روابط عمومی در ایران (قبل از انقلاب اسلامی)

روابط عمومی به مفهوم امروزین آن تا قبل از جنگ جهانی دوم در ایران پدیده و حرفه ای ناشناخته بود. هر چند که از روش های روابط عمومی در انقلاب مشروطیت ایران بارها استفاده شد ولی به عنوان یک حرفه و فن شناخته شده مطرح نشد. قبل از جنگ جهانی دوم در ایران اداره کل تبلیغات وجود داشت و بعضی از وزارتخانه ها و موسسه ها واحدی به نام اطلاعات دایر کرده بودند که عمده کار آنان راهنمایی و هدایت ارباب رجوع بود، اما در جنگ دوم جهانی که سالهای اشتغال ایران و دوران هیجان ملت برای ملی شدن صنعت نفت بود، لزوم وجود اداره و واحدی به منظور شناساندن کارها و برنامه های هر موسسه به مفهوم واقعی آن احساس و ثابت شد و در همین ایام بود که اکثر سازمانها و دستگاه ها نسبت به تشکیل ادارات اطلاعات و انتشارات اقدام کردند و خود را به وسایل ارتباط جمعی نزدیک ساختند.
آنچه اکنون به عنوان روابط عمومی چه از نظر اصطلاح و چه از نظر حرفه روابط عمومی باز می شناسیم. برای نخستین بار در شرکت ملی نفت ایران ایجاد شده است. در شرکت سابق نفت ایران و انگلیس تا سال ۱۳۳۰ یک دفتر اطلاعات و مطبوعات وجود داشت و این دفتر رابط بین شرکت و مطبوعات بود. پس از ملی شدن صنعت نفت، دفتری تحت همان عنوان در شرکت ملی نفت ایران تشکیل شد و عنوان همین دفتر بود که بعدا" به روابط عمومی تبدیل شد. در شرکت سهامی تصفیه نفت وابسته به صنعت نفت ایران بود که دو نفر از افراد سرشناس علم ارتباطات و روابط عمومی چون دکتر حمید نطقی استاد دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی و ابوالقاسم راحت شاعر و روزنامه نویس در آن اشتغال به کار داشتند. تحول روابط عمومی تا آن اندازه بود که ظرف حدود ۲ سال انجمنی به نام انجمن روابط عمومی ایران و چند موسسه مشاوره در روابط عمومی به وجود آمد و حتی دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی این رشته را در سطوح لیسانس تدریس کرد.
از تشکیل نخستین روابط عمومی در دستگاههای دولتی، تاریخ دقیقی در دست نیست ولی از سال ۱۳۴۵ شمسی بود که وزارتخانه ها به تدریج اداره اطلاعات، تبلیغات و انتشارات را به نام روابط عمومی برگرداندند. تعدادی از آنها حتی تا چند سال بعد از انقلاب نیز فعالیت های روابط عمومی را با برخی فعالیت های دیگر تلفیق کرده بودند و بخش هایی نظیر روابط عمومی و انتشارات یا اداره اطلاعات و روابط عمومی را با هم به کار می بردند، در حالی که همین روابط عمومی ها اکنون به عنوان واحدهای مستقل در موسسه ها عمل می کنند، ولی موسسه هایی که در سالهایی اخیر ایجاد کرده اند آنها را با عناوین سازمانی دیگری چون روابط عمومی و دبیرخانه، روابط عمومی و دفتر مدیر کل، روابط عمومی و اموربین الملل و ... ترکیب کرده اند.
نخستین سمینار روابط عمومی در ایران نیز در تاریخ ۳۰ آذر سال ۱۳۴۲ توسط شرکت نفت در آبادان و دومین سمینار روابط عمومی در ۱۳ مهر ۱۳۴۴ در کرمانشاه از سوی شرکت نفت برگزار شد.
وزارتخانه ها و موسسات های بزرگ دیگر ایران، به اقتباس از این شرکت و سالها پس از تأسیس دفتر روابط عمومی در شرکت ملی نفت ایران اقدام به تأسیس دفاتر روابط عمومی کردند.
پس از تشکیل واحدهای روابط عمومی در ایران، نیاز به آموزش مسئولان روابط عمومی و کارمندان این واحدها احساس شد. برای این منظور وزارت اطلاعات و جهانگردی سابق، اقدام به تشکیل کلاسهای کوتاه مدت آموزشی کرد. پاره ای از وازرتخانه ها، مانند وزارت امور خارجه، برای آموزش کارکنان و وابستگان خود در کشورهای خارج، رأسا" به تشکیل دورههای کوتاه مدت روابط عمویم اقدام کردند.
در سال ۱۳۴۵ برای تشکیل دانشکده ای در رشته روابط عمومی مطالعاتی صورت گرفت که در سال ۱۳۴۶ منجر به تشکیل "موسسه عالی مطبوعات و روابط عمومی" شد.
این موسسه عالی با اجرای آزمون ورودی از میان فارغ التحصیلان دبیرستان ها در رشته های ادبی، ریاضی، طبیعی و روزنامه نگاری، تعدادی دانشجو برای تحصیل در رشته لیسانس روابط عمومی برمی گزید. دانشجویان پس از طی ۴ سال تحصیل و گذراندن ۱۴۰ واحد درسی موفق به اخذ لیسانس در رشته روابط عمومی می شدند.
موسسه عالی "مطبوعات و روابط عمومی" در سال تحصیلی ۴۷-۱۳۴۶ فعالیت خود را آغاز کرد. فعالیتهای این دانشکده تا سال ۱۳۵۷ ادامه داشت و هر سال تعدادی لیسانس روابط عمومی وارد بازار کار شدند.
پیش از پیروز انقلاب اسلامی شرکتهای بزرگ بخش خصوصی، بویژه آنها که بخشی از سرمایه شان را شرکتهای خارجی تشکیل میدادند دارای واحد روابط عمومی بودند ولی روابط عمومی بخش خصوصی در ایران بخش کوچکی از روابط عمومی را تشکیل می داد و حجم آن در برابر روابط عمومی بخش دولتی و نیمه دولتی بسیار ناچیز بود.
در ایران بر خلاف کشورهای سرمایه داری دفاتر خصوصی روابط عمومی که خدمات کارشناسانه به دفاتر روابط عمومی دولتی و غیر دولتی بفروشند، وجود نداشت و هنوز نیز وجود ندارد. تنها پیش از انقلاب اسلامی تعدادی بنگاه تبلیغاتی در تهران وجود داشتند که در زمینه آگهی های بازرگانی خدمات تخصصی خود را به واحدهای روابط عمومی دولتی و غیر دولتی می فروختند. سایر خدمات تخصصی دفاتر روابط عمومی از کارشناسان آزاد و یا دفاتر خاص این خدمت خریداری شد.
در کشورهای صنعتی روابط عمومی از بطن موسسه های بخش خصوصی تولید یافت. ولی در ایران این موسسه های دولتی بود که برای اولین بار روابط عمومی را به وجود آوردند.

منابع :

(۱) کتاب تئوری و عمل در روابط عمومی و ارتباطات، علی میرسعید قاضی.

پی نوشت ها

۱-معصومی رضا – وب سایت خبرنگار
۲-پایگاه علوم ارتباطات ایران