جامعه‌شناسی تاریخی(2)
جامعه‌شناسی تاریخی(2)
مترجم: سیدحسین شرف الدین
● جامعه شناسی تاریخی والرشتاین
والرشتاین كار خود را به عنوان یك آفریقاشناس آغاز كرد و به تأمل و بررسی گسترده در خصوص علل «توسعه نیافتگی» و فقر و شورش مستمر در دنیای غیرغربی سوق یافت. نظریه نوسازی كه مدعی بود همه كشورها به تدریج تحت تأثیر سرمایه داری لیبرال ثروتمند شده و از نظر تكنولوژی توسعه خواهند یافت، یك نظریه توصیفی و پیش گویانه عقیم و ناكام از كار درآمد. والرشتاین در سال ۱۹۴۷ كتاب «نظام نوین جهانی» كه در آن مشاهدات خود را بر اساس نظام توسعه اقتصادی جهان مدرن تبیین كرده است، منتشر نمود. محور استدلال وی این بود كه اروپای شمال غربی در حدود سال ۱۴۵۰ از نظر تكنولوژی و سازمان یافتگی كمی بیش از سایر مناطق توسعه یافته بود. اما در خلال قرون متمادی و مطمئناً در عصر كنونی به واسطه بهره كشی و استعمار كشورهای غیر غربی پیرامونی از طریق یك نظام اقتصادی سازمان یافته در مقیاس جهانی، بسیار بسیار توسعه یافته است. والرشتاین نظام جهانی مورد نظر خویش را به سه منطقه جغرافیایی تقسیم نموده است:
مناطق مركزی سرمایه داری، مناطق نیمه پیرامونی و مناطق پیرامونی. منطقه پیرامونی، منابع عمده و اولیه بسیار ارزان و ناشی از نیروی كار اجباری ارزان را در اختیار منطقه مركزی قرار می دهد. این امر به ثروتمندی بیشتر منطقه مركزی و در نتیجه افزایش كنترل اقتصادی آن بر مناطق غیرمركزی منجر می شود. مشخصه هر منطقه داشتن یك ساخت اقتصادی و نیروی كار ویژه است و در درون هر منطقه، گونه های متفاوتی از یك طبقه حاكم به ظهور می رسد. در هر حال، استیلای منطقه مركز مهم و فوق العاده است. این منطقه قادر است كل نظام اقتصادی را با بهره گیری از فعالیت های فوق اقتصادی ماهرانه كنترل كند و در مقابل این بهره كشی سنجیده و برنامه ریزی شده، توسعه پویای ساخت های اقتصادی و سیاسی مناطق پیرامونی، چیزی نزدیك به محال است.۱۹
همان گونه كه انتظار می رفت، نظریه والرشتاین اختلاف نظرها و بحث های زیادی را نه فقط در استدلال صریح سیاسی آن، كه در مشاجرات بحث انگیزشی برانگیخت. بر این نكته نیز در ظاهر توافق عامی وجود دارد كه كار او اساساً یك كار آغازین و پیشگام است. و به تعبیر اسكوكپول، «كار والرشتاین نیز همچون بسیاری از فعالیت های پژوهشی پیشگام مهم دیگر، از زیاده گویی در امان نمانده و كمی نیز از هدف خویش فاصله گرفته است.»([xx]) انتقادات مطرح شده متنوع و گوناگون اند: برخی تاریخی، برخی نظری و برخی نیز روش شناختی اند.
جی. ال. آندرسن، سه جنبه قابل اعتنا از مدل والرشتاین را مطرح كرده است. اولین جنبه اینكه، این مدل از نظر اقتصادی به انسجام و یكپارچگی، و از نظر سیاسی بیشتر به نظام های سیاسی به عنوان هویت های كلی عطف توجه كرده تا به سیاست های مجزا به عنوان بخش های آن نظام ها. «ثانیاً، والرشتاین فریب ها و تقلبات اقتصادی انفكاك ناپذیر از تجارت و روابط اقتصادی آزاد مفروض را متذكر شده است. و ثالثاً، او نشان داد كه چگونه امكانات تاریخی در هر دوره زمانی معین به امكانات موجود در دوره های قبل بستگی دارد.»۲۱اوبراین، عمدتاً در زمینه های تاریخی، والرشتاین را مورد انتقاد قرار داد و اشتباهات تاریخی و آماری مهمی را متذكر شده است. به اعتقاد وی، سطح روابط تجاری میان مناطق مركزی و مناطق پیرامونی در خلال سال های ۱۴۵۰ تا ۱۷۵۰ كاملا پایین و اندك بوده و از نگاه آماری، بخش قابل توجهی در توضیح نرخ شتابان رشد اقتصادی در مناطق مركزی در سال های پس از ۱۷۵۰ شمرده نمی شود. وی همچنین معتقد است كه ایده یك «اقتصاد جهانی» در قرن شانزدهم ایده ای غیرتاریخی است.۲۲ویسیلینگ ضمن پذیرش این ادعا، اضافه می كند كه اقتصاد ما قبل صنعتی قادر به تولید حجم انبوهی از اقلام مازاد به میزانی كه ادعای والرشتاین را تأیید كند، نبوده است. علاوه اینكه نظام های حمل و نقل به قدر كافی متناسب با نیازهای چنین اقتصادی، توسعه نیافته بود.۲۳ اسكوكپول نیز ضمن تأیید این نظر، بر آن است كه والرشتاین غالباً به شیوه ای پسینی (مابعد تجربی) استدلال كرده و مایل است تا آن دسته از داده های تاریخی تصادفی كه نظریه اش را تأیید نمی كند، نادیده انگاشته یا حذف كند.۲۴ در مقابل ترسك نظریه های والرشتاین را در تحقیق خویش، كنش در یك مقیاس خرد ملاحظه كرده و تعریف او را «درست و حساس» ارزیابی كرده است.۲۵
منتقدان از مشی والرشتاین در تغییر و تعدیل نظریه ماركسیستی اظهار ناخرسندی كرده اند. برای مثال تیلی معتقد است كه والرشتاین بیشتر بر روابط مبادله تأكید كرده تا روابط تولید در نتیجه، مواجهه طبقاتی را كه به دگرگونی ابزارها (و روابط) تولید منتهی می شود، رفع و رجوع كرده و دینامیسم تاریخی را از تز اصلی ماركس حذف كرده است. از این رو، والرشتاین نمی تواند توضیح دهد كه چگونه نظام سرمایه داری از فئودالیسم سر بر آورد و نیز نمی تواند به نحو مستدل و قانع كننده بیان كند كه چگونه ممكن است این نظام كنار نهاده، و جایگزین شود.۲۶
برینر نیز «استنكاف نظاموار والرشتاین از تلفیق نوآوری و تغییر تكنیكی به عنوان ویژگی منظم توسعه سرمایه داری» را مورد انتقاد قرار داده است. بار دیگر تأكید می كنم كه معنای این سخن، عجز (نظریه والرشتاین) از بررسی توسعه ساخت های طبقاتی و ثمربخشی نیروی كار (طبقه كارگر) به عنوان بخشی از تغییر تاریخی است.۲۷ به رغم، و شاید به دلیل همین انتقادات و انتقادات محتمل دیگر بود كه كتاب «نظام نوین جهانی» موج جدیدی از جامعه شناسی تاریخی به راه انداخت. تیلی ضمن اعتقاد به سودمندی مشابه تاریخ، بر آن است كه نظریات و دیدگاه های والرشتاین، تلفیقی میان یك خط فكری شناخته شده در خصوص اقتصاد جهانی سرمایه داری و نظریه فردیناند برادل در خصوص نحوه تعامل گسترده كشورهای حوزه مدیترانه با یكدیگر در خلال سال های شكل گیری سرمایه داری اروپایی به عنوان یك نظام به هم پیوسته منحصر به فرد پدید آورد.([xxviii]) و همان گونه كه در جای دیگری بیان كردیم، والرشتاین كانونی را برای مطالعه فرایندهای بزرگ مقیاس در جامعه شناسی تاریخی گشود.
● جامعه شناسی تاریخی تیلی
● جامعه شناسی تاریخی اسكوكپول
در ذیل، به جزئیات بیشتری از استدلال اسكوكپول اشاره كرده و واكنش های اندیشمندان را نسبت به كتاب او بررسی خواهیم كرد. از نظر ویلیام سیویل، یكی از نقاط قوت كار اسكوكپول، رهیافت وی به مسئله علّیت چندگانه است. به اعتقاد وی، بیشتر تحلیل گران یك علت اصلی و عمده را گزینش كرده یا معمولا سعی می كنند پیچیدگی روابط علّی را از طریق قصه گویی و گزارشات زمانی تفهیم كنند. به هر حال، این رهیافت ها، رهیافت های كاملا تحلیلی نیستند و موضوع اسكوكپول را، كه در تبیین خود معتقد شده است این سه انقلاب موفق در تركیبی از سه فرایند علّی مجزا به وقوع پیوسته اند، تحسین و تمجید كرده است.۳۲ بیلی خاطرنشان می سازد كه گزارش اسكوكپول از انقلاب فرانسه «متقاعدكننده ترین» گزارش در زمان انتشار خود است و تمایز وی میان تبیین های اراده گرا و ساخت گرا را تحسین می كند. بر طبق این تفكیك، اسكوكپول میان تبیین هایی كه انقلاب را محصول تلاش آگاهانه یك جنبش توده ای برای بزیر كشیدن حكومت می انگارد و تبیین هایی كه وضعیت ماقبل انقلاب را «عامل كلیدی» در وقوع انقلاب قلمداد می كند، تمایز قایل شده است.۳۳ با این وجود، هم سیویل و هم استون عدم توجه اسكوكپول به عوامل ایدئولوژیكی را مورد انتقاد قرار داده اند. استون مدعی است كه گزارش «ساختی و غیر اراده گرایانه» وی نیازمند آن است تا با برخی از دغدغه های معطوف به تاریخ اراده گرا در درون یك چارچوب ساخت گرایانه سازگار افتد. به عبارت دیگر، این گزارش باید تغییر اجتماعی فرهنگی را در درون یك ماتریس روابط قدرت در میان حكومت ها و جوامع ارزیابی كند.»۳۴
اسكوكپول در پیش گفتار كتاب خود از علاقه وافر به مورّخان جویای تبیین های جامعه شناختی ]پرده برداشته است.[ و روشن می سازد كه چگونه وی تاریخ های مفصل و گسترده روسیه، فرانسه و چین را قبل از مطالعه تحلیل های نظری انقلاب ـ ارائه شده از سوی عالمان اجتماعی ـ مطالعه كرده است. وی معتقد است كه عملكرد وی با عمل بیشتر جامعه شناسان مغایر است. این مسئله احتمالا تبیین می كند كه چرا تفسیر وی از انقلاب تا بدین حد برای مورّخان دلچسب بوده است. از نظر اسكوكپول، ادبیات علوم اجتماعی، ادبیاتی «مأیوس كننده و چندش آور» است، چه تبیین های آن منطبق با اسناد و شواهد تاریخی نیست. وی این خصیصه را به عنوان یك مسئله ایدئولوژیك تفسیر می كند كه از نظریه های برگرفته از مدل های فرضی تغییر در جوامع لیبرال ـ دموكراتیك یا سرمایه داری ناشی شده است. نظریه های ماركسیستی نیز همچون نظریه های ارائه شده از سوی غیر ماركسیست ها مسئله زا هستند. وی معتقد است كه جامعه شناسی تاریخی مقایسه ای صرفاً باید در حوزه هایی صورت پذیرد كه یك ادبیات تاریخی گسترده از قبل در آن وجود داشته باشد، چه بیشتر جامعه شناسان نه زمان و نه هیچ یك از مهارت های تاریخی را كه برای انجام یك فعالیت پژوهشی عمده ضرورت دارند، در اختیار ندارند.([xxxv]) در خاتمه، گزیده ذیل از كار اسكوكپول را با قواعد و معیارهای ذهنی بررسی می كنیم:
یك روش تاریخی مقایسه ای چگونه در نوشتار وی شرح و تفسیر شده است، و نقاط قوت و ضعف آن كدام اند؟ كار اسكوكپول از چه حیث تاریخی و از چه حیث جامعه شناختی شمرده می شود؟ بر طبق آنچه از این گزیده برمی آید، اسكوكپول وامدار جامعه شناسان تاریخی پیشین، به ویژه والرشتاین است. تبیین اسكوكپول از نوگرایی، از چه جهت ]با نظریه والرشتاین[ مشابهت و از چه حیث تمایز دارد؟ و بالاخره، عطف توجه به تمایز اسكوكپول میان جهش های كوتاه مدت و علل بنیادین واقعی است. آیا چنین تمایزی برای مورّخان مفید است؟ این تمایز چگونه ممكن است، تحلیل ما از موضوعات را بیشتر از تحلیل مقایسه ای انقلاب متأثر سازد؟
پی‌نوشت‌ها
۱ـ این نوشتار ترجمه فصل پنجم از كتاب ذیل است:
The houses of history, ANNA GREEN and KATEHLEEN TROUP, manchester university, Press, ۱۹۹۹, p.۱۱۰-۱۲۰.
۲. Philip Abrams, Historical Sociology (Shepton Mallet, ۱۹۸۲), pp.۱-۲; Theda Skocpol (ed.), Vision and Method in Historical Sociology (Cambridge, ۱۹۸۴), p.۱.
۳. Skocpol, Vision and Method, p.۱.
۴. Randall Collins, Four Sociological Traditions (New York, ۱۹۹۴), p. ۳۸-۴۶.
۵. For the preceding paragraphs and for more details, see Abrams, Historical Sociology, p. ۲۸-۱۱۲ / Collins, Four Sociological Traditions, p. ۳۸-۴۶ / Dorothy Ross, The New and Newer Histories: Social Theory and Historiography in an American Key, Rethinking History, ۱ (۱۹۹۷), p. ۱۲۶-۱۳۳.
۶. Durkheim, while originating the core tradition of sociology, tended to investigate systems, rather than processes of change, and so has been less influential for historical sociology: Collins, Four Sociological Traditions, p. ۱۱۹.
۷. Guenther Ross, History and Sociology in the Work of Max Weber, British Journal of Sociology, ۲۷, (۱۹۷۶), p. ۳۰۷-۳۱۰ / Max Weber, Economy and Society, ed. G. Roth and C. Wittich (New York, ۱۹۶۸), p.۱۹.
۸. Stephen Kalberg, MaxWebers Types of Rationality: Cornerstones for the Analysis of Rationalization Processes in History, American Journal of Sociology, ۸۵ (۱۹۸۰), p. ۱۱۵۱.
۹. Abrams, Historical Sociology, p. ۷۴-۷۵, ۸۳; Weber, The protestant Ethic and the Spirit of Capitalism, trans Talcott Parsons (Londan,[۱۹۰۴] ۱۹۳۰).
۱۰. Abrams, Historical Sociology, p. ۸۲-۱۰۷.
۱۱. R.J. Holton, The Transition from Feudalism to Capitalism (Londan, ۱۹۸۵), p. ۱۰۴-۱۰۹. See p. ۱۰۹-۱۲۴ for further discussion of Weber.
۱۲. Weber, The Theory of Social and Economic Organization, trans. A.M. Henderson and Talcott Parsons (New York, ۱۹۷۴), p. ۹۰, cited in Werner J. Cahnman, MaxWeber and the Methodological Controversy in the Social Sciences, in Werner J. Cahnman and Alvin Boskoff (eds), Sociology and History: Theory and Research (New York, ۱۹۶۴), p. ۱۰۸.
۱۳. Kalberg, Max Weber¨s Types of Rationality, p. ۱۱۵۱-۱۱۵۲ / See the rest of this article for more details on rationality and social action.
۱۴. Collins, Four Sociological Traditions, p. ۸۴-۸۵.
۱۵. ibid, p. ۸۶-۹۲; these terms come from Gerth and Mills translation: Hans Gerth and C. Wright Mills (eds), From Max Weber: Essays in Sociology (New York, ۱۹۵۸), Section Vll, Class, Status, Party.
۱۶. For example, see the Work of W.G Runciman, and the ideas contained within A Critique of Max Weber¨s Philosophy of Social Science (Cambridge, ۱۹۷۲).
۱۷. Michael Mann, The Sources of Social Power, ۲ vols (Cambridge ۱۹۸۶-۱۹۹۳), vol. ۱, ch. ۱. sep. p. ۱-۴, ۲۹, ۳۲, fig. ۱.۲.
۱۸. See, for example, S.N. Eisenstadt, the political Systems of Empires (New York, ۱۹۶۳).
۱۹. This summary is derived from Charles Ragin and Daniel Chirot, The World system of immanuel Wallerstein: Sociology and Politics as History, in skocpol, Vision and Method in Historical Sociological, pp. ۲۷۶-۲۷۷ and Theda skocpol, Wallerstein¨s World Capitalist System: A theoretical and Historical Critique, American Journal of Sociology, ۸۲ (۱۹۷۷), p. ۱۰۷۷.
۲۰. Skocpol, Wallerstein¨s World Capitalist System, p. ۱۰۷۶.
۲۱. J.L. Anderson, Explaining Long- term Economic Change (London, ۱۹۹۱), p.۶۶.
۲۲. Patrick O¨Brien, European Economic Development: The Contribution of the Periphery, Economic History Review, ۲nd series, ۳۵ (۱۹۸۲). p.۱-۱۸.
۲۳. Hank Wesseling, Overseas History, in Peter Burke (ed.), New Perspective on Historical Writing (Oxford, ۱۹۹۱), P.۸۱.
۲۴. Skocpol, Wallerstein¨s World Capitalism System, p. ۱۰۸۸.
۲۵. Joan Thirsk, Economic and Social Development on a European- World Scale, American Journal of Sociology, ۸۲ (۱۹۷۷), p. ۱۰۹۸.
۲۶. Charles Tilly, As Sociology Meets History (New York, ۱۹۸۱), p. ۴۱-۴۲ / Skocpol, Wallerstein¨s World Capitalist system, p. ۱۰۸۸.
۲۷. Robert Brenner, The Origins of Capitalist Development: A Critique of Neo - Smithian Marxism, New Left Review, ۱۰۴ (۱۹۷۷), p. ۲۸-۹۲, sep. p. ۵۶.
۲۸. Tilly, As Sociolgy Meets History, p. ۴۲.
۲۹. For example, see Tilly, The Vendee (Cambridge, Mass., ۱۹۶۴); Lynn Hunt, Charles Tilly¨s Collective Action, in skocpol, Vision and Method, p. ۲۴۴-۲۴۵.
۳۰. Skocpol, states and Social Revolutions: A Comparative Analysis of France, Russia and China (Cambridge, ۱۹۷۹).
۳۱. Skocpol, France, Russia, China: A Structural Analysis of Social Revolutions, reprinted in Social Revolutions in the Modern World (Cambridge, ۱۹۹۴), p.۱۳۵.
۳۲. William H. Sewell, J.R., Ideologies and Social Revolutions: Reflection on the french Case, Journal of Modern History, ۵۷ (۱۹۸۵), p.۵۷-۵۸.
۳۳. Bailey Stone, The Genesis of the French Revolution: A Global- Historical interpretation (Cambridge, ۱۹۹۴), p. ۱۳, ۱-۲. I am grateful to simon Burrows for this reference.
۳۴. Sewell, Ideologies and Social Revolutions, p. ۵۷; Skocpol, States and Social Revolution, p.۳۳; Stone, The Genesis of the French Revolution, p.۱۴.
۳۵. Skocpol, States and Social Revolutions, p. xiii-xiv. For further analyses of comparative historical sociological method, see Bonnell, The Uses of Theory, Concepts and Comparison in Historical Sociology; Skocpol and Margaret Somers, The Uses of Comparative History in Macrosocial Inquiry, Comparative Studies in Society and History, ۲۲ (۱۹۸۰), p. ۱۷۴-۱۹۷, Bendix, Concepts and Generalization in Comparative Socioligical Studies, American Sociological Review, ۲۸ (۱۹۶۳), p. ۵۳۲-۵۳۹.
{{Fullname}} {{Creationdate}}
{{Body}}