گران‌ترین خانه پایتخت

بررسی اشیا و معماری خانه موزه مقدم و زندگینامه دکتر محسن مقدم

اینجا در قلب پایتخت، خانه رنگارنگی آرمیده، که تاریخ تهران را بر دوش خود دارد. خانه موزه مقدم، خانه پدری دکتر «محسن مقدم» است؛ باستان‌شناس شهیر ایران که در طول حیاتش با ذهن خلاق و اندیشه والای خود خشت خشت خانه پدری را به گونه‌ای سروسامان داد تا شرایط آن از هر نظر برای تبدیل به یک موزه فراهم شود. آثار تاریخی و هنری داخل آن هم، همگی حاصل سال‌ها تلاش علمی و کاری و سفرهای داخلی و خارجی استاد به گوشه گوشه جهان و جمع‌آوری اشیای ارزشمند تاریخی و فرهنگی است. در طول این مسیر همواره حمایت همسر و دوستان نیز یاریگرش بوده‌اند تا در نهایت خانه مقدم تبدیل به چیزی شود که امروز شاهد آن هستیم، از تماشایش لذت ببریم و به داشتنش مباهات کنیم. حالا که قدم به این خانه ارزشمند می‌گذاریم، جدای از معماری و اشیای ارزشمند داخل آن، با مردی آشنا می‌شویم که به وطن خود عشق می‌ورزید و تمام عمرش را برای کشف رازهای سرزمین مادری‌اش گذاشت.

باستان‌شناس و خانه شهردار

115 سال پیش بود؛ تهران پایتخت جوانی بود و کم‌کم رو به آبادانی می‌رفت. در خانه‌ای مجلل و تازه‌ساز در خیابان امام خمینی (رحمه الله) امروز، پسری به دنیا آمد که بعدها یکی از تأثیرگذارترین افراد برای فرهنگ ایران شد. استاد محسن مقدم، فرزند «محمدتقی خان احتساب الملک»، شهردار ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه بود که بعدها از درباریان بنام محمدعلی شاه و احمدشاه قاجار شد و عنوان وزیر مختاری ایران در سوئیس را گرفت. برادر بزرگ‌تر محسن، «حسن مقدم» دستی در نوشتن داشت و نمایشنامه معروف «جعفرخان از فرنگ برگشته» از جمله کارهای اوست. محسن از کودکی به نقاشی علاقه‌مند بود و برای همین هم در مکتب استاد کمال‌الملک نقاشی آموخت و در نوجوانی مدتی هم در سوئیس آموزش نقاشی دید. با وجود علاقه به این هنر، او سرانجام راه خود را در باستان شناسی ادامه داد؛ محسن مقدم در بخش باستان شناسی موزه لوور در پاریس آموزش دید و با درجه عالی فارغ التحصیل شد و در مدت حضور خود در اروپا به عنوان نماینده فرهنگی ایران در نمایشگاه‌ها و نشست‌ها حضور می‌یافت. اما به ماندن در غرب رضایت نداد و در سال 1315، همراه با همسرش «سلما» به ایران بازگشتند و در خانه پدری دکتر مقدم ساکن شدند. حکایت خانه مقدم هم، برای ما از همین جا شروع می‌شود؛ یعنی زمانی که محسن مقدم در بازگشت به ایران در آن ساکن می‌شود تا به عنوان اولین باستان شناس ایران، کارهای میدانی خود را آغاز کند.
محسن مقدم یک سال پس از ورود به ایران فعالیت‌های باستان‌شناسی را در ایران همراه با هیأت‌های باستان‌شناسی خارجی آغاز کرد و مدتی را هم زیر نظر «آندره‌گدار» در موزه ایران باستان مشغول بود. او سال 1340 سرپرستی گروهی را به منظور تهیه نقشه باستان شناسی گیلان عهده‌دار شد که بعدها توسط دکتر «عزت‌الله نگهبان»، از شاگردان بنام مقدم پیگیری شد. مقدم، از نخستین باستان شناسان ایران است که در محوطه‌های تاریخی مهم ایران نظیر شوش و دیلمان فعالیت کرد. او همچنین اولین فرد ایرانی است که موفق به دریافت نشان «لژیون دونور» با درجه «اوفیسیه» از فرانسه است که این نشان را از طرف «شارل دوگل» - رییس جمهور وقت فرانسه - دریافت کرده است. او از بنیانگذاران اصلی دانشکده هنرهای زیبا بود و نشان دانشگاه تهران را با الهام از تاریخ و فرهنگ کهن ایران طراحی کرد.
استاد ممتاز دانشگاه تهران، پس از سا‌ل‌ها زندگی و مرمت خانه پدری، در سال 1351 خانه را به همراه تمامی آثاری که در طی زمان در آن گردآوری کرده بود با هدف آموزش و پرورش در فرهنگ ایران و برای بهره‌وری عموم مردم وقف دانشگاه تهران کرد تا برای نسل‌های بعدی به یادگار بماند. تولیت خانه تا سال 1366 که محسن مقدم از دنیا رفت، همچنان در اختیار خودش بود. پس از مرگ مقدم، همسرش سلما تا سه سال تولیت‌خانه را برعهده گرفت اما پس از آن تولیت را در اختیار مستقیم دانشگاه تهران قرار داد. در نهایت در سال 1388 پس از چند سال عملیات مرمت، درِ خانه موزه مقدم به روی بازدیدکنندگان گشوده شد. دکتر مقدم و سلما که او نیز در رشته هنر تخصص داشت و کارمند کتابخانه و موزه ملی ایران بود، هرگز بچه‌دار نشدند، آنها با گذشت زمان در کنار سایر فعالیت‌ها، توجه و تمرکز خود را بر خانه گذاشته و آن را تبدیل به موزه‌ای برای ثبت و ضبط آثار و اشیای ارزشمندی از گوشه و کنار ایران با هدف حفظ میراث فرهنگی و معنوی کشور ساختند. حالا این خانه با این معماری زیبا، فقط خانه‌ای به جامانده از شهردار ناصرالدین‌شاه نیست، بلکه فرزندی است به یادگار مانده از محسن مقدم.

شرق و غرب در تهران

میدان امام خمینی (رحمه‌الله) یکی از مهم‌ترین بخش‌های تاریخ ایران است؛ میدانی در شمال بازار تهران و حوالی میدان ارک که محل سلطنت شاهان قاجار بوده است. در سراسر این خیابان، بناها و لکه‌های تاریخی ارزشمندی وجود دارد که خانه موزه مقدم یکی از زیباترین آنهاست. خانه‌ای با پلاک 249 در خیابان امام خمینی (رحمه‌الله)، مابین خیابان‌های شیخ هادی و ولیعصر (عجل‌الله تعالی فرجه الشریف) که با 2 هزار و 117 متر مربع مساحت، از مهم‌ترین خانه‌های به جا مانده از دوره قاجار در تهران است. خانه‌ای با معماری زیبا و شگفت‌انگیز که چشم هر بیننده‌ای را خیره خواهد کرد.
هنگام ورود به این خانه، طبق سنت خانه‌های ایرانی از هشتی عبور می‌کنید که حالا در این قسمت، نگهبانی و بلیت‌فروشی و همچنین اتاقی برای تحویل وسیله‌های همراه‌تان قرار دارد. مقدم جوان که دختر خانمی از دیار فرنگ را به همسری برگزیده و با یکدیگر به ایران بازگشته بودند، در اتاقی در ضلع شمالی عمارت ساکن بودند. بعدتر با تغییر شرایط، آنها این اتاق را تبدیل به گلخانه‌ای کردند و با سلیقه خود آن را با انواع گیاهان و گل‌های زینتی آراستند.
با ورود به خانه، از سویی، از هم‌نشینی معماری شرقی و غربی در کنار هم، آن هم در یک خانه سنتی غافلگیر خواهید شد و از سوی دیگر، دیوارهای مملو از کاشی‌های پرنقش و نگارش بیننده را به وجد می‌آورد. در سالن‌ها و اتا‌ق‌های مختلف عمارت، با دیدن آثار تاریخی و هنری اصیل و ارزشمندی از نقاط مختلف ایران، بیشتر با ارزش کار و اندیشه استاد باستان شناس و همسرش آشنا می‌شوید. در سالن‌های عمارت، آثار و اشیای مصنوعی از هزاره پنجم قبل از میلاد تا دوره قاجار وجود دارند. گنجینه منسوجات مجموعه که قدمت آن به دوره هخامنشی باز می‌گردد نیز از دیگر جلوه‌های بی‌نظیر خانه موزه استاد است که اکنون به صورت منجمد در مجموعه نگهداری می‌شوند و تنها یکی از آنها درون شیشه در معرض دید عموم قرار گرفته است. خانه از سه حیاط بیرونی، اندرونی و سرایداری تشکیل شده است. بخش‌های بیرونی و اندرونی عمارت هر یک فضاهای خالی را به خود اختصاص داده‌اند.
در حیاط بیرونی عمارت این قسمت‌ها قرار گرفته‌اند: اتاق پیشخوان در زمان حیاط مقدم به عنوان اتاق جانبی سالن پذیرایی مورد استفاده قرار می‌گرفته، اما در حال حاضر بخشی از این اتاق به معرفی فعالیت‌های کاری و علمی، عکس و لوازم شخصی وی اختصاص یافته و قسمت دیگر آن به نمایش آثار تزیینی چوبی، وسایل آشپزخانه و صندوق‌خانه‌های قدیمی اختصاص دارد.
اتاق پذیرایی یا سالن گاه‌نگاری، محل کار و فعالیت علمی و پذیرایی از مهمانان بوده است. آثاری همچون سفالینه‌ها، شیشه، مهرها و اشیای فلزی که نشانگر سیر تاریخ و فرهنگ ایران هستند، در این سالن به نمایش درآمده است. حوضخانه در زیرزمین و بنا و در دوره مظفری هم زمان با احداث خانه توسط احتساب‌الملک، پدر محسن مقدم بنا شده و تزیینات داخلی آن توسط دکتر مقدم با کاشی و ظروف سفالین ارزشمندی انجام گرفته که سیر تحول صنعت سفال و کاشی را در ایران نشان می‌دهد.

خانه پرارزش

کتابخانه این موزه، یکی از مهم‌ترین بخش‌های خانه موزه مقدم است. جایی که کارگاه یا آتلیه محسن مقدم بود. این اتاق که سال 1337 ساخته شد، حالا به کتابخانه موزه تبدیل شده است تا کتاب‌های او و دیگر کتب باستان‌شناسی در آن، جهت استفاده پژوهشگران و عموم مردم مورد استفاده قرار گیرد. مکانی مهم برای انتقال دانش.
ساختمان اربابی یا برج خانه هم در سال 1345 و با کمک دکتر ابوالقاسمی، یکی از شاگردان استاد در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، به شکل قلعه‌های قزوین وسطی اروپا ساخته شده است. مجموعه‌های بی‌نظیری از تمبر، صدف و چپق و قلیان که همگی آنها را مقدم با علاقه شخصی خود در طول زمان جمع‌آوری کرده، در اتاق‌های این قسمت به نمایش درآمده که بازدید از آن بسیار جالب توجه است.
ایوان قاجار خانه، به ابتکار محسن مقدم بر پایه چند ستون و تاق ساخته شده و سرتاسر دیوار آن با کاشی‌های دوره زندیه و قاجار تزیین شده است. در وسط این ایوان منحصر به فرد و زیبا، حوضچه مرمری کوچکی متعلق به حمام فتحعلی‌شاه کار گذاشته شده است و آب از آن به داخل استخر محوطه می‌ریزد. استخر محوطه هم در سال 1335 در جریان سفر دکتر مقدم به اسپانیا و از روی استخر و آب‌نماهای باغ «الحمراء» الگوبرداری شده است. انگیزه اصلی از ساخت این استخر در عمارت آن بود که در ساخت کاخ الحمراء از معماری ایرانی بهره زیادی گرفته شده و مقدم با این کار سعی داشت تا این جلوه از هنر ایرانی را نیز نشان داده باشد. در نزدیکی استخر نیز با الهام از باغ‌های ژاپنی، باغ زیبایی طراحی و اجرا شده است.
دیوار تجدد را محسن مقدم با همکاری مهندس «هوشنگ سیحون» به جای دیوار بین بخش بیرونی و اندرونی عمارت و به نشانه دوره‌گذار ایران و ورود به عصر صنعتی بنا کرد. این دیوار از چند عدد ستون مارپیچ و تعدادی تاق با تزیینات کاشی و پایه ستون‌های مشابه پایه ستون‌های کاخ چهل‌ستون اصفهان طراحی و اجرا شده است. دکتر مقدم این پایه ستون‌ها را در هنگام تخریب کاخ جواهر ناصرالدین‌شاه به این محل انتقال داد.
در حیاط اندرونی هم این قسمت‌ها قرار دارند: زیرزمین که در سال‌های دورتر حمام و انباری خانه را شامل می‌شده و در حال حاضر به عنوان گنجینه آثار تاریخی موزه مورد استفاده قرار گرفته است. ایوان که در نمای ورودی اتاق قاجار یا سالن زمستانی قرار دارد، هنوز شکل قدیم خود را حفظ کرده و تزیینات آن توسط استاد با کاشی‌های کوباچه (چند رنگ صفوی)، آینه‌کاری زندیه و قاجار و کاشی‌های معرق و خشتی قاجار و پهلوی اول صورت گرفته است.
اتاق قاجار و یا اتاق زمستانی با آثار ارزنده‌ای از دوره زندیه و قاجار از جمله طاقچه گچبری زندیه از اصفهان و شومینه‌ای از قصر فیروزه، کاخ فیروزه‌خانم از سوگلی‌های ناصرالدین شاه تزیین شده است. در این سالن همچنین نقاشی‌ای که ناصرالدین شاه به احتساب‌الملک، هدیه کرده نیز بر دیوار آویخته شده است. اتاق نشیمن که محل زندگی اصلی استاد و همسرشان بوده است و نقاشی‌های استاد در آن به نمایش درآمده است.
حیاط اندرونی توسط استاد و همسرشان با الهام از حیاط‌های باصفای ایرانی به صورت حوض در وسط و باغچه‌های اطراف آن طراحی و اجرا شده است. بخش سرایداری هم در ابتدا به عنوان مطبخ و محل سکونت مستخدمین و سرایداران بوده و در حال حاضر بخش اداری موزه در آن قرار گرفته است.
این خانه بی‌نظیر که توسط دکتر ایران‌شناس، پروفسور «آرتور پوپ» - ایران‌شناس برجسته- جزو گران‌ترین خانه‌های جهان نیز معرفی شده است، در سال 1379 توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره 2929 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

چطور برسیم؟

برای رفتن به خانه موزه مقدم مترو مناسب‌ترین گزینه است. مقصد شما ایستگاه مترو حسن‌آباد خواهد بود.
پس از پیاده شدن در ایستگاه حسن‌آباد، خیابان امام خمینی (رحمه‌الله) را در جهت غرب بروید و بعد از خیابان شیخ هادی، جنب بانک ملت پلاک 249، خانه موزه مقدم در انتظار شما خواهد بود.
ساعات بازدید از خانه موزه مقدم، همه روزه به جز جمعه‌ها و تعطیلات رسمی از ساعت 9 صبح تا 4:30 بعدازظهر است.
شماره تماس با موزه: 66480081 - 021 .
منبع مقاله : نشریه سرزمین من، شماره‌ی 70.