صحیفه سجادیه و صحیفه رضویه در آیینه تطبیق

طرح مسئله

با توجه به جایگاه رفیع دعا در معارف دینی، به نظر می‌رسد که این بخش از تعالیم شفاهی و روایت شده پیامبران الهی و ائمه معصومین (علیهم السلام) گنجینه‌ای از والاترین ارزش‌ها و دائرةالمعارفی از ضروری‌ترین آموزش‌ها را در اختیار جویندگان حقیقت قرار می‌‌دهد.
نکته‌ای که در این جا بایستی مورد توجه قرار گیرد شناخت موقعیت صدور این روایات دعایی است، زیرا هر کدام از معصومین (علیهم السلام) به نسبت آزادی و محدودیت در انجام فعالیت‌ها که به طور مستقیم با حکمرانی حاکمان جور در ارتباط بود به شکلی متفاوت از یکدیگر از ابزار دعا بهره می‌جستند. نکته مهم‌‌تر این که پیش فرض‌های تاریخی و سیاسی عصر ائمه اطهار (علیهم السلام) نبایست در برداشت‌های معنایی ما از آثار ایشان وارد شده و احتمالاً به صورت خطا بر فضای ادعیه و روایات سایه افکند.
در این پژوهش برآنیم تا با مطالعه تطبیقی صحیفه رضویه و صحیفه سجادیه به نقاط اشتراک یا افتراق این دو مجموعه عظیم و گران سنگ معرفتی نائل گردیده و با بهره‌گیری از روش‌های فقه الحدیث، به فهم عمیقی از روایات امام رضا (علیه السلام) که حق بزرگی به گردن ما ایرانیان نیز دارند دست پیدا کنیم. البته با بذل عنایت بیشتر به این مسئله که بخش قابل توجهی از این روایات در محیط کشور ما از زبان حضرت شنیده شده و نقل گردیده و در کتب حدیثی شیعه، این میراث‌های ارزشمند اسلامی به ثبت رسیده است.
دریافت معانی محوری صحیفه رضویه و صحیفه سجادیه به همراه درک نکات لفظی و ادبی مسئله دیگری است که تلاش شده در این تحقیق بدان پرداخته شود. در پایان لازم است این نکته نیز یادآوری گردد که موضوع این تحقیق تنها بررسی تطبیقی و فقه الحدیثی صحیفه رضویه و صحیفه سجادیه با رویکردی تحلیلی است و هیچ‌گاه نگاه تطبیقی به تمام ادعیه روایت شده از امام رضا و امام سجاد (علیه السلام) مدنظر نبوده است، در نتیجه نکات زیر باید مورد توجه قرار گیرد:
الف) بدون تردید بررسی کلیه ادعیه آن دو امام همام از ظرفیت و حوصله این تحقیق کوتاه، خارج و مستلزم کاری گروهی و زمانبر است.
ب) قطعاً درک همه جانبه فضای حاکم بر ادعیه امام چهارم و امام هشتم مستلزم گذراندن مراحلی است و مطالعه‌ای گذرا به همراه درکی ابتدایی از مهم‌ترین آثار دعایی آن حضرات، فراهم کننده زمینه‌های مقدماتی آن هدف والا و مذکور است.
با توجه به آنچه ذکر شد، این پژوهش فتح بابی در نگاه‌های تطبیقی و تحلیلی روایات دعایی ائمه معصومین (علیهم السلام) به شمار رفته و همت بلند پژوهشگران علوم اسلامی را در ادامه این فرایند به کمک می‌طلبد.

سؤالات جستار

یکی از مهم‌ترین مسائل مطرح در این پژوهش، بررسی تطبیقی ادعیه امام سجاد و امام رضا (علیه السلام) است. بنابراین سؤال اصلی تحقیق مدنظر این است که چه نکات مشترک یا متمایز کننده‌ای بین دعاهای مذکور وجود دارد؟ آیا اولویت‌های فرهنگی و اجتماعی مدنظر امام چهارم و امام هشتم در ادعیه ایشان نیز قابل مشاهده است؟ امید است که بتوان در راه فهم و تحلیل محتوایی روایات دعایی امام سجاد و امام رضا (علیه السلام) باب جدیدی را گشود و به نتایج قابل قبولی دست یافت.

روش جستار

روشی که در این تحقیق دنبال شده تلفیقی از روش‌های تطبیقی و تحلیلی است. ابتدا با استفاده از روش کتابخانه‌ای، اطلاعات اولیه جمع آوری گردیده است. سپس با نگاه تطبیقی، آنها مورد مطالعه قرار گرفته و خصوصیات متمایزکننده هر یک، از نقطه نظر ساختاری و معنایی استخراج می‌گردد. در نهایت این داده‌ها مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد.

پیشینه و نوآوری جستار

کاوش و بررسی اولیه آثار تألیف شده در مورد دعاهای معصومین (علیهم السلام) نشان می‌دهد که متأسفانه به این بخش از روایات ایشان آن طور که باید و شاید پرداخته نشده و این گنجینه‌های دعایی همواره دچار نوعی مهجوریت بوده است. البته کارهای اندکی در مورد صحیفه سجادیه به انجام رسیده که در آنها نیز محتوای صحیفه فقط به عنوان مناجاتی صرف، مورد بهره برداری قرار گرفته است.
از جمله پژوهش‌های انجام شده در این زمینه می‌توان به اثر ارزشمند مرحوم فلسفی با عنوان شرح دعای مکارم الاخلاق یعنی دعای بیستم صحیفه سجادیه، بررسی نظام تربیتی صحیفه سجادیه از علی اصغر ابراهیمی، کتاب دانستنی‌های صحیفه سجادیه، تألیف مصطفی اسرار، مقالاتی با موضوع ادبیات سخنان امام سجاد (علیه السلام)، تألیف سید فضل الله میرقادری، انسان شناسی در صحیفه سجادیه اثر عبدالحمید فرزانه، جلوه‌های عرفانی دعا در صحیفه سجادیه از علی اصغر ابراهیمی، شکوه تعبیر در صحیفه سجادیه نوشته علی اوسط خآن‌جانی اشاره کرد. هر کدام از این پژوهش‌ها به طور خاص بر موضوعی متمرکز شده و هیچ‌گونه کار تطبیقی- تحلیلی بین صحیفه سجادیه و دیگر آثار شیعی در آنها به چشم نمی‌خورد.
پایان نامه‌هایی نیز در این زمینه به رشته تحریر درآمده است که عدم نگاه تطبیقی و تأکید بر جنبه‌ای خاص از ویژگی‌های آنهاست؛ مانند: بررسی مضامین قرآنی در دعای ابوحمزه ثمالی، تحلیلی از زندگانی سیاسی- اجتماعی امام سجاد (علیه السلام) و ... .
در مورد پیشینه پژوهش در مورد ادعیه امام رضا (علیه السلام) نیز گفتنی است که هیچ مطالعه تطبیقی بین دعاهای ایشان و ادعیه امامان دیگر تاکنون انجام نشده است.
فقط دو اثر، به ادعیه امام رضا (علیه السلام) پرداخته‌اند که نخستین آنها جمع‌آوری ادعیه امام رضا (علیه السلام) در قالب صحیفه رضویه به کوشش حجةالاسلام سید محمد باقر موحد ابطحی است. دیگری صحیفه رضویه با کوشش سید مرتضی مجتهدی سیستانی است که حاوی مجموعه‌ای از نمازها، دعاها و زیارت‌هایی است که از علی بن موسی الرضا (علیه السلام) روایت شده و یا درباره آن حضرت از سایر امامان شیعه نقل گردیده است. مقدمه‌ای در مورد تاریخ و سیره زندگانی امام هشتم نیز در این اثر وجود دارد.
تلاش جدیدی که در این تحقیق به انجام رسیده بررسی تطبیقی ادعیه امام سجاد و امام رضا (علیه السلام) با نگاهی جامع و روشی کل نگر است؛ به نحوی که ساختارها، محتواها، محورها و اولویت‌ها را پوشش داده و به تحلیل نکات مشترک و متمایز کننده دو صحیفه رضویه و سجادیه می‌پردازد.

اهداف و ضرورت‌های جستار

دعا در عین حال که نعمتی خداوندی برای عامه‌ی مردم به شمار می‌رود ولی خود از مراتب و درجاتی برخوردار است. بدون شک ادعیه مأثور پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام) از بلند مرتبه‌ترین آنها محسوب می‌شود. از ادعیه امام سجاد (علیه السلام) این نکته برداشت می‌شود که دعا و ذکر به منزله ابزار تداوم یاد خدا خود از بزرگ‌ترین نعمت‌های الهی است و با اذن پروردگار به برخی انسان‌ها اعطا می‌شود که در صورت توفیق به این نعمت عظیم و این اذان پروردگار بایستی حق حمد او را بجا آورند؛ زیرا انسان از این راه به شرف مخاطبه و گفتگو با خدا نائل می‌گردد. این همان لذتی است که در ورای خود تقرب الهی را برای بنده به ارمغان آورده و مقام رضای پروردگار را نیز برای او دست یافتنی می‌سازد. جدای از موارد مذکور، مضامین بلند عرفانی و تعالی بخش معنوی، شاخصه مهم و منحصر به فرد دیگری در ادعیه مأثور به شمار می‌رود. اهداف پژوهش و مطالعه تطبیقی صحیفه سجادیه و صحیفه رضویه را می‌توان به شرح زیر ترسیم کرد:

اولاً:

این ادعیه روش گفتگو با پروردگار را از طریق انسان کامل به انسان می‌آموزند.

ثانیاً:

آنها به انسان نشان می‌دهند که چه مطالب و خواسته‌های ضروری را در اولویت درخواست از خدا قرار دهد.

ثانیاً:

در این ادعیه، معارف و دانش‌هایی نهفته است که انسان بدون رجوع به آنها از فیض بزرگی محروم می‌گردد.

رابعاً:

اولویت‌ها و رویکردهای فرهنگی اجتماعی دو امام بزرگوار از طریق دعاهایشان برای ما آشکار می‌گردد.

بررسی تطبیقی صحیفه امام سجاد و امام رضا (علیه السلام)

در این بخش نخست به بررسی سندی و سپس به بررسی متنی دو صحیفه می‌پردازیم.

بررسی سندی:

با نظر به شواهد روایی و نقل‌های تاریخی که در مورد سند صحیفه سجادیه در دست است می‌توان اطمینان یافت که صحیفه سجادیه قطعی الصدور بوده و از ناحیه امام سجاد (علیه السلام) صادر گردیده است. این کتاب گران سنگ از جمله آثار به جای مانده از قرن اول هجری به شمار آمده (ابن شهر آشوب، 1388، ص38) و از متون متواتر محسوب می‌شود. (1)
همچنین مرحوم سید حسن صدر می‌نویسد: «صحیفه کامله سجادیه که موصوف به زبور آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) است... نزد هر فرقه اسلامی مانند قرآن مجید از متواترات (2) است و به آن افتخار می‌کنند. » (صدر، 1383، ص 284)
در مورد اطمینان به سند صحیفه سجادیه و طرق متعدد آن باید ملاحظه کرد که طرق گوناگون صحیفه در نهایت به عمیر بن متوکل رسیده که او نیز از پدرش متوکل بن‌هارون، دعاهای صحیفه سجادیه را از امام باقر (علیه السلام) و زید بن علی روایت کرده است. (معارف، 1387، ص 213) شیخ طوسی و نجاشی هر دو این مطلب را مورد تأکید قرار داده‌اند که متوکل بن عمیر (یا متوکل بن هارون) دعاهایی از طریق یحیی بن زید از امام سجاد (علیه السلام) روایت کرده است. (3)
در بحث از صحیفه رضویه بایستی به این نکته اذعان کرد که این کتاب شریف، به شکل کنونی آن تألیف و تدوین امام رضا (علیه السلام) نبوده و به صورت مابین الدفتین به ما نرسیده است. در نتیجه گردآوری، مقابله و تطابق نسخه‌ها توسط معصوم صورت نگرفته است. اما با نظر به این که هدف اصلی گردآورنده ادعیه امام رضا (علیه السلام)، (4) جمع‌آوری و تنظیم ادعیه مأثور و روایت شده توسط خود آن حضرت است، نمی‌توان به ضعف کلی سند آن ادعیه حکم کرد، زیرا مطابق با مقدمه‌ای که تنظیم کننده ادعیه به آن اشاره کرده، وی دعاهای مذکور را از کتب معتبری همچون مصباح المتهجد شیخ طوسی، اقبال بالاعمال، جمال الاسبوع، فلاح السائل، مصباح الزائر و مهج الدعوات سید بن طاووس، بلد الامین مرحوم کفعمی و سایر کتب مشهور دعایی استخراج کرده است؛ کتبی که در بین علمای اسلامی از اعتبار و استحکام خاصی برخوردار است.
گردآورنده صحیفه الرضویه در مقدمه کتاب می‌نویسد: «به دلیل رغبت و عزم جدی و مصرانه بر ثبت متن صحیح و عاری از ضعف و نقصان، ادعیه مذکور در صحیفه رضویه را با ادعیه مشابه که در کتب معتبر نقل گردیده است مقابله نموده و به ثبت اختلافات سندی و اضافات متنی در حاشیه متن کتب مبادرت ورزیده و آنها را با ذکر منبع و همچنین ذکر علائمی از سایر موارد، جدا ساخته‌ام. » (موحد ابطحی، 1423 ق، ص 13)
تفاوت عمده‌ای که در روایات دعایی امام سجاد و امام رضا (علیه السلام) مشاهده می‌کنیم این است که در ابتدای اغلب دعاهای امام رضا (علیه السلام) برخلاف امام چهارم شکل روایتی آنها حفظ شده و به موضوع دعا، موقعیت صدور آن و نیز دستورات خاص مرتبط با آن به همراه سلسله راویان آن روایت دعایی پرداخته شده است. چه بسا دعایی قبل از امام رضا (علیه السلام) توسط پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و یا یکی از اهل بیت (علیهم السلام) آن حضرت خوانده شده و مختص و مشهور به ایشان باشد؛ که به این نکته نیز در ابتدای همان دعا اشاره شده است. (5)
به هر حال باید اعتراف کرد که این صحیفه هیچگاه از نظر سندی با صحیفه سجادیه برابری نکرده و در یک رتبه همسان نمی‌باشند، چرا که سند صحیفه سجادیه به نحو تواتر در بین علمای امامیه پذیرفته شده و تلقی به قبول گردیده و اساساً از نظر نوع و قالب با صحیفه رضویه و صحائف دعایی سایر معصومین متفاوت است. مجموعه صحیفه سجادیه از ابتدا تا انتها توسط خود امام بر دو فرزندش که یکی از آنها امام باقر (علیه السلام) می‌باشد، قرائت گردیده و نسخه‌های آن توسط امام صادق (علیه السلام) مقابله گردیده است؛ به صورتی که جابجایی در آن دیده نمی‌شود ولی صحیفه رضویه در انواع آثار جمع آوری شده و تبویب یافته جای گرفته و نامبردار می‌شود.

بررسی متنی

در این بخش سعی نگارنده بر آن است تا ترتیب قرار گرفتن مطالب در متن را به همراه معانی محوری دو صحیفه سجادیه و صحیفه رضویه مورد بررسی و تطبیق قرار دهد. درک بدنه اصلی متن و فضای ساختاری و معنایی حاکم بر این دو صحیفه به ما اجازه می‌دهد تا میان این دو صحیفه شریف با وجود نقاط مشترک، تمایزاتی نیز قائل شویم.
با توجه و دقت در متن صحیفه سجادیه می‌توان پی برد که متن صحیفه سجادیه بسیار منظم و منسجم است و می‌توان اذعان کرد که سبک متین و یک دست و ساده صحیفه سجادیه یکی از منسجم‌ترین و روان‌ترین سبک‌ها در متون عربی محسوب می‌شود. نیایش‌های صحیفه کامله با حمد خدا و مدح حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم)، درود بر حاملان عرش و ملائکه مقرب الهی و پیروان پیامبر و مؤمنان در چهار دعای اول، آغاز می‌شود. (6) بعد از آن با رابطه انسان با خدا از یک سو (7) و روابط خدا با انسان از سوی دیگر، (8) رابطه انسان با خویش (9) و رابطه انسان با جامعه (10) ادامه پیدا کرده، تداوم می‌یابد.
نکته مهم و اساسی اینکه اگر چه در صحیفه رضویه چینش و نظم توقیفی را مشاهده نمی‌کنیم، ولی در آن صحیفه شریف به مانند صحیفه سجادیه پیوند و همبستگی بین خواسته‌های معنوی و خواسته‌های دنیوی و پیوند این دو پدیده جاری و ساری است و در واقع هر دو گنجینه دعایی بیانگر ارتباط انسان با خدا، روح و جسم خویشتن، طبیعت، جامعه و معاصران خویش است.
گفتنی است که درک فصاحت و بلاغت ادبی ادعیه صحائفی از نوع صحیفه رضویه، مانند صحیفه سجادیه نیز بر مافوق بشری بودن این متون صحه می‌گذارد، به نحوی که با رجوع به این ادعیه و دریافت درک زبانی و محتوایی آنها می‌توان به استحکام متون آنها اعتماد نمود.
سید محسن امین (رحمه الله) فصاحت، بلاغت و اسلوب صحیفه سجادیه را دلیلی بر صدور آن از امام معصوم (علیه السلام) دانسته و می‌گوید: «بلاغت الفاظ و فصاحت صحیفه و بالا بودن مضامین صحیفه و ما فیها که عبارت است از خضوع در برابر خداوند و حمد و ثنای او و اسلوب عجیبی که در طلب عفو از خداوند و کرنش و توسل به او دارد، خود دلیل محکمی بر صحت نسبت این کتاب است. همانا این دُر از آن دریا و این گوهر از آن معدن و این ثمر از آن شجره طیبه است. » (امین، 1371، ج1، ص51)
علم فقه الحدیث این نوع یافته‌ها را با پیشنهاد راه کار بررسی خانواده حدیث برای ما به ارمغان آورده است و اگر غایت تحقیق مورد نظر، بحث متنی و ساختاربندی ادبی صحیفه رضویه می‌بود، این موضوع مراحل اثبات را با آوردن نمونه‌های متعدد پشت سر می‌گذاشت و با توجه به شناخت و اشتهاری که این متن از همان ابتدا در بین علما داشته، هیچ‌گاه کسی اجازه زیر سؤال بردن اصالتش را به خود نداده است.
متخصصان حدیث بر این باورند که در قرن یازدهم، مجلسی اول بر اساس رؤیایی که دید، بیش از گذشته به صحیفه سجادیه اقبال نشان داده و به نشر و ترویج آن اهتمام ورزید. (مجلسی، 1403، ج107، ص 45-43، ص 60، ص 63) از این زمان صحیفه به عنوان اثری متعلق به امام چهارم از کمال شهرت برخوردار شده و در بین علمای شیعه تلقی به قبول گردید (هرچند قبلاً نیز اجمالاً این پذیرش وجود داشت. ) به طوری که بارها مورد شرح و تفسیر قرار گرفت. (11)
گفتنی است با تأمل در دعاهای صحیفه رضویه مثل دعای بیست و سوم در می‌یابیم که امام هشتم نیز از فصاحت و بلاغتی مثال زدنی همچون جد خود امام علی و امام سجاد (علیه السلام) بهره مند بوده‌اند. تجلی سجع‌های متوالی و گوش نواز در این دعا که رهایی از دشمنان الهی را نشانه رفته است، شاهد این مدعاست. وجود مقدس امام رضا (علیه السلام) در این دعا از تک تک اسماء حسنای الهی استمداد کرده و فرج خویش را در فضایی پر از فتنه که مستلزم دوراندیشی و مصلحت نگری جامعه اسلامی است، از خدا تقاضا می‌نماید.

مؤلفه‌ها و وجوه مشترک متنی در دو صحیفه

با نگاهی اجمالی به فهرست دو صحیفه شریف از امام سجاد (علیه السلام) و امام رضا (علیه السلام) به این نکته واقف می‌شویم که با وجو تفاوت‌هایی که بین این دو نص شریف قابل مشاهده است از وجود اشتراکات نیز نباید غافل گردید. این وجود مشترک را می‌توان در قالب مؤلفه‌های زیر تقسیم بندی کرده و ارائه نمود.

الف: استشهاد و تضمین به آیات قرآنی

شکی نیست که سرچشمه معارف قرآنی و روایات معصومین (علیهم السلام) نشأت گرفته از معارف آسمانی و وحی الهی است. از این رو معارف مطرح شده در این ادعیه و مضامین بلند آنها در ارتباط کامل با قرآن به شمار رفته و نشأت گرفته از همان منبع توحیدی است. ادعیه معصومین (علیهم السلام) در صدد رمزگشایی و تبیین و تفریع اصول قرآنی و ادامه همان پیام‌های اعجاز آمیز و شگفت انگیز پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است که اعصار و زمان‌ها را درنوردیده و قلوب بشریت را به تسخیر خود درآورده است.
با این مقدمه رؤیت و مشاهده آیات و کلام وحی در لابه‌لای ادعیه صحیفه رضویه و صحیفه سجادیه دو راز انتظار نیست و آثار تضمین و استشهاد به قرآن به طور روشنی در آنها پدیدار است. بنابراین یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های مشترک صحیفه سجادیه و صحیفه رضویه نشأت گرفتن آن دو از متن معارف قرآنی و استناد و استشهاد به آیات کریمه آن کتاب آسمانی است.
در صحیفه امام سجاد (علیه السلام) شاهد آیاتی همچون: «اِنْ هُمْ إِلَّا كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا» (فرقان، 44)؛ «سَلَامٌ عَلَیكُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ» (رعد، 24)؛ «رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونَا بِالْإِیمَانِ» (حشر، 10) می‌باشیم؛ (12) که این آیات محدود به آنچه ذکر شد نیز نمی‌باشد و با رجوع به معنای بافتی آن می‌توان به نقش تفسیری ادعیه آن حضرت در ذیل آیات ذکر شده پی برد. (13) امام سجاد (علیه السلام) در مجموع پنجاه و چهار دعای موجود در صحیفه مبارکه سجادیه، 47 بار آیات قرآن کریم را در ادعیه خویش تکرار نموده است. آن حضرت گاهی جملات قرآن را در بین دعاها آورده و گاه نیز ایشان در بین سخنان خود به کلام الهی بودن جمله و آیه قرآن بودن آن اشاره نموده‌اند.
این در حالی است که قریب به 22 فقره از ادعیه امام هشتم نیز مزین به آیات قرآنی بوده و حضرت در برخی از آنها به خصوصیت درمانی و خواص مادی و معنوی‌شان عنایت داشته‌اند. در این جا می‌توان به برخی از این دعاها مثل دعای شماره 21، 23، 35، 39، 42، 45 و 46 اشاره داشت. برای نمونه امام رضا (علیه السلام) در دعای 21 می‌فرماید: «اللهم ان ذنوبی و کثرتها قد اخلقت وجهی عندک... و حذرت القانطین من رحمتک فقلت وَ مَنْ یَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ إِلاَّ الضَّالُّونَ‌ (حجر، 56) ثم ندبتنا برأفتک الی دعائک فقلت ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ‌ (غافر، 60)... م (موحد ابطحی، 1423 ق، دعای 21، ص 161)
در صحیفه سجادیه نیز این مضمون توسط امام سجاد (علیه السلام) به تصویر کشیده شده است. آن حضرت در مناجات 45 صحیفه به درگاه ربوبی عرضه می‌دارد: «وَ قُلتَ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِینَ یسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ ، فَسَمَّیتَ دُعَاءَکَ عِبَادَهًَ، وَ تَرَکَهُ استِکبَاراً، وَ تَوَعَّدتَ عَلَی تَرکِهِ دُخُولَ جَهَنَمَ دَاخِرِینَ» «بار پروردگارا و تو فرمودی مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم، به راستی کسانی که با روحیه استکبار، خود را فراتر از بندگی من ببینند به زودی به آتش دوزخ داخل خواهند شد و در آن جاوید می‌مانند، پس دعا و درخواست از خود را عبادت و ترک دعا را استکبار نامیده‌ای و تهدید کرده‌ای که ترک دعا موجب دخول همیشگی در آتش دوزخ می‌شود. » (صحیفه سجادیه، 1381، دعای 45، بند 15) امام چهارم در دعای مذکور با عنایت به این که دعا، مغز عبادت است، نه تنها آن را مهم‌ترین مصداق عبادت که خود عبادت معرفی نموده و به عنوان یک هدف به آن می‌پردازد.
امام رضا (علیه السلام) در ضمن ادعیه خویش به آیاتی همچون آیات سوره توحید، قسمتی از آیه 18 سوره مریم: «أَعُوذُ بِالرَّحْمَنِ مِنْكَ إِنْ كُنْتَ تَقِیا»؛ آیه «اخسئوا فیها و لا تکلمون»؛ آیة الکرسی؛ آیه 59 سوره انعام: «و عنده مفاتح الغیب... فی کتاب مبین» تضمین نموده است؛ با این تفاوت که استفاده حضرت امام رضا (علیه السلام) از این آیات بر خلاف استفاده امام سجاد (علیه السلام) با هدف استشهاد یا تبیین صورت نگرفته است؛ بلکه بیشتر ناظر به آثار آیات قرآنی در حفظ ایمنی از شرور، خطرات، دردها و دفع دشمنان است و از آنها به عنوان ادعیه حرزیه یاد می‌شود. بنابراین صبغه غالب این نوع آیات و گزینش آنها اثرات درمان بخشی و شفابخشی قرآن کریم است.
جز آنچه به آن اشاره شد می‌توان از انعکاس مشترک مفاهیم مربوط به ولایت و پیروی از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و جانشینان آن حضرت، فصاحت و بلاغت بی نظیر ادبی، استشهاد به اشعار عربی، اشاره به اهمیت برخی زمان‌ها (به دلیل اثر خاص آن در جلب رحمت الهی و استجابت دعا)، اضطرار و سختی در رجوع به حضرت حق و ارائه پیام‌های تربیتی به صورت غیرمستقیم (در قالب دعا) و سایر موارد را نیز از دو صحیفه برداشت کرد.

ب: آموزش آداب دعا

در اولین نگاه به صحیفه سجادیه، متن ادعیه جلب توجه نموده و بعد از آن نوبت به آموزش آداب دعا می‌رسد؛ زیرا خواندن خداوند متعال و درخواست از او به عنوان والاترین و برترین قدرت، آداب و اقتضائات خاص به خود را دارد و در صورت رعایت آنها، دعا اجابت شده و برآورده می‌گردد. از این رو و نیز به جهت این که بسیاری از مسلمانان با این آداب آشنا نبوده‌اند، آن حضرت و سایر معصومین (علیهم السلام) در قالب دعا به آموزش آداب آن می‌پرداختند. (14)
مطابق روایاتی که از اهل بیت (علیهم السلام) به ما رسیده، مهم‌ترین آداب دعا به ترتیب شامل حمد و ثنای خداوند، درود بر پیامبر و اهل بیت (علیهم السلام)، یادآوری گناهان، اقرار به آنها و استغفار، بیان خواسته، همراه بودن با عمل، مخالف نبودن دعا با سنت‌های الهی، توبه و دوری از گناهان است. (15)
دعاهای آغازین صحیفه سجادیه نیز بر این مطلب صحه می‌گذارد؛ حمد و ستایش و ثناگویی خدا دیباچه صحیفه امام زین العابدین (علیه السلام) است و سپس آن حضرت به صلوات و درود بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و آل ایشان می‌پردازد؛ ضمن اینکه آن حضرت از سایر انبیای الهی و پیروان ایشان و به خصوص تصدیق کنندگان نبی اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز غافل نشده و از درود بر فرشتگاه مقرب الهی هم فروگذار نفرموده است.
افزون بر این، استعاذه به پروردگار در سختی‌ها و نیز از رذائل زشت اخلاقی و شریک گرداندن دوستان ولایت در ادعیه خود از ویژگی‌هایی است که امام چهارم در آداب دعا به آنها توجه نموده است. به نظر می‌رسد که خواسته‌های آن حضرت در حقیقت از دعای یازدهم یا سیزدهم به بعد شروع می‌گردد؛ آن جا که حضرت زین العابدین (علیه السلام) از خداوند متعال، عاقبت بخیری، نیازها و حوائجی همچون آمرزش گناهان، باران و نعمت‌های خاص الهی، گرایش به مکارم اخلاقی و دوری از رذائل اخلاقی، تندرستی و نیز تعالی اجتماع را مسألت می‌نمایند. (16) بنابراین در وهله نخست، امام، ادب عبودیت محض و مخلصانه، که راه رسیدن به توحید است را برای انسان‌ها تبیین می‌نماید.
امام رضا (علیه السلام) با تأسی به آباء طاهرینشان همچون علی بن الحسین (علیه السلام) در ادعیه خویش نسبت به این معنا فروگذار ننموده و به آن اهتمام ورزیده است. در این زمینه نیز رعایت آدابی همچون تسبیح، حمد و ثنای الهی، صلوات بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام) آن حضرت و توسل به ایشان با هدف وسیله قرار دادن آن وسائط فیض و اعتراف به گناهان قابل ذکر و یادآوری است.
از علی بن موسی الرضا (علیه السلام) در زمینه‌های مذکور به ترتیب این نمونه موارد ذکر گردیده است: «سبحان من خلق الخلق بقدرته و اتقن ما خلق بحکمته و وضع کل شیء منه موضعه بعلمه ... » (موحد ابطحی، 1423ق، دعای1، ص 151)؛ «سبحان خالق النور، سبحان خالق الظلمة ... » (موحد ابطحی، 1423 ق، دعای 2، ص 151)؛ «الحمدلله الذی بنعمته تتم الصالحات» (موحد ابطحی، 1423 ق، دعای 5، ص 152)؛ «اللهم صل علی محمد و آل محمد فی الاولین و صل علی محمد و آله فی الاخرین... » (موحد ابطحی، 1423 ق، دعای 10، ص 156)؛ «... توجهت الیک بنبیک (صلی الله علیه و آله و سلم) الذی فضلته علی اهل الطاعة... » (موحد ابطحی، 1423 ق، دعای 9، ص 155)
اگر چه نمی‌توان از نظر متنی این اولویت را به دلیل عدم جمع‌آوری روایات دعایی ایشان بر حسب ترتیب تاریخی و کرنولوژی و به طور یقینی ثابت کرد؛ ولی وجود تسبیح و حمد و ثنا و صلوات بر حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و خاندان آن حضرت به عنوان مبنای مناجاتی ادعیه ایشان مسئله‌ای غیر قابل انکار است.
نتیجه این که از ظاهر ادعیه امام سجاد و امام رضا (علیه السلام) پیداست که بایستی خدا را با آداب ویژه‌ای خواند و با او به مناجات پرداخت تا از این حیث، قرب حقیقی به او حاصل گردیده و دعا نیز با استجابت قرین گشته و مؤثر افتد.

ج: توجه به زمان‌ها و مکان‌های خاص با هدف تغییر موقعیت

اهمیت توجه به موقعیت‌های خاص، که در آنها حالات ویژه‌ای در انسان پدید می‌آید تا آن جاست که گاه در کتب روایی بابی با عنوان: «زمان‌ها و حالاتی که در آن، امید اجابت دعا می‌رود» باز شده است. (17) ائمه اطهار (علیهم السلام) گاه برای ایجاد تنوع و تغییر در موقعیت روحی مخاطبین خویش که به روزمرگی و گذراندن زندگی مبتنی بر عادات و شرایط یکسان مبتلا شده بودند، به راه کار تغییر موقعیت اقدام می‌نمودند. برای نمونه امام سجاد (علیه السلام) برای جلب توجه متربیان خود به اوقات خاص و موقعیت‌های ویژه مکانی که در آنها ظرفیت بیشتری از نظر تأثیرگذاری وجود دارد، از هیچ تلاشی غفلت نفرموده است. برای آگاهی از این بذل توجه می‌توان به ارائه این نمونه روایی پرداخت که امام باقر (علیه السلام) می‌فرماید: «شیوه پدرم این بود که هر گاه حاجتی به درگاه حق داشت، در این ساعت مخصوص یعنی هنگام زوال خورشید به دعا می‌پرداخت. (کلینی، 1365، ج2، ص 477) (18)
آن حضرت در هنگام ورود به ماه مبارک رمضان عرضه می‌دارد: «و ستایش خدایی را سزاست که یکی از راه‌های رضوانش را ماه خودش یعنی ماه رمضان قرار داد، ... پس خداوند برتری ماه رمضان را بر دیگر ماه‌ها از این راه نشان داده که در این ماه محرمات زیاد و فضیلت‌های آشکار و مشهوری مقرر شده است... و فضیلت یک شب از شب‌های این ماه را بر فضیلت شب‌های هزار ماه دیگر ترجیح داده و نام آن شب را قدر نهاد که در آن فرشتگان و جبرئیل در مورد هر امری با اجازه پروردگار نازل می‌شوند.» (صحیفه سجادیه، 1381، دعای 44، بند 3-5) (19)
علاوه برتوجه وافر امام علی بن الحسین (علیه السلام) به ماه مبارک رمضان، آن حضرت اهمیت اوقاتی مانند حلول ماه نو، هنگام رعد و برق، اعیاد اسلامی، روز عرفه، روزهای جمعه، اوقات شریف سحرها را در قالب ادعیه گوشزد می‌نمودند. (20)
این در حالی است که امام رضا (علیه السلام) نیز به اوقات خاص توجه ویژه‌ای مبذول می‌داشتند. با نگاهی به ادعیه رضوی در می‌یابیم که زمان صبح و عصر، نیمه شب، اوقات ملکوتی اذان و نماز، اوقات با فضیلت ماه‌های قمری و زمان حج گذاردن از موثعیت خاصی در نزد ایشان برخوردار بوده است. این عنایت‌های ویژه حاکی از تأثیرگذاری خاص این شرایط زمانی و مکانی در استجابت ادعیه جهت تحصیل قرب و رضای الهی است.
آن حضرت با توجه ویژه به صبحگاهان و شامگاهان، هنگام امواج و تلاطم دریا، اوقات بیماری، زمان‌های قحطی و خشکسالی، زمان دیدن هلال ماه نو، وقت تنگی رزق و قرض مندی، فرا رسیدن ماه رمضان و هنگام وداع با آن، روزهای عید فطر و عید قربان و جمعه، روز عرفه و سایر اوقات با ارزش، اهمیت این زمان‌ها را در مخاطبین خود القاء می‌نمودند.
برای نمونه می‌توان به دعای 60 از صحیفه رضویه اشاره کرد. آن جا که بذل توجه و اهمیت امام هشتم نسبت به اوقات خاص مانند هنگام رؤیت هلال ماه مبارک رمضان قابل مشاهده است. نقل شده که آن حضرت در اجتماع شیعیان خود ایشان را مورد خطاب قرار داده فرمودند: «ای شیعیان من! زمانی که هلال ماه رمضان ظاهر شد با انگشتان خود به آن اشاره نکنید بلکه رو به قبله کرده و دست‌هایتان را به طرف آسمان بلند کنید و آن هلال را با این کلمات مخاطب خود قرار دهید: «ربنا و ربک الله رب العالمین، اللهم اجعله علینا هلالا مبارکا و وفقنا لصیام شهر رمضان و سلمنا فیه و تسلمنا منه فی یسر و عافیة و استعملنا فیه بطاعتک انک علی کل شیء قدیر.» (موحد ابطحی، 1427 ق، صص 192-193)
این روش مبتنی بر اصل تأثیر شرایط بر انسان است؛ زیرا شرایط مختلف زمانی، مکانی و اجتماعی مبدأ تأثیرگذاری‌های متفاوتی بر انسان است. در نتیجه برای ایجاد حالات مطلوب در متربی لازم است روابط او را با شرایط مزبور، دچار تغییر سازیم. در روش حاضر آنچه بیشتر مدنظر است، جنبه بالفعل موقعیت‌ها و تأثیر آفرینی آنهاست. (باقری، 1382، ص 99)
اهمیت به موقعیت‌های زمانی و مکانی خاص، به خواصی بر می‌گردد که به سبب مقارنت زمانی یا مکانی با حادثه یا واقعه‌ای، به ظهور می‌رسد. از این رو زمان‌هایی مثل اسحار، شب نیمه شعبان، ماه رمضان، عید فطر، روز عرفه و عید قربان در نگاه امام سجاد و امام رضا (علیه السلام) از جایگاه بلندی برخوردار است. بخش زیادی از صحیفه رضویه و صحیفه سجادیه شامل ادعیه آن حضرت در موقعیت‌های زمانی یاد شده است. (21)
به نظر می‌آید امام چهارم و امام هشتم با یادآوری این موقعیت‌ها به دنبال ایجاد یک شروع امیدبخش در وجود متربیان خود هستند؛ چرا که موقعیت‌های پیش گفته، نقطه عطفی در بستر زمان محسوب شده و انگیزه انجام اعمال و ایجاد احسن الاحوال در آنها نسبت به سایر موقعیت‌ها، مضاعف است.

د: داشتن نگاه اجتماعی و توأم با نوع دوستی

یکی از ویژگی‌های مثبت انسان، نوع دوستی و توجه به دیگران در مقابل فردگرایی و خودخواهی است که از فطرت او سرچشمه می‌گیرد و رد بخش‌های مختلف صحیفه رضویه به آن اشاره شده است.
از امام رضا (علیه السلام) برای برادران ایمان دعای 98، جهت تابش انوار هدایت الهی برای نجات و سعادت فرد فرد جامعه که زمینه هدایت را داشته ولی در ابتدا به مظاهر فساد و کم تقوایی دچار می‌شدند، دعای 101 و نیز دعای 102 باقی مانده که دعای اخیر به نیت دعا و درخواست خیر برای اهل سرزمین سناباد وارد شده است.
ایشان با این دعا از خدا تقاضا می‌کند که به این سامان و کوه‌ها، آبادی‌ها و زمین‌های این منطقه برکت، فراوانی، رونق و رزق وسیعی را برای کلیه ساکنان و تمامی جانداران آن اعم از انسان و حیوان، مسلمان و کافر ارزانی دارد.
با رجوع به دعاهایی که تاکنون از امام رضا (علیه السلام) باقیمانده است می‌توان دریافت که توجه به دیگران در کنار نظرگاه‌های فردی، نکته‌ای اساسی و محوری به شمار می‌رود؛ حقیقتی که در صحیفه سجادیه نیز به راحتی قابل مشاهده است.
مثلاً دعای سی و نهم امام چهارم دربردارنده‌ی بهترین روش‌های مردم دوستی صادقانه است که با زبان نیایش بیان شده است. ایشان رد آن دعا خطاب به پروردگار متعال عرضه می‌دارد: «اللَّهمَ و أیُّما عَبدٍ نالَ منِّی ما حَظَرت عَلیهِ، وَ انتَهکَ مِنِّی ما حَجَزتَ عَلیهِ، فَمَضی بُظُلامَتِی مَیِّتاً، أو حَصَلَت لِی قِبَلهُ حَیاً فَاغفِر لَهُ مَا المَّ به مِنِّی، وَ اعفُ لَهُ عَمَّا ادبرَ بهِ غَنِّی، وَ لا تَقِفهُ عَلی مَا عَنهُم فِیَّ وَ لا تَکشِفهُ عَمَّا اکتَسبَ بِی، و اجَعل مَا سَمَحتُ بهِ مِنَ العَفو ارتَکَبَ، وَ تَبَرَّعتُ بهِ مِنَ الصَّدقَةِ عَلیهِم ازکَی صَدقَاتِ المُتَصدَّقینَ، وَ اعَلَی صِلاتِ المُتَقَرِّبینَ»؛ خداوندا و هر بنده‌ای که به من آسیبی رساند (و از من چیزی گرفت) که بر او جایز ندانسته بودی و آبرویی از من برد که بر او ممنوع ساخته بودی و او همان وزر و بال از دنیا رفته و یا وزر و وبال من او را در دنیا در حال حیات گرفته، پس او را از آنچه بر من روا داشت، بیامرز و آنچه را از من برد، بر او ببخشای و او را به خاطر آنچه درباره من انجام داد، سرزنش نکن و از آنچه بر من کرده، رسوایس نساز و گذشت از ایشان را که من کردم و بخششی که بی هیچ عوضی به آنان دادم، پاکیزه‌ترین صدقه‌های صدقه دهندگان و بالاترین بخشش‌های تقرب جویان قرار ده. (22)
همچنین در فرا رسیدن ماه مبارک رمضان، حضرت زین العابدین (علیه السلام) از خداوند توفیق خدمت به مردم را طلب می‌کند که ریشه در مردم دوستی دارد: «بار پروردگارا و ما را در آن ماه توفیق ده که با نیکی فراوان و بخشش، به خویشان خود نیکی کنیم و با احسان و بخشش از همسایگانمان جویا شویم و دارایی‌هایمان را از مظالم و آنچه را از راه ظلم و ستم به دست آمده است، خالص و آراسته نماییم و آنها را با بیرون کردن زکات پاک کنیم... » (صحیفه سجادیه، 1381، دعای 44، بند 10) (23) امام زین العابدین در این دعای شریف، هم به مراتب مردم دوستی و هم به شیوه‌های گوناگون عمل کردن به آن اشاره می‌فرماید.
در فراز دیگری از صحیفه سجادیه امام سجاد (علیه السلام) با دعا برای پدر و مادر این حقیقت را اثبات می‌کند که آنان اولویت بیشتری نسبت به دیگران دارند. اینها همه نشان می‌دهد که انسان علاوه بر بُعد فردی دارای بُعد اجتماعی نیز هست که بدون پرداختن به آن و یا سهل انگاری و عدم توجه لازم به آن، او را در ابعاد فردی نیز با مشکل مواجه می‌سازد.
امام رضا (علیه السلام) نیز با اقتدا به امام علی بن الحسین (علیه السلام) در دعاهای خویش نسبت به دعا برای دیگران و از جمله پدر و مادر فروگذار نکرده‌اند. در اواخر دعای 9، حضرت از خدا درخواست می‌کند: «فمسألتی لک یا رب فی هذا المقام الموصوف ... ان تغفر لی ما سلف من ذنوبی و تعصمنی فیما بقی من عمری و ان ترحم والدی الغریبین فی بطون الجنادل، البعیدین من الاهل و المنازل، صل وحدتهما بانوار احسانک و آنس وحشتهما بآثار غفرانک و ...» (موحد ابطحی، 1423 ق، ص 156)

هـ: بازتاب مسائل فرهنگی جامعه در ادعیه دو صحیفه

مسئله دیگری که از مشخصات بارز صحیفه سجادیه و صحیفه رضویه به شمار می‌رود، پرداختن به مسائل روز مربوط به مردم جامعه اسلامی است. اشاره به این نوع مباحث، گویای وضعیت فرهنگی عصر امام چهارم و امام هشتم است. این موضوع بیش از 25 موقعیت دعایی را در دعاهای امام رضا (علیه السلام) به خود اختصاص داده است. دعاهایی مانند دعای 8، 23، 26، 28، 29، 36، 52، 60 و . . در این طبقه بندی قرار می‌گیرند که یکی از بارزترین این مباحث در دعای 8 ذکر گردیده است. حضرت در آن جا به درگاه خداوند متعال عرضه می‌دارد: «الهی بدت قدرتک و لم تبد هیئة لک فجهلوک و قدروک... بل شبهوک بخلقک فمن ثم لم یعرفوک و اتخذوا بعض آیاتک ربا فبذلک وصفوک، فتعالیت یا الهی و تقدست عما به المشبهون نعتوک».
این دعا شبیه به آن مناجاتی است که امام سجاد (علیه السلام) در مسجد النبی به درگاه خدا عرضه داشت: «بار خدایا قدرت تو آشکار گشته ولی هیبت جلال تو پدیدار نگشته، از این رو تو را نشناخته و به اندازه‌ات اندازه گیرند و به آنچه تو آن چنان نیستی تو را شبیه سازند، بار خدایا همانا من از کسانی که تو را به همانند ساختن می‌جویند بیزارم، خداوندا چیزی همانند تو نیست (تو را به تشبیه نمودن نمی‌توان شناخت) و تو را درک ننموده‌اند، پس آن نعمتی که در وجود ایشان هویداست، همان راهنمای آنان به سوی توست؛ اگر تو را بشناسند، و میان بندگانت و تو فاصله بسیار است از این که به شناسائی تو رسند و آنان تو را با آفریده‌ات برابر دانسته، از این رو تو را نشناخته و برخی از آیات و نشانه‌هایت را پروردگار خود دانسته و بدان تو را وصف کرده‌اند، پس ‌ای خدای من تو از آنچه تشبیه کنندگانت بدان توصیف کنند، برتری. » (مفید، 1413، ج2، ص 153)
در روایت آمده که روزی علی بن الحسین (علیه السلام) در مسجد رسول خدا بود که شنید، مردمی خدا را به بندگانش شبیه سازند، آن حضرت از سخن ایشان به هراس افتاده به خود لرزید و برخاسته نزد قبر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آمد و آن جا ایستاده، صدای خویش بلند کرد و با پروردگار خویش به مناجات پرداخت.
از این حدیث معلوم می‌گردد که ایشان آنچنان در کنترل شدید بنی امیه بوده که نمی‌توانسته آشکارا و به طور مستقیم پاسخ آن مردم نادان را که خدا را به مخلوق تشبیه می‌نمودند بگوید و به ناچار کنار قبر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده و به صورت مناجات صدای خویش را بلند کرده تا به گوش آنان برسد.
از سایر موضوعات اجتماعی که در صحیفه سجادیه قابل مشاهده است، می‌توان به رشد معرفت و مدیریت احساسات سطحی مردم عصر اموی، تجدید حیات اسلام و بازآفرینی جامعه و نظام اسلامی، سازندگی افراد صالح و حفظ جان خود و تعداد بسیار معدود یارانی که داشت، تعالی فکری جامعه برای درک مفاسد دستگاه حاکم یزید و حکام بعد بدون حرکت‌های تند و شورش‌های عجولانه، بازسازی اعتقادات اصولی دین در ابعاد فردی و اجتماعی و نیز زمینه سازی جهت فعالیت‌های وسیع علمی صادقین اشاره کرد.
آن حضرت شرایط و موقعیت اجتماعی زمان خود را در صحیفه سجادیه چنین توصیف کرده است: «فَکَم مِن عَدُو انَتضَی عَلَیِّ سیَفَ عَداوَتهِ، و َشحذَ لِی ظُبَةَ مُدیتهِ، وَ ارهَفَ لِی شَبَا حَدهِ، وَ دافَ لِی قَواتِلَ سُمُومِهِ، وَ سَددَ نَحوی صَوائِبَ سَهامهِ، وَ لَم تَنَم عَنی عَینُ حِراسَتهِ، وَ اضمرَ أن یَسُومَنی المَکرُوهَ، وَ یُجَرِ عَنی زُعاقَ مَرارَتهِ... وَ کَم مِن باغَ بغَانی بِمَکَایده،ِ و نَصبَ لی شَرکَ مصَایدهِ، وَ وَکلَ بِی تَفقُدَ رِعایتَهِ، وَ اضبَا إلیَ إضباءَ السَبُعِ لطِریدَتهِ انِتظارا لانِتهازِ الفُرصةِ لفِرَیسَتهِ، وَ هُوَ یُظَهِرُ لِی بَشاشةَ المَلَق،ِ و َینظرِنُی علَی شِدةِ الحَنَقِ» (صحیفه سجادیه، 1381، دعای 49، بند 5 الی 8)
«پس چه بسا دشمنی که شمشیر دشمنیش را در برابر من از نیام برکشیده و لبه تیغش را برای من تیز کرده و تیغه‌اش را برای من صیقل داده و زهرهای مرگبارش را برای من با آب مخلوط ساخته و مرا در برابر تیرهایی که هرگز به خطا نمی‌روند هدف قرار داده و چشم نگهبانش هیچ گاه از من برداشته نشده و نخفته است و در دل خواسته که شر و بدی به من برسد و قصد نموده که از آب تلخ و ناگوار آن شر به من بنوشاند... و چه بسیار ظالمی که با مکر و حیله بر من ستم نمود و در برابر من دام شکارش را گسترانید و مراقبت و جستجویش را بر روی من متمرکز ساخت و در کمین من نشست آن سان که درندگان در کمین شکارشان می‌نشینند و در انتظار به چنگ آوردن فرصت برای شکار طعمه خویش‌اند در حالی که دشمن من در ظاهر به من روی خوش نشان می‌دهد و تملق می‌گوید و در عین حال با خشمی تند به من نگاه می‌کند. »
مطابق با شرایط اجتماعی عصر امام هشتم نیز که در گفتار دعایی آن حضرت متجلی شده و سبب صدور شماری از ادعیه ایشان گردیده است، ملاحظه می‌شود که برخی از این ادعیه با موضوع تبری از دشمنان الهی و استنجاح و طلب فرج از شر ایشان از سوی امام رضا (علیه السلام) صادر شده است.
از این روست که حضرزت در ادعیه‌های متوالی، رهایی و فرج از حاکم فاجری مانند مأمون را از خدا تقاضا می‌نماید. امام (علیه السلام) در دعای 36 به پیشگاه الهی رو کرده تقاضا می‌کند: «یا بدیء یا بدیع یا قوی یا منیع یا علی یا رفیع صل علی من شرفت الصلاة بالصلاة علیه و انتفم لی ممن ظلمنی و استخف بی و طرد الشیعة عن بابی و اذفه مرارة الذل و الهوان کما اذاقنیها و اجعله طرید الارجاس و شرید الآن جاس و الحمدلله رب العالمین و صل الله علی محمد و آله الطیبین الطاهرین» (موحد ابطحی، 1423 ق، صص 180-181)

و: تکرار صلوات و درود بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و خاندانش پاکش

مطابق با آنچه گفته خواهد شد موضوع درود و صلوات بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام) آن حضرت از موضوعات مشترک بین صحیفه رضویه و صحیفه سجادیه به شمار می‌رود. یکی از مهم‌ترین امتیازات صحیفه سجادیه این است که طبق شمارش در آن حدود صد و هشتاد عبارت صلوات یعنی: «اللهم صل علی محمد و آل محمد» تکرار شده و به کار رفته است؛ در عصری که سبب و لعن امیرالمؤمنین (علیه السلام) رواج داشته و نیز در خطبه‌ها صلوات را حذف کرده بودند، گنجاندن صلوات در دعاها و تکرار مؤکدانه آن موضوعیت داشته و معانی بسیاری را افاده می‌کرده است. این ویژگی‌ها در سایر دعاهای ائمه (علیهم السلام) و از جمله امام رضا (علیه السلام) به این وفور دیده نمی‌شود. در حقیقت امام سجاد (علیه السلام) با طرح مستمر صلوات بر محمد و آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) در فقرات دعا به مقابله بنیادی با جاهلیت عربی که همه تلاش خود را پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) برای حذف این پاکان معصوم از عرصه‌های سیاسی و اجتماعی به کار گرفته بود، می‌پردازد؛ کینه توزی‌هایی که در مقابل کنش مترقی محمدی واکنش واپس گرایانه جاهلی را تبلیغ و عرضه می‌کرد.
ظهور این مفهوم ارزشمند را که می‌توان در بیش از 50 دعای صحیفه رضویه نیز ملاحظه کرد، حاکی از نهادینه کردن ولایت ائمه معصومین (علیهم السلام) توسط حضرت ثامن الحجج (علیه السلام) در این زمان است. زمانی که دیگر مثل عصر امام سجاد (علیه السلام)، اسرار اهل بیت (علیهم السلام) فقط محدود به جمع یاران خاص آن بزرگواران نگردیده و در اجتماعات پر مخاطب و پر ازدحام عموم مردم نیز مطرح می‌شده است و بایستی عوامل و ریشه‌های این تحول مورد تحلیل و بررسی قرار بگیرد.
این شیوه مقدس و مؤثری بود که همه اوصیا رسول مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در تمام مواقع حساس و با ظرافت کامل بدان همت گماشتند تا غبار از سیمای پاک رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) برگرفته و شخصیت ایشان را آنگونه که بود معرفی کنند و در عمل نیز با رفتار و منش خویش به انعکاس وجود مبارک آن حضرت همت گمارند و حق وصایت او را به جای آوردند. در ادامه به مطالعه تطبیقی ساختار و محتوای صحیفه سجادیه و صحیفه رضویه و تمایزات میان این دو می‌پردازیم.

ساختار

با نظر به اهمیت ساختار در متون، یکی از ملاک‌های تطبیق ادعیه امام چهارم و امام هشتم را بر این اساس، پایه ریزی می‌کنیم. آنچه که از مفهوم ساختار در این نوشتار مدنظر است، شکل ظاهری و نحوه ترتیب دعاهاست. ضمن این که فراوانی و پراکندگی موضوعات مطرح در نزد امام سجاد (علیه السلام) و امام رضا (علیه السلام) را نیز باید به همراه نحوه چینش ادعیه در این راستا مورد توجه قرار داد.
با این توصیف ساختار در این جا حاکی از شکل ظاهر متن، قواعد ادبی حاکم بر آن و ترکیب و ترتیب موضوعات طرح شده می‌باشد.
از خلال بررسی ساختاری متون دعایی معصومین (علیهم السلام)، اولویت‌ها و رویکردهای ایشان خود را نمایان می‌سازد. همچنین می‌توان از این طریق اصول و روش‌های ایشان را در رشد، تربیت و هدایت انسان‌ها که دغدغه اصلی اولیا الهی به شمار می‌رود، شناسایی کرد. آنچه در ذیل می‌آید، مطالعه و بررسی تطبیقی ساختارهای قابل مشاهده در دو صحیفه سجادیه و رضویه است.

ساختار ادعیه صحیفه سجادیه

در سخن از ساختار صحیفه‌ی سجادیه ابتدا باید فهرست ادعیه این کتاب را مورد مطالعه قرار داد؛ فهرستی که مرحوم مظفر تهیه و آقای انصاریان آن را تلخیص کرده و در آخر صحیفه‌ای که خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در دمشق چاپ نموده، آمده است. وی 54 دعای صحیفه را در نوزده باب به ترتیب ذیل آورده است که هر کدام زیر مجموعه‌هایی دارد:
اول «باب توحید»: بحث درباره خدا و صفات خدا؛ دوم «باب نبوت»: مطالب مرتبط با بعثت انبیا و رسل الهی؛ سوم «باب امامت»: مسئله رهبری و امامت؛ چهارم «باب المعاد»: مقصد اصلی از خلقت انسان؛ پنجم «باب الاسلام»: معرفی اسلام؛ ششم «باب الملائکه»: فرشتگان و مأموران خاص خداوند؛ هفتم « باب الاخلاق»؛ هشتم «باب الطاعات»: نحوه اطاعت و عبادت خداوند؛ نهم «باب الذکر و الدعا»: نحوه دعا کردن و دعا خواندن و چیز نوشتن؛ دهم «باب السیاسة»: تدبیر کشور، شهر، بخش، خانه و تدبیر در کلیه امور؛ یازدهم «باب الاقتصاد»؛ دوازدهم «باب الانسان»: معرفی اینکه انسان چیست؛ سیزدهم «باب الکون»: اصل هستی شناسی؛ چهاردهم «باب الاجتماع»: توجه به اجتماع و شناخت اجتماعی و نحوه تصرف در آن؛ پانزدهم «باب العلم»: ارزش دانش؛ شانزدهم «باب الزمن»: مسئله زمان؛ هفدهم «باب التاریخ»: شناخت تاریخ و عبرت از آن؛ هجدهم «باب العسکریة»: مسائل نظامی و دفاع.
همان‌طور که مشاهده می‌شود، امام سجاد (علیه السلام) مبانی مکتب و تفکر خویش را بر مباحث اصولی دین یعنی؛ توحید، نبوت، امامت و معاد پی ریزی می‌نماید.
آن حضرت پس از اولویت قائل شدن برای مباحث اعتقادی، به حوزه‌های دیگر اسلام یعنی، اخلاق، احکام و عبادات وارد می‌شوند. ایشان در مرحله بعد از موضوعات فردی به مباحث اجتماعی، انسان شناسی، هستی شناسی و نهایتاً در صورت بروز تهدید برای جامعه اسلامی به مسائل نظامی و دفاعی منتقل می‌شوند.
اجمالاً می‌توان موضوعات ادعیه صحیفه را تحت عناوین زیر بررسی کرد: فصل اول: جنبه اعتقادی؛ فصل دوم: حق شناسی در صحیفه شامل: حق خدا، حق پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام)، حق پدر و مادر و حقوق همسایگان و همنوعان؛ فصل سوم: جنبه اخلاقی؛ فصل چهارم:» جنبه تربیتی و فصل پنجم: جنبه سیاسی و امنیتی. همچنین این نکته قابل ذکر است که در قالب نحوه چینش ادعیه ابتدایی صحیفه سجادیه، آداب دعا و مناجات با حضرت رب؛ یعنی حمد و ستایش خدا، درود بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام) آن حضرت، اعتراف به گناهان،؛ استغفار و در نهایت درخواست حاجت و خواسته بیان شده است.
با ملاحظه این ترتیب، ترکیب و چینش موضوعی در می‌یابیم، صحیفه‌ی سجادیه، صحیفه‌ای منسجم و هماهنگ در معرفت بخشی نسبت به خود، خدا، اولیا و اعداء الهی، وظایف و اخلاق فردی و اجتماعی، عالم هستی، راه‌های رسیدن به خدا و در یک کلام، صحیفه اسلام شناسی است که حاصل آن داشتن زندگی‌ای آرمانی یا حیات طیبه در این جهان و رستگاری آن جهان است.
در حقیقت این کتاب، طریق توجه به حق را به انسان آموزش داده و به او یاد می‌دهد که چگونه معرفت کسب کرده و چگونه با مولا و صاحب خود از راه‌های مختلف ارتباط برقرار کند.

ساختار ادعیه صحیفه رضویه

ساختار و ترتیب ادعیه در صحیفه رضویه به دست امام رضا (علیه السلام) صورت نگرفته است. گردآورنده صحیفه رضویه (آقای موحد ابطحی) نه تنها در جمع آوری دعاهای امام رضا (علیه السلام) از لابه لای کتب روایی و دعایی بلکه در گردآوری ادعیه سایر ائمه (علیهم السلام) نیز به ترتیب و چینش خاص و در عین حال یکسانی دست زده است. تبویب مطالب گردآوری شده ایشان از این قرار است:
1- ادعیه ایشان در تسبیح، تحمید و صلوات بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت آن حضرت (علیه السلام)
2- ادعیه ایشان در مورد کلیه نیازها و حوائج (شامل درخواست امنیت، ایمان، عافیت، سلامتی و ... )
3- ادعیه ایشان در اوقات مختلف (مثل ادعیه روزهای ماه، ساعات ابتدایی و انتهایی روز)
4- ادعیه ایشان در هنگام انجام امور مختلف (مانند ادعیه حین تهجد و مناجات شبانه، شنیدن اذان، اقامه نماز، تعقیب نمازها، سجده شکر، هنگام مسافرت و بجای آوردن حج، زمان ازدواج)
5- ادعیه ایشان در برای خود و دیگران (شامل دعا برای خویش، متعلقین و دوستان دینی و نفرین در حق دشمنان)
انگیزه و دلیل انتخاب این ساختار یکسان توسط گردآوری کننده صحائف دعایی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام) ایشان، اشتراک موضوعی و محتوایی دعاهایی است که از سوی کلیه معصومین (علیهم السلام) مطرح شده و به دست ما رسیده است. اما به نظر می‌رسد که هر کدام از ائمه اطهار (علیهم السلام) با رویکردی خاص و تمایزی قابل درک از این ابزار مهم بهره برده‌اند؛ صرف نظر از موضوعات مشترکی که در مجموع دعاهای ایشان وجود دارد. از این نقطه نظر به ادعیه امام هشتم می‌پردازیم.
موضوعاتی که در صحیفه رضویه در نگاه نخست خودنمایی می‌کند و به ترتیب فراوانی و فزونی در آن مجموعه نفیس منعکس گردیده در این بخش مورد بررسی قرار می‌گیرد. شایان ذکر است که کلیه مندرجات صحیفه رضویه را در دو بخش با این عناوین می‌بینیم:
الف: ادعیه روایی ثامن الائمه امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام)
ب: ادعیه امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) در کتاب فقه الرضا (علیه السلام)
از مجموع یکصد و شصت و هفت دعای صحیفه رضویه یکصد و چهار دعا در بخش نخست و شصت و سه دعا باقیمانده نیز در بخش بعد جای می‌گیرد.
بر پایه کار آماری که در زمینه ادعیه صحیفه رضویه انجام پذیرفته است می‌توان تمامی آنها را در ذیل چندین موضوع طبقه بندی نمود. ترتیب این موضوعات با عنایت به فراوانی آنها در یکصد و شصت و شش دعای باقیمانده از امام رضا (علیه السلام) که مورد کاوش و بررسی قرار گرفت بدین شرح است:
یک. دعا در ایام و اوقات خاص و ویژه:
در این قسمت شاهد 52 دعا از امام رضا (علیه السلام) هستیم که به چند دسته تقسیم می‌شود: دسته اول دعاهای مربوط به اوقات نماز و آمادگی برای آن فریضه الهی، دسته دوم دعاهای مربوط به اوقات انجام مناسک حج و مقدمات آن، دسته سوم ادعیه مربوط به زمان‌ها و ماه‌های پرفضیلت و نیز اعیاد اسلامی، دسته چهارم دعاهای مربوط به مشاهده حوادث طبیعی، که به ترتیب آنها می‌پردازیم.
نقل‌های منابع متقدم شیعه حاکی از آن است که امام هشتم در راستای آمادگی برای عبادت و حضور در پیشگاه حق، پس از وضو و غسل، دعای 13 و 14 کتاب فقه الرضا (علیه السلام) را قرائت می‌کردند. ایشان به هنگام شنیدن اذان، دعای 69، بین اذان و اقامه دعای 18 کتاب فقه الرضا (علیه السلام)، قبل از شروع به نماز دعای 70، بعد از تکبیرات آغاز نماز دعای 19 کتاب فقه الرضا (علیه السلام)، بعد از نماز صبح دعای 73، به وقت رکوع دعای 23 از کتاب فقه الرضا (علیه السلام)، زمان قنوت نماز دعای 20 همان کتاب را در مقام مناجات با پروردگار متعال زمزمه می‌کردند. از وجود مقدس آن حضرت هنگام عصر، هنگام نماز شب، سجده آخر نافله شب جمعه، هنگام قنوت نماز وتر، قنوت نماز عیدین، قنوت نماز آیات و تعقیب نمازهای صبح و ظهر و ... نیز دعاهایی به یادگار مانده است. (موحد ابطحی، 1423 ق، دعاهای 66 تا 68 و دعاهای 12، 15، 16، 21، 22، 71 تا 73 و نیز 25 دعای از کتاب فقه الرضا (علیه السلام))
طبق آنچه بدان اشاره شد حضرت در هنگام قصد بیت الله الحرام از همان ابتدا از راه دعاهایی که امروزه به دست ما رسیده است، به ذکر و یاد خدا مشغول بودند. همچنین به هنگام خروج از منزل و سوار شدن بر مرکب، هنگام احرام و نیز عمره و قبل از آن، خروج برای حج و نیز هر سفر دیگری، هنگام دخول در مسجد الحرام در بدو طواف، مقابل میزاب، ملتزم و هنگام دخول در کعبه، وقت سعی صفا و مروه، هنگام برگشت از عرفات، زمان حرکت به سوی منا، هنگام رمی جمرات، حلق، وداع بیت و هنگام نحر و ذبح، حضرت به دعاهایی خاص مشغول بودند.
حضرت رضا (علیه السلام) نه تنها در سفر مکه اوراد و دعاهایی خاص را زمزمه می‌کردند بلکه هنگام رهسپار شدن به سوی مدینه النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) و زیارت قبر پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و نیز در زمان وداع آن حضرت (وداع النبی (صلی الله علیه و آله و سلم)) با این عناوین دعاهایی را در روایات نقل شده از حضرت مشاهده می‌کنیم که مؤلفین کتب دعایی شیعه آنها را ذکر کرده‌اند. از جمله دعاهایی که به هنگام حج از حضرت شنیده شده است می‌توان به دعاهای 26 تا 28 و 31 تا 47 اشاره کرد. حضرت با دعای 88 و 89 نیز به وداع بیت الله الحرام مشغول می‌شدند و آن دعا امروزه به همین عنوان در اختیار ما است.
در این قسمت دعاهای امام رضا (علیه السلام) را در زمان‌ها و مناسبت‌های شریف ماه‌های اسلامی مورد اشاره قرار می‌دهیم. آن حضرت در روزهای ماه شعبان و اوقات پایانی آن ماه، دعای 58 و 59، هنگام رؤیت هلال ماه مبارک رمضان دعای 60، هنگام افطار دعای 61، هنگام بیرون شدن برای اقامه نماز عید دعای 62، روز عرفه دعای 63 و در اولین روز سال یعنی اول محرم دعای 64 را در مقام مناجات با حضرت رب می‌خواندند.
حضرت رضا (علیه السلام) هنگام مشاهده امواج دریا و نیز در زمان قحطی و خشکسالی نیز دعاهایی را می‌خواندند که امروزه در قالب دعاهای 86، 87 و 18 در دست ماست.
دو. دعا هنگام انجام کارهای فردی و اجتماعی روزمره:
در این بخش نزدیک به 33 دعا را مشاهده می‌کنیم که حضرت در هنگام انجام کارهای روزمره زمزمه می‌کردند. این نکته گویای این حقیقت است که ایشان در همه امور دست خدا را مشاهده کرده و در هیچ لحظه و هیچ کاری وجود مبارکشان از ذکر و یاد الهی خالی و تهی نمی‌گردید.
حضرت در خروج از منزل با ادعیه 80 تا 82، هنگام سوار شدن بر مرکب با دعاهای 83، 84، و 85، حتی در هنگام خطبه ازدواج که نوعاً انسان را به طور طبیعی از خدا غافل می‌سازد و ذهن‌ها را از توجه به مبدأ حقیقی باز می‌دارد نیز به خدا توجه دارند. از نگاه ایشان، ازدواج یکی از راه‌های تقرب به خداست و به همین دلیل است که شیطان هنگام ازدواج جوانان، از فریفتن آنان به سوی دام‌های شهرت انگیز و نگاه به نامحرم ناامید می‌گردد و انسان بایستی در حفظ نیمه دیگر دینش بکوشد تا آن را پاسداری کند. حضرت در هنگام جاری کردن خطبه ازدواج دعاهای 90 تا 92 را قرائت می‌کردند. دعای 93 دعای حضرت در هنگام خرید بود و در بازار دعای اول از ادعیه مندرج در فقه الرضا قرائت می‌شد.
ایشان به هنگام دیدن ذمی با دعای دوم، به یاد نعمت اسلام هدایت و ایمان می‌افتد، نعمت‌هایی که از طرف خدا به انسان ارزانی شده است. امام رضا (علیه السلام) به هنگام مال دار شدن به وسیله دعای سوم به راز و نیاز با خدا رو می‌آوردند. همچنین برای خروج از منزل، دعای 29 و هنگام رکوب و سوار شدن بر مرکب دعای 30 از امام رضا (علیه السلام) ثبت شده است.
همچنین هنگام ازدواج دعای 48، هنگام ذبح عقیقه دعای 49 هنگام قرعه انداختن برای خنثی و مشخص کردن جنسیت او دعای 50، هنگاتم عمامه گذاری دعای 51، هنگام لباس پوشیدن دعای 52 هنگام کفش پوشیده و تنعل دعای 53 هنگام نگاه کردن به آیینه که انسان را محو زیبایی‌ها و جمال شخصی و فردی در نگاه اول قرار می‌دهد دعای 54 را زمزمه می‌کردند.
امام هشتم هنگام آراستن و اکتحال دعای 55، هنگام پیرایش دعای 56، هنگام حجامت دعای 57، هنگام عطسه کردن و عطاس دعای 58 را خوانده و بدین واسطه با خدا ارتباط برقرار می‌کردند که هر کدام از اعمال و کارهای روزانه و روزمره بهانه‌ای برای ذکر محبوب به شمار می‌آید. اگر انسان در همه حال بدین ذکر مشغول باشد، کجا می‌توان کجروی و انحراف را از او انتظار داشت؟ به تعبیر دیگر این احتمال انجام گناه و دوری از اطاعت الهی در اثر غفلت پیش آمده و دعا مانع از این غفلت می‌گردد و انسان ربوبی همه کارها و اعمال را وسیله و علتی برای یاد فرصتی برای نزدیکی به او قرار می‌دهد.
ایشان هنگام پذیرش ولایت عهدی درخواست‌هایی را مطرح نموده و ما می‌توانیم امروزه این درخواست‌ها که حاکی از روحیه نارضایتی حضرت از پذیرش منصب حکومتی است و از طرف دیگر ایشان چاره‌ای جز قبول کردن آن ندارد و مصلحت جامعه اسلامی اقتضای آن را دارد در ادعیه 49، 95، 96، شاهد باشیم. از دیگر مواردی که از حضرت دعاهایی ضبط گردیده هنگام تلقین محتضر در بستر مرگ است. امام رضا (علیه السلام) در قالب دعاهای 59، 60، 61 و 62 این حقیقت را به ما گوشزد کرده و به ما یادآوری می‌سازد.
سه دعا جهت رفع حوائج و مطالب مادی و معنوی خود و دیگران
در قسمت بعد که محور بعدی از ادعیه امام رضا (علیه السلام) را شامل می‌شود به حوائج مادی و معنوی برخورد می‌کنیم. از آن حضرت در این قسمت 24 دعا به جای مانده است. دعاهایی که در کنار خود افراد جامعه ایمانی را از نظر دور نداشته و نگاه‌های فردی و اجتماعی بر آن حکم فرماست. در هنگام بررسی محور حوائج مادی و معنوی به انواع مختلفی برمی‌خوریم که می‌توان آنها را به این ترتیب بدان‌ها اشاره کرد.
برای نمونه برای عافیت دعای 15 و 16، در بحث امنیت و هدایت دعای 13 و 14، در بحث عفو دعای 74، هنگام استسقاء و طلب باران برای جمیع جانداران اعم از انسان دعای 6 و 18، در هنگام استخاره دعای 5 و 17، جهت قضای دین دعای 32، برای کسب غنا و دوری از نیازمندی دعای 19، برای درخواست و وسعت و گشایش در رزق دعای 20 و 17، برای رفع حوائج مادی و معنوی که امور دنیوی و اخروی را نیز شامل می‌گردد دعاهای 26 تا 31، برای رهایی از غم و غصه و گشایش و فرج دعاهای 22، 23، 24، 25 و 97، برای برادران ایمانی دعای 98، برای هدایت فرد فرد جامعه که زمینه هدایت را داشته و در ابتدا به مظاهر فساد و کم تقوایی دچار می‌شدند جهت تابش انوار هدایت الهی دعای 101 و همچنین دعای 102 می‌پرداختند که دعای اخیر برای سرزمین سناباد است.
ایشان با این دعا از خدا تقاضا می‌کند که به این سامان و کوه‌ها، آبادی‌ها و زمین‌های این منطقه برکت، فراوانی، رونق و رزق وسیع را برای کلیه ساکنان و تمامیجانداران آن اعم از انسان و حیوان، مسلمان و کافر ارزانی دارد.
چهار. دعاهای حرزیه
در محور بعد که بحث از ادعیه مقابله کننده با آفات، دردها و حیوانات موذی و گزنده است، حضرت به دعاهایی می‌پردازند که ما در این جا از آنها با عنوان ادعیه حرزیه نام می‌بریم. تعداد این دعاها به 20 فقره می‌رسد.
این دعاها که شامل حرزهایی است و برای امنیت و دفع سحر و نیز گزندگی عقرب و نیز برای پیدا شدن گمشده و حوامل و دارای زمینه‌های تولد و نیز برای برچیده شدن درد و دوری از ترس و رفع تب و دوری از آن و نیز دوری از سل و درد شقیقه، خنازیر گردن و درد سعلول و بثر و نیز برای حفظ از بلاها و ایمنی و سلامتی و در امان ماندن از شیر و عقرب وارد شده است. این عناوین به ترتیب بر دعاهای 40 تا 43 و 57 تا 65 و همچنین از کتاب فقه الرضا (علیه السلام) دعاهای 107 و 11 اطلاق گردیده است.
پنج. ادعیه مربوط به تولی و تبری از دشمنان ایشان
بعد از دعاهای حرزیه موضوعی که بیشترین تعداد ادعیه را به خود اختصاص داده است، دعاهای مربوط به تولی که در حقیقت با درود و صلوات بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام) آن حضرت و دعا برای فرزند ایشان حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) همراه است و نیز تبری از دشمنان ایشان که با درخواست خلاصی و فرج دنبال می‌گردد، در مجموعه روایات دعایی امام رضا (علیه السلام) قرار می‌گیرد. تعداد این دعاها به 20 فقره می‌رسد.
این محور یکی از مهم ترین زمینه‌هایی است که بستر مستعدی جهت تحقیق در مورد عوامل و اسباب صدور آن دعاها را دارا است. هنگام رجوع به ادعیه امام رضا (علیه السلام) می‌توان آنها را در دعاهای 10، 11، 12، 71 و دعای 4 و نیز ادعیه 99 و 100 که از ادعیه مشهور برای امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بوده و از لسان مبارک امام رضا (علیه السلام) تراوش گردیده است، شاهد بود؛ ضمن اینکه در کنار آن، دعاهای 33 تا 42 و 103 و 104 و نیز در دعاهای 8 و 9 از کتاب شریف فقه الرضا می‌توان آثار تبری و بیزاری و امنیت در برابر شرور اعدای الهی و انتظار فرج و خلاصی از ایشان را رؤیت کرد.
شش. ادعیه مربوط به تسبیح و مناجات با پروردگار
آخرین موضوعی که مورد توجه و عنایت امام رضا (علیه السلام) قرار گرفته و در قالب 14 دعا، توجه آن وجود مبارک را به خود جلب کرده و اهمیت آن را برای ما نمایان ساخته است، دعاهای مربوط به حمد، ثنا، ستایش، تقدیس، شکر و در نهایت مناجات با حضرت پروردگار است که البته زمینه بسیار مناسبی را در راستای دوری از کبر، غرور، خودبینی و نزدیکی به رحمت، نور و فیض فراهم می‌کند و عرصه توجه به حضرت حق را در کنار قرب و رضا و لقای الهی به وجود می‌آورد.
ضمن اینکه استجابت را نیز زمینه سازی و تضمین نموده و انسان را وارد نظرگاه حضرت باری تعالی و مصاحبت با کروبیان و فرشتگاه الهی می‌نماید. همانطور که گفته شد 14 دعا در این موضوع از امام رضا به ما رسیده است و مربوط به این محور است.
در مقایسه با ادعیه سایر ائمه می‌توان دریافت که در ابتدا و دیباچه ادعیه حضرت رضا (علیه السلام) نیز توجه به تحمید، تقدیس و تشکر و تقدیر از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و خاندان عترت قرار دارد؛ زیرا در روایات نیز مشاهده می‌کنیم. که معصومین (علیهم السلام) اولین آدابی را که جهت مناجات و ختم شدن و تضمین استجابت دعا برمی‌شمردند شروع دعا و زمینه سازی استجابت آن با حمد، ستایش و ثنای حضرت حق و درود و صلوات بر حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام) ایشان است که در اوج مراتب و تعالی خود به مناجات با حضرت رب و گفتگوی با معشوق حقیقی و آسمانی ختم می‌گردد.
در این رابطه باید گفت دعاهای اول تا هفتم متکفل حمد و ستایش الهی بوده و از حضرت در مقام قدردانی و تشکر از نعمت‌های خداوند در سجده شکر، دعاهای 76 تا 79 شنیده شده است.
اوج دعاهای این قسمت را می‌توان در دعاهای شکواییه امام هشتم که در مقام عرفانی عاشق و معشوق متجلی شده است، در دعاهای 8 و 9 و 21 شاهد بود و چقدر در این دعاها بین آن حضرت و خدا فاصله اندک است. شکوه و عظمت و حالتی در این مقام به سالک طریق الی الله دست می‌دهد و از لذیذترین و با لذت‌ترین اوقات او را شامل می‌شود.
اگر بخواهیم محورهای ذکر شده را به طور خلاصه برشمریم باید بگوییم که ادعیه امام رضا (علیه السلام) به ترتیب در محورهایی همچون: 1) زمان‌ها و مکان‌های خاصی؛ 2) حوائج و نیازهای فردی و اجتماعی؛ 3) توحید و مظاهر حب و بغض نسبت به اولیا و اعداء الهی از نظر فراوانی قرار می گیرد.
بدین ترتیب می‌توان گفت در ذیل، محور اول دعاهای مربوط به ایام و اوقات و نیز دعاهای حضرت در هنگام انجام کارهای روزمره، محور زمان‌ها و مکان‌ها، در محور دوم دعاهای مربوط به درخواست‌ها و حوائج مادی و معنوی و نیز ادعیه حرزیه و همچنین ادعیه مربوط به تحمید و تقدیس و مناجات با پروردگار و ابزار ارادت به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و جانشینان و اولیا او و اعلام بیزاری و دوری از دشمنان او در محور سوم دعاهای مربوط به توحید و مظاهر حب و بغض نسبت به اولیا و اعداء الهی جای گرفته و نامبردار می‌گردد.
نکته قابل توجه این که حضرت در ادعیه ارتباط دائمی و اتصال همیشگی با منبع فیض، وجود و رحمت حق تعالی و عدم قطع ارتباط با مردم و به جای آن رفع نیازهای مادی و معنوی خود و جامعه اسلامی اعم از مسلمان و کافر عنایت داشته است.
مسئله دوم توجه به موضوع ولایت، ولایت مداری و ولایت پذیری و نیز دوری جستن از دشمنان الهی است که خداوند در حدیثی قدسی که با حضرت موسی کلیم الله به گفتگو پرداخته است از آن پیامبر، قوم بنی اسرائیل می‌پرسد که: «آیا هرگز عملی برای من انجام داده‌ای؟ موسی عرض کرد: آری! برای تو نماز خوانده‌ام، روزه گرفته‌ام، انفاق کرده‌ام و به یاد تو بوده‌ام؛ از جانب پروردگار ندا آمد: اما نماز برای تو نشانه (ایمان) است، روزه سپر آتش، انفاق سایه‌ای در محشر و ذکر خدا نور است؛ کدام عمل را برای من به جا آورده‌ای ای موسی! عرض کرد: خودت مرا در این مورد راهنمایی فرما! فرمود: آیا هرگز به خاطر من کسی را دوست داشته‌ای و به خاطر من کسی را دشمن داشته‌ای؟ (در این بود که) موسی (علیه السلام) دانست برترین اعمال، دوستی برای خدا و دشمنی برای اوست. » (مجلسی ، 1403ق، ج66، ص 252، ح33) (24)
کلیه مطالبی که عرض شد ساختار کلی ادعیه حضرت را به ما نشان داده و فضای حاکم بر روایات دعایی امام هشتم را برای ما آشکار می‌نماید. استناد و تأکید بر روایت ادعیه از معصومین قبلی، موضوع دیگری است که به همراه موارد فوق در مباحث ساختار ادعیه رضویه قابل طرح است. از این دست ادعیه که از سایر معصومین وارد شده و روایت امام هشتم از ایشان که یادآوری آن ادعیه بوده و گویای جایگاه رفیع آن‌هاست، یکی از برجسته‌ترین مؤلفه‌های ساختاری صحیفه رضویه به شمار می‌رود. گوشه‌ای از این ادعیه را می‌توان در دعاهای 4، 5، 11، 16، 17، 19، 22 و ... مشاهده کرد. مناجات‌هایی که برگرفته از عالی‌ترین مضامین نیایش‌های پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه هدی (علیهم السلام) است.
در نگاه کلی به پیکر دعاهای امام رضا (علیه السلام) ادعیه کوتاه فراوانی را از آن حضرت شاهد هستیم. با نگاهی به دعاهای 1 تا 7 و 11 تا 20 به این باور می‌رسیم که امام رضا (علیه السلام) توجه به اذکار و دعاهای کوتاه را در کنار ادعیه بلندی مانند 9، 21 و 99 در دستور کار خویش قرار داده‌اند. البته به نظر می‌رسد این موضوع به نوع نگاه ایشان به مصداق حدیث «قلیل یدوم خیر من کثیر ینقطع» مبنی بر اینکه دعای کوتاه ولی مستمر مانند اعمال کوچک ولی همیشگی از دعاهای بلند ولی در عین حال مقطعی با برکت و فوائد بیشتری همراه است. (25)
علاوه بر همه آنچه در مورد ساختار صحیفه رضویه گفته شد، وجود مقدمات روایی در ابتدای ادعیه را نبایست از یاد برد. تعداد دعاهای روایت شده از امام رضا (علیه السلام) که دارای مقدمات خاصی از قبیل سلسله سند و یا سبب صدور حدیثی است و می‌توان در مورد آن تعبیر روایات دعایی را به کار برد، بالغ بر 85 دعا می‌رسد. ویژگی خاص اینگونه ادعیه که نشانه تشخیص آنها نیز به شمار می‌رود، وجود مقدمه‌ای نسبتاً طولانی یا متوسط با ذکر سلسله سند راویان، سبب صدور آن روایات و یا دستور خاص قرائت آن دعاست.
برای نمونه می‌توان به دعاهای 13، 20، 26، 28، 43، 34، 38، 42 تا 45 و ... اشاره کرد. یکی از این مقدمات از این قرار است: «بالاسناد عن احمد بن محمد بن ابی نصر، قال قلت للرضا (علیه السلام) جعلت فداک اُدع الله عزوجل ان یرزقنی الحلال؟ الی ان قال علیه السلام: قل [اللهم] اسئلک من رزقک الواسع» (موحد ابطحی، 1423 ق، ص 160)
روشن شد که به ساختاربندی صحیفه سجادیه هیچ‌گونه ضعفی وارد نمی‌باشد؛ چرا که بنا بر سنت‌های نقلی شیعه امام زین العابدین (علیه السلام)، ادعیه مندرج در صحیفه سجادیه را خود جمع آوری نموده است و آن را به فرزندان خویش به خصوص امام باقر (علیه السلام) و زید آموخته است. در دوره‌های بعد بود که متن کتاب به طور گسترده‌ای در میان تمامی فرقه‌های شیعی منتشر گردید.
افزون بر اینکه هماهنگی و سازوار بودن چینش ادعیه امام چهارم نیز انسان را به این باور نزدیک می‌سازد. در این جا سخن از 54 دعایی است که بین خواص و عوام مشهور است؛ زیرا وحدت شکلی، سبکی و محتوایی بقیه ادعیه از نظر چینش ظاهری فعلی، آن را به عنوان مسئله‌ای غیر قابل انکار ثابت نمی‌کند. ولی در مقابل باید اشاره کرد که ترتیب و قالب ادعیه صحیفه رضویه کاملاً ابداعی است و دعاهای مندرج در آن، نوعی استخراج از کتب معتبر دعایی با ساختار بندی و تبویبی اقتراحی است.
پس ترتیب ادعیه صحیفه سجادیه توسط امام چهارم صورت گرفته و توقیفی است در حالی که ترتیب دعاهای صحیفه رضویه حاصل گردآوری امام نبوده و گردآورنده آن همانند سایر صحائف دعایی معصومین (علیهم السلام) کلیه ادعیه ماثوره از ایشان را در ساختاری مشابه جمع‌آوری و ثبت کرده است؛ قالبی که با حمد و ثنا، تمجید و تسبیح الهی و صلوات بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و آل او آغاز شده و بعد از اشاره به ادعیه آن حضرات با عنوان جمیع المطالب، با ادعیه ایشان در زمان‌ها و مکان‌های خاص ادامه پیدا می‌کند (موحد ابطحی، 1423 ق، ص 13)
البته این به معنای کنار گذاشتن کلی آثاری از نوع صحیفه رضویه نیست و اگر چه با آنها به مثابه روایات متواتر برخورد نمی‌شود ولی با توجه به استخراج این ادعیه از منابع معتبر شیعه و در دست داشتن مبنایی همچون تسامح و تساهل در ادله سنن که روایات دعایی را نیز در بر می‌گیرد، می‌توان به آنها رجوع کرده و از خلال آنها به مناجات با حضرت رب پرداخت.

محتوا

هر معنا و مفهومی که با نگاه جزئی از لابه لای ظواهر کلام برداشت شود، در این جا محتوا محسوب می‌شود. در حقیقت محتوا، روح ساری و جاری در شریان‌های الفاظ و ناظر به دلالت‌های کلمات، اصطلاحات و تعابیر و موضوعاتی بوده که در متن ظهور و بروز پیدا کرده است.
لاجرم محتوای هر متنی دارای شاخصه‌هایی است که می‌تواند با جزنگری در پیکره متن و درک تأکید متکلم بر آن، مورد تشخیص و تجزیه و تحلیل قرار گیرد. در این مبحث شاخصه‌های تبلور یافته در محتوای صحیفه سجادیه و رضویه را از نظر می‌گذرانیم. چه بسا نگاه‌های مردم شناسی، جامعه شناسی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی به بارز و شاخص شدن برخی ازاین معانی و محتواها منتهی شده باشد.

شاخصه‌های محتوایی صحیفه سجادیه

با نگاهی جزیی‌تر به ادعیه به جای مانده از امام زین العابدین (علیه السلام) به این شاخصه‌های محتوایی در صحیفه شریف آن حضرت واقف می‌شویم:

1. طرح مباحث معرفتی و شناخت محور به عنوان مسئله اصلی: وجود مبارک حضرت زین العابدین (علیه السلام)، بسیاری از معارف ناب اسلامی را در قالب دعاهای صحیفه بیان داشته است. از این رو می‌بینیم که در دعاهای این کتاب، ظریف‌ترین مباحث کلامی و اعتقادی، هستی شناسی، عالم غیب و فرشتگان، رسالت انبیا، جایگاه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام)، حالات خاص انسان، شیوه‌های شیطان در گمراه ساختن مردم بیان شده است.

مثلاً در باب «خداشناسی» امام (علیه السلام) در همان دعای اول پس از حمد و ستایش خداوند، ابدیت، ازلیت، قدرت و اراده او در خلقت و هدایت تکوینی پروردگار را مطرح می‌فرماید و با اعتراف به عجز انسان از درک و وصف خدا می‌فرماید: «الحمد لله الاول بلا اول کان قبله، و الاخر بلا اخر یکون بعده، الذی قصرت عن رؤیته ابصار الناظرین، و عجزت عن نعته اوهام الواصفین، ابتدع بقدرته الخلق ابتداعا، و اخترعهم علی مشیته اختراعا، ثم سلک بهم طریق ارادته، و بعثهم فی سبیل محبته، لا یملکون تأخیرا عما قدمهم الیه، و لا یسطیعون تقدما الی ما اخرهم عنه، و جعل لکل روح منهم قوتا معلوما مقسوما من رزقه... » (صحیفه سجادیه، 1381، دعای 1)؛ حمد خدایی را که اول همه آثار هستی اوست و قبل از او اولی نبوده و آخر است بی آنکه پس از او آخری باشد، خدایی که دیده بینندگان از دیدنش قاصر و اندیشه و فهم وصف کنندگان از وصفش عاجز است. به دست قدرتش آفریدگان را ایجاد کرد و آنان را بر اساس ارائه خود صورت بخشید. آنگاه همه را در راه اراده خود راهی نمود و در مسیر محبت و عشق به خود برانگیخت. موجودات هستی از حدودی که برای آنان معین فرموده قدمی پیش و پس نتواند نهاد و برای هر یک از آنان روزی معلوم و قسمت شده‌ای از باب لطف قرار داد. در ادامه به حکمت و علم و حلم خداوند و برخی صفات دیگر اشاره می‌فرمایند.

2 . جامعیت در تبیین دین:

در صحیفه شریف امام چهارم از گرامی داشت اعیاد و ایام الله گرفته تا مسائل حقوقی، اجتماعی، اقتصادی و حتی نظامی، اشارات تاریخی و سیره، توجه دادن به مظاهر قدرت پروردگار، یادآوری نعمت‌های مختلف خداوند و وظیفه شکر و سپاس، آیات آفاقی و انفسی پروردگار، ادب و آداب دعا، تلاوت، ذکر، نماز و عبادت و ده‌ها موضوع مهم دیگر مطرح شده است. قالب، قالب دعا و نیایش است ولی مضمون، تبیین دین و ارزش‌های اخلاقی و معارف قرآنی و وظایف عبادی و آداب بندگی است. این سخن بدان معناست که مکتب تربیتی امام سجاد (علیه السلام) محدود به یک رویکرد نیست و از حیث اشتمال بر همه ابعاد لازم و ضروری در تربیت فرد و جامعه، از جامعیت منحصر به فردی (در مقایسه با سایر مکاتب تربیتی و رویکردهای مذکورشان) برخوردار است.
از جمله مواردی که جامع نگری امام چهارم را به تصویر می‌کشد، دعای آن حضرت برای مرزداران و پاسداران مرزهای سرزمین اسلامی می‌باشد؛ کسانی که در پرتو نگهبانی و پاسداری آنها از حدود سرزمین اسلامی، امنیت و آرامش داخلی جامعه تأمین می‌شود. امام (علیه السلام) برای سپاهیان اسلام، آن هنگام که با دشمن روبرو می‌شوند دعا کرده و در بخش دیگر از افراد پشت جبهه یاد می‌نماید؛ همان‌ها که با صرف مال و امکانات خود جبهه اسلام را یاری می‌کنند، به یاری خانواده سپاهیان اسلام می‌روند، یا در تأمین وسایل مورد نیاز جبهه همکاری می‌کنند یا در راه تقویت جبهه اسلام تبلیغ کرده، دیگران را به پیوستن به سپاه اسلام ترغیب می‌نمایند و یا برای پیروزی سپاه اسلام دعا می‌کنند.
امام چهارم در این زمینه به حضرت باری تعالی عرض می‌کنند: «اللَّهُمَ وَایُّمَا مُسِلمٍ خَلفَ غَازِیاً اَو مُرابِطاً فی دارِه، أو تَعَهَّدَ خَالفِیهِ فِی غَیبتهِ، أو أعانُه بِطائفةٍ مِن مالهِ، أو أمَدَّهُ بعِتادٍ، أو شَحَذهُ عَلی جِهادٍ، أو أتبَعهُ فِی وَجههِ دَعوةً، أو رَعَی لَه مِن وَرائهِ حُرمَةً، فَاجر لَه مِثلَ أجرهِ وَزناً بوزَنٍ وَ مثلاً بِمثلٍ، وَ عَوضهُ مِن فعلهِ عَوضاً حاضِراً یَتَعَجَّلُ بهِ نَفعَ مَا قَدَّمَ وَ سُرُورَ مَا أتَی بهِ، إلی أن یَنتهیَ بهِ الوَقتُ إلیَ ما أجریَتَ لَهُ مِن فَضلِکَ، و أعدَدتَ لهُ مِن کَرامِتکَ»؛ خداوندا! و هر مسلمانی که جنگجو یا مرزداری را، در (امور) خانه‌اش جانشین شد یا در نبود او خانواده‌اش را نگهداری کرد یا او را به پاره‌ای از دارایی خود یاری داد یا او را با ساز و برگ جنگ کمک نمود یا او را بر جهاد تشویق کرد یا او را با دعا در جهتی که به آن رو آورد همراهی نمود و یا آبرویش را در نبود او نگهداشت؛ پس وی را هم سنگ پاداش او، اجر ده و کارش را عوض نقد عطا کن که سود آنچه پیش فرستاده و شادی آنچه را انجام داده، به زودی دریافت کند. تا آنگاه که زمان او به پایان رسد، به آنچه از فضلت برای او روان ساخته‌ای و از بزرگی‌ات برایش آماده کرده‌ای، برسد. (صحیفه سجادیه، 1381، دعای 27، بند 16)

3. توجه و تأکید فوق العاده به خاندان وحی:

در دعاها، ستایش و درود و سلام به پیشگاه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و خاندان مکرمش فراوان است؛ به عنوان نمونه در دعای پنجم، پانزده مرتبه از خداوند خواسته است که بر محمد و خاندانش درود بفرستد. این امر گویایی تبیین نقش رهبر الهی و ولایت پذیری اوست. همچنین نشانه‌ی این نکته است که حضرت پیش از بحث درباره معرفت می‌خواهد به انسان کامل اشاره‌ای داشته باشد و الگوی تمام عیاری را به مخاطب خویش نشان دهد و غیر مستقیم به این نکته اشاره فرماید که سخنان ایشان جملاتی انتزاعی نیست.
امام چهارم در پایان دعای دوم می‌فرماید: «... هیچ ملک مقرب و نبی مرسلی با او (پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)) هم سنگ نخواهد شد»؛ پیغمبری که خودش را وقف خدا کرده و در این راه همه سختی‌ها را به جان خریده و بالاترین جهاد را انجام داده است. (صحیفه سجادیه، 1381، دعای 2)

4. تبلور پررنگ فضایل و رذایل اخلاقی:

از نظر دورن مایه‌های صحیفه باید گفت که هر چه خوبی است در آن وجود دارد. به طور کلی می‌توان به این موضوعات اشاره کرد: مسایل علم النفس و تهذیب روح، اخلاق کریمه و فضایل متعالی و حسن معاشرت، علم الاجتماع و توجه به مدینه‌ی فاضله، عرفان و حکمت، سیاست، وظیفه‌ی پدران و مادران و فرزندان، حق شناسی، محبت و عاطفه، احتراز از خشم و قهر و خشونت، عدالت و راستی، احتراز از ظلم و جور و نادرستی، کرامت و عبادت و تقوی، دوستی، وفاداری، یکرنگی، خدمت به خلق، نوع دوستی، خیرخواهی، دوری از وسوسه‌های شیطانی و اصلاح امور نفسانی و جسمانی.
دعای مکارم الاخلاق که سرشار از ذکر فضایل اخلاقی است، نمونهای قابل استناد است. ایشان در آن دعا از خدا مسألت می‌نماید: «خداوندا بر محمد و خاندانش درود فرست و مرا به زینت شایستگان بیارا و زیور پرهیزکاران را به من بپوشان در گستردن عدل و فرو بردن خشم و فرونشاندن (آتش) کینه و پیوند دادن پراکندگان و اصلاح بین مردم و آشکار کردن نیکی و پوشاندن عیب و نرم خویی و فروتنی و خوش رفتاری و وقار و خوش خویی و پیشی گرفتن به فضیلت و برگزیدن احسان و ترک سرزنش و احسان نکردن به کسی که شایسته احسان نیست و سخن حق گفتن، اگرچه سخت باشد و کم شمردن نیکی گفتار و کردارم، اگرچه بسیار باشد و بسیار شمردن بدی گفتار و کردارم، اگرچه کم باشد و این (اوصاف) را برای من با اطاعت همیشگی و همراهی با جماعت و فروگذاردن اهل بدعت و هر که به رأی ساختگی خود عمل می‌کند، کامل گردان». (صحیفه سجادیه، 1381، دعای 20)
همچنین آسیب شناسی رذایلی مانند سوء مدیریت، فساد اقتصادی، ریاست طلبی، ریا، عجب، حسد، غضب، حرص، بی تابی، بداخلاقی، بی بندوباری، تعصب، غفلت، ترجیح باطل بر حق و اصرار بر گناه نیز از نگاه امام (علیه السلام) مغفول نمانده است؛ زیرا انسان در زندگی به حکم غریزه بنایش براین است که به سوی خوبی‌ها و عوامل مثبت پیش رود و از عیب‌ها و کاستی‌ها و آسیب‌ها دور باشد و برای اینکه در این کار موفق باشد، لازم است آسیب‌ها را خوب بشناسد. ناگفته نماند که ترتیب قرار گرفتن ادعیه امام سجاد (علیه السلام) اولویت‌های مورد نظر آن حضرت را نیز بازگو می‌نماید. (نک: صحیفه سجادیه، 1381، سرتاسر اثر)

شاخصه محتوایی صحیفه رضویه

در یک نگاه مختصر می‌توان بدین سان به شاخصه‌های محتوایی صحیفه رضویه اشاره داشت:

1. تمایزات جذاب و معنادار:

این شاخص در منظومه دعایی به جای مانده از امام رضا (علیه السلام) به چشم می‌خورد. برخی از این جذابیت‌ها مانند دعای چهارم به سند روایی دعا برگشت پیدا می‌کند که حضرت در آن دعایی را از یوشع بن نون روایت می‌کند و پاره‌ای دیگر به حالت و چگونگی درخواست از خدا برمی‌گردد. در این باره می‌توان به دعاهای 7 و 76 تا 79 که مربوط به شکرگزاری است و در سجده از امام هشتم باقی مانده است اشاره کرد.
ناگفته نماند که پاره‌ای دیگر از این گونه‌های خاص مربوط به موضوع روایات دعایی است. برای نمونه می‌توان به دعای سوم استشهاد کرد که با عنوان تسبیح حضرت امام رضا (علیه السلام) هنگام گرداندن و استفاده از تربت امام حسین (علیه السلام) وارد شده است و حضرت از این طریق به حضرت اباعبدالله الحسین (علیه السلام) به عنوان مظهر اخلاص و مجسمه توحید که نفس خویش را در محضر الهی به قربانگاه بردند، اقتدا می‌نمایند.
طرح موضوعات خاص دیگری مانند اظهار نظر نسبت به خلفای جور در صدر اسلام، ولایت عهدی خود، حضرت مهدی موعود (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و رهایی از فتنه دستگاه حاکم به همراه پرداختن به موضوعاتی همچون توسل به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام) ایشان، متن حرز شخصی خود، ازدواج و خطبه آن از خصوصیات متمایز کننده‌ای است که در دعاهای ایشان به چشم می‌خورد. (موحد ابطحی، 1423 ق، دعاهای 104، 94 تا 96، 99 تا 100، 22 تا 25، 38، 48 و 90 تا 92)

2. فرج و رهایی:

ذکر این مفهوم در دعاهای امام هشتم که خود را در دعاهای 22 تا 25 و نیز دعای 97 نمایان ساخته است بر سختی و دشواری‌های طاقت فرسایی که توسط دستگاه عباسی بر حضرتش تحمیل می‌گردیده و با فریبنده بودن خود مانع فهم و درک بصیرت محور عموم مردم می‌گردیده است دلالت دارد.

3. موعود گرایی و انتظار:

از آن که عصر امام هشتم تا تولد امام دوازدهم فاصله چندانی ندارد و نیاز به زمینه چینی دارد، آن حضرت در صدد آماده سازی مردم و جامعه برآمده و با دعا برای آن موعود پیامبران و اولیای الهی به این امر اهتمام ورزیده و در ضمن آن به اثبات حقانیت ولایت اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اصل مهم و حیاتی امامت نیز می‌پرداختند. از این موارد دعاهای 99 و 100 قابل ذکر است.

4. تأکید بر امامت و ولایت پذیری از اهل بیت (علیهم السلام): اثبات این حقیقت که امام هشتم در احادیث و گفتارهای خویش با موضوع امامت و ولایت ائمه اطهار (علیهم السلام) از صراحت لهجه و روشنگری خاص و مثال زدنی برخوردار بودند کار دشواری نمی‌باشد. آنچه که بر این مسئله صحه می‌گذارد، ظهور مباحث مربوط به ولایت مداری در ادعیه ایشان است. تبلور این مسئله که از آغاز رسالت ختمی مرتبت همواره مورد توجه بوده است در دعاهایی همچون 3، 9، 10، 21، 23، 32، 70، 71 و قابل مشاهده است. تعداد دعاهایی که متجلی کننده انوار ولایت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام) است، نزدیک به 11 فقره می‌رسد. برای نمونه می‌توان به دعاهای3، 9، 10، 21، 23، 32، 70، 71 و 104 اشاره کرد.

5. عنایت به ادعیه حرزیه:

در زندگی مادی مواجهه با امراض و آسیب‌های ناشی از حیوانات موذی و جن و انس و سختی‌های طاقت فرسا اجتناب ناپذیر می‌نماید. تعداد نسبتاً زیادی از ادعیه امام هشتم که به حدود 20 دعا می‌رسد جزو ادعیه حرزیه و دعا درمان محسوب شده و در حقیقت اهمیت قائل شدن به حرزهایی است که جهت حفظ و امنیت بخشی در مقابل دردها، آفت‌ها، آسیب‌ها و شر دشمنان و جور سلطان زمان به کار می‌رود. دعاهای 40، 43 تا 48، 50 تا 57، 65 و ... دراین گونه شناسی جای می‌گیرند.
دعاهایی که دارای خواص مادی و معنوی می‌باشند نیز بخش وسیعی از ادعیه امام هشتم را به خود اختصاص داده است. این نوع که به بیش از 40 دعا می‌رسد را می‌توان به عنوان نمونه در ادعیه شماره 4، 19، 23، 24، 26، 28، 29، 31 و ... مشاهده کرد.
از سوی دیگر می‌توان تبلور شرایط سیاسی و اجتماعی جامعه عصر امام رضا (علیه السلام) را در صدور گونه‌های زیادی از ادعیه آن حضرت که تعداد آنها به بیش از 40 دعا می‌رسد از نظر گذراند. ادعیه شماره 6، 8، 14، 15، 16، 18، 21، 23، 24 و 25 برای نمونه قابل ذکر است. امام در یکی از این دعاها که در مقدمه آن جمله «دعائه (علیه السلام) و قد غضب علیه المأمون فسکن» آمده است، به درگاه خدا عرضه می‌دارد: «بالله استفتح و بالله استنجح و بمحمد اتوجه، اللهم سهل لی حزونة امری کله و یسر لی صعوبته انک تمحو من تشاء و تثبت و عندک ام الکتاب». (26)
مبانی انسان شناسی فردی و اجتماعی که از فطرت الهی اشرف مخلوقات؛ یعنی انسان، سرچشمه گرفته موضوع دیگری است که علاوه بر آموزه‌های روایی و عملی امام علی بن موسی (علیه السلام) می‌توان آن را در مکتب دعایی ایشان نیز مشاهده نمود. با تأمل در دعاهای 9، 13، 20، 21، 28، 32، 47، 50 و امثال آن که به بیش از 30 دعا می‌رسد در می‌یابیم که این آموزه‌ها تا چه حد با امکانات، نیازها و مؤلفه‌های جسمی و روحی انسان هم خوانی و مطابقت داشته و در سازواری و هماهنگی است.
سایر شاخصه‌های محتوایی صحیفه رضویه که به دلیل رعایت گنجایش تنها می‌توان از آنها نام به میان آورد، عبارتند از: دعا در همه حالات و اوقات، همبستگی بین خواسته‌های مادی و معنوی، پیوند جسم مادی و روح معنوی انسان و ترسیم منظومه روابط انسانی.

نتیجه‌گیری

با توجه به دو صحیفه شریف امام سجاد (علیه السلام) و امام رضا (علیه السلام) می‌توان گفت با وجود تفاوت‌هایی که بین این دو کتاب دیده می‌شود از وجود اشتراکات نیز نبایست غافل گردید. مؤلفه‌های شکلی و محتوایی مشترک بین صحیفه رضویه و صحیفه سجادیه عبارتند از: استشهاد و تضمین به آیات قرآنی، آموزش آداب دعا، توجه به زمان‌ها و مکان‌های خاص، برخورداری از نگاه‌های فرهنگی- اجتماعی، بازتاب مسائل فرهنگی جامعه در ادعیه هر دو صحیفه و تکرار صلوات بر حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام) آن حضرت.
ترتیب ادعیه صحیفه سجادیه توسط امام چهارم صورت گرفته و توفیقی است، در حالیکه دعاهای صحیفه رضویه حاصل گردآوری امام نبوده و گردآورنده آن همانند سایر صحائف دعایی معصومین (علیهم السلام)، کلیه ادعیه مأثوره از ایشان را در ساختاری یکسان و مشابه جمع آوری و ثبت کرده است. در نتیجه گردآوری ادعیه، مقابله و تطابق نسخه‌ها در صحیفه رضویه توسط معصوم صورت نگرفته است ولی با وجود نقل‌های روایی در مورد سند صحیفه سجادیه می‌توان اطمینان پیدا کرد که صحیفه سجادیه قطعی الصدور بوده و از ناحیه امام سجاد (علیه السلام) صادر گردیده است.
با توجه به دقت در متن صحیفه سجادیه می‌توان پی برد که متن این صحیفه شریف بسیار منظم و منسجم است، به طوری که سبک متین و یکدست و ساده صحیفه سجادیه یکی از منسجم‌ترین و روان‌ترین متون عربی و دعایی محسوب می‌شود، زیرا امام زین العابدین (علیه السلام) ادعیه مندرج در صحیفه سجادیه را خود جمع آوری نموده و آن را به فرزندان خویش به خصوص امام باقر (علیه السلام) و زید آموخته است.
54 دعای صحیفه را می‌توان در نوزده باب با عناوین: «باب توحید»؛ «باب نبوت»؛ «باب امامت»؛ «باب معاد»؛ «باب اسلام»؛ «باب ملائکه»؛ «باب اخلاق»؛ «باب طاعات»؛ «باب ذکر و دعا»؛ «باب سیاست»؛ «باب اقتصاد»؛ «باب انسان»؛ «باب هستی»؛ «باب اجتماع»؛ «باب علم»؛ «باب زمان»؛ «باب تاریخ» و «باب مسائل نظامی و دفاعی» طبقه بندی نمود.
با ملاحظه فهرست مذکور در صحیفه سجادیه در می‌یابیم که صحیفه سجادیه، صحیفه‌ی معرفت بخشی نسبت به خود، خدا، اولیاء و اعداء الهی، وظایف و اخلاق فردی و اجتماعی، عالم هستی، راه‌های رسیدن به خدا و در یک کلام، صحیفه اسلام شناسی است.
در مقابل، ترتیب و قالب ادعیه صحیفه رضویه اجتهادی است و دعاهای مندرج در آن نوعی استخراج از کتب معتبر دعایی با ساختاربندی و تبویبی اقتراحی است. اگر چه در صحیفه رضویه چینش و نظم توقیفی را مشاهده نمی‌کنیم، ولی در این صحیفه شریف نیز همچون صحیفه سجادیه، پیوند و همبستگی بین خواسته‌های معنوی و خواسته‌های دنیوی و پیوند این دو پدیده جریان دارد.
ترتیب ساختاری و چینش موضوعی صحیفه رضویه با توجه به فراوانی آنها در یکصد و شصت و شش دعای امام رضا (علیه السلام) بدین شرح است: دعا در ایام و اوقات خاص و ویژه؛ دعا به هنگام انجام کارهای فردی و اجتماعی روزمره؛ دعا به جهت رفع حوائج و مطالب مادی و معنوی خود و دیگران؛ دعاهای حرزیه، ادعیه مربوط به تولی (با صلوات بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اولیای او و دعا برای حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و تبری از دشمنان ایشان با درخواست خلاصی و فرج) و ادعیه مربوط به تسبیح و مناجات با پروردگار.
در بخش محتوا با نگاهی کلی به ادعیه صحیفه سجادیه به این شاخصه‌های معنایی که توسط امام سجاد (علیه السلام) مورد تأکید قرار گرفته است پی می‌بریم: 1) طرح مباحث معرفتی به عنوان مسئله اصلی؛ 2) جامعیت در تبیین دین؛ 3) توجه و تأکید فوق العاده به خاندان وحی؛ 4) تبلور پررنگ فضائل و رذایل اخلاقی. در حالی که می‌توان بدین سان به شاخصه‌های محتوایی صحیفه رضویه اشاره‌ای داشت: دعاهای خاص، جذاب و کمیاب؛ تجلی بحث فرج و رهایی؛ موعودگرایی و انتظار؛ تأکید بر امامت و ولایت پذیری از اهل بیت (علیهم السلام)؛ استناد و تأکید بر روایت ادعیه از معصومین قبلی؛ عنایت به ادعیه حرزیه.
در بحث از تمایزات صحیفه سجادیه و صحیفه رضویه به ترتیب، استحکام فوق العاده سندی و ساختاری صحیفه سجادیه و عدم استحکام فوق العاده سندی و ساختاری صحیفه رضویه، چینش معنادار ادعیه صحیفه سجادیه به دست خود امام چهارم و عدم چینش ادعیه صحیفه رضویه توسط خود امام رضا (علیه السلام)، توجه به طرح و تبیین اعتقادات اصولی دین به ویژه جایگاه خاندان عصمت در صحیفه سجادیه در مقابل نهادینه سازی مفاهیمی مانند ولایت و ولایت مداری و اظهار صریح آن در صحیفه رضویه، استفاده از سبک و قالب دعا جهت معرفت بخشی در صحیفه سجادیه در مقابل نگاه‌های حرزی و درمانی به دعا در رفع مشکلات مادی و معنوی و امراض جسمیو روحی در صحیفه رضویه، اصل قرار گرفتن دعا در تعلیم و تربیت جامعه در صحیفه سجادیه در مقابل انتخاب روش مستقیم تبلیغ و فرعی بودن دعا در ترویج آموزه‌های دینی در صحیفه رضویه، طرح جامع موضوعات دینی با انگیزه اسلام شناسی در صحیفه سجادیه در مقابل عدم طرح آن در صحیفه رضویه، تبلور پررنگ تر فضایل و رذایل اخلاقی در بعد فردی و اجتماعی در صحیفه سجادیه در مقابل صحیفه رضویه و بروز موضوعات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی متفاوت به دلیل وجود شرایط متفاوت عصر حکام اموی و عباسی در دو صحیفه قابل ذکر است.
فرهنگ غلط جاهلی حاکم بر جامعه عصر امام چهارم در نتیجه تلاش‌های دشمنانه امویان و به طور ویژه یزید به وجود آمده بود. ازاین رو امام سجاد (علیه السلام) مبانی مکتب و تفکر خویش را بر مباحث اصولی دین یعنی توحید، نبوت، امامت و معاد پی ریزی می‌نماید. وجود مقدس امام زین العابدین (علیه السلام) پس از اولویت قائل شدن برای مباحث معرفتی و اعتقادی، به حوزه‌های دیگر اسلام یعنی اخلاق، احکام و عبادات وارد می‌شوند. ایشان در مرحله بعد، از موضوعات فردی به مباحث اجتماعی، انسان شناسی، هستی شناسی و نهایتاً در صورت بروز تهدید برای جامعه اسلامی به مسائل نظامی و دفاعی منتقل می‌شوند.
عینیت بخشی و درونی سازی مفهوم توحید و مظاهر حب و بغض نسبت به اولیا و اعداء الهی و به تعبیر دیگر تولی و تبری؛ تأکید بر امامت و ولایت پذیری از اهل بیت (علیهم السلام)، متجلی ساختن بحث فرج و رهایی؛ پررنگ ساختن موضوع موعودگرایی، مهدویت و انتظار؛ استناد و تأکید بر روایت ادعیه از معصومین قبلی، که در برنامه‌های فرهنگی امام رضا (علیه السلام) از اولویت و جایگاه خاصی برخوردارند، همگی ریشه در شرایطی دارد که از طرف دستگاه حاکم بر امام هشتم تحمیل شده بود و با برنامه‌های هدایت گرانه ایشان به عنوان ولی خدا و حجت الهی در تناقض بود. ضمن این که عنایت امام هشتم به ادعیه حرزیه نیز با توجه به همین نکته قابل توضیح می‌باشد.

پی‌نوشت‌ها:

1- ر. ک: مقدمه سید محمد مشکات و سید شهاب الدین مرعشی نجفی بر الصحیفة الکاملة السجادیة، قم، 1361 ق، همین متن با ترجمه فارسی متن و مقدمه صدرالدین بلاغی، تهران، 1369.
2- خبر متواتر خبری است که به وسیله افراد زیادی نقل شده که معمولاً هم آهنگی و اتفاق آنان بر دروغ ممکن نیست. (ر. ک: کاظم مدیر شانه چی، درایة الحدیث، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ ششم، 1386، صص 62-61)
3- نجاشی، رجال، به رقم 1144؛ شیخ طوسی، الفهرست، به رقم 747؛ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، به رقم 847.
4- سید محمدباقر موحد ابطحی.
5- نک. موحد ابطحی، 1423 ق، سرتاسر اثر.
6- برای نمونه نک: صحیفه سجادیه، 1381، دعاهای 1-4.
7- نک: صحیفه سجادیه، 1381، دعاهای 5، 8، 10.
8- نک: صحیفه سجادیه، 1381، دعاهای 11، 18، 16.
9- نک: صحیفه سجادیه، 1381، دعاهای 5، 20، 23.
10- نک: صحیفه سجادیه، 1381، دعاهای14، 19، 24، 25.
11- مدیر شانه چی، مقدمه صحیفه سجادیه، صص 36-29، صص 45-44 به نقل از مجید معارف، تاریخ عمومی حدیث، صص 214-213.
12- نک: صحیفه سجادیه، 1381، دعاهای 1، 3، 4.
13- نک: صحیفه سجادیه، 1381، دعای 1.
14- نک: کلینی، 1365، ج2، ص 486.
15- نک: کلینی، 1365، ج2، صص 485، 491، 476، 268، 489؛ ابن فهد حلی، 1407، ص 152؛ حرانی، 1404، ص 122؛ مجلسی، 1403، ح90، ص 378.
16- نک: صحیفه سجادیه، 1381، دعاهای 11، 13، 19، 20، 23، 24-27.
17- نک: کلینی، 1365، ج2، ص 476-478.
18- «عَن أبِی جَعفَر (علیه السلام) قَالَ کَانَ أبی إذَا کَانَت لَهُ إلَی اللهِ حَاجَةٌ طَلَبَهَا فِی هَذِهِ السَاعَةِ یَعنِی زَوَالَ الشَمس»
19- «وَ الحَمدُ لِلهِ الَذِی جَعَلَ مِن تِلکَ السُبُل شَهرَهُ شَهرَ رَمَضَانَ، شَهرَ الصیَامِ، وَ شَهرَ الإسلَامِ، وَ شَهرَ الطَهُورِ، وَ شَهرَ التَمحِیصِ، وَ شَهرَ القِیَامِ الَذِی اَنزَلَ فِیهِ القُرآنُ، هُدَی لِلنَاس، وَ بَیِنَاتِ مِنَ الهُدَی وَ الفُرقَانِ «4» فَأبَانَ فَضِیلَتَهُ عَلَی سَائِرِ الشُهُورِ بِمَا جَعَلَ لَهُ مِنَ الحُرُمَاتِ المَوفُورَةِ، وَ الفَضَائِلِ المَشهُورَةِ... وَ جَعَلَ لَهُ وَقتاً بَیناً لَا یُجِیزُ جَلَ وَ عَز أن یُقَدِمَ قَبلَهُ، وَ لَا یَقبَلُ أن یُؤَخِرَ عَنهُ. «5» ثُمَ فَضَّلَ لَیلَةً وَاحِدَةً مِن لَیَالِیهِ عَلَی لَیَالِی ألفِ شَهرِ، وَ سَمَّاهَا لَیلَهَ القَدرِ، تََنَزُلَ المَلائِکَةُ وَ الرُوحُ فِیهَا بِإِذنِ رَبِهِم مِن کُلِ أَمرٍ سَلَامٌ، دَائِمَ البَرَکَةِ إِلَی طُلُوعِ الفَجرِ عَلَی مَن یَشَاءُ مِن عِبَادِهِ بِمَا احکَمَ مِن قَضَائِهِ»
20- نک: صحیفه سجادیه، 1381، به ترتیب دعاهای 43، 36، 46، 48، 47، 32.
21- نک: موحد ابطحی، 1427ق، دعای 12 تا 25، 39، 58، 59، 60 تا 70، 73، 75؛ صحیفه سجادیه، 1381، دعای 32، 44-48؛ مجلسی، 1403، ج80، ص 115.
22- ر. ک: صحیفه سجادیه، 1381، دعای 39، بند 2.
23- وَ وَفِّقنَا فیهِ لإن نَصِلَ أرحامَنا بالبرِّ و الصِّلهِ، و أن نَتَعاهدَ جیِرانَنا بالإفضَال و العَطِیةِ، و أن نُخَلِّص أموالَنا مِنَ التِّبِعاتِ، وَ أن نُطَهرِّها بإخراجِ الزَّکواتِ...
24- « أن اللهَ تَعَالَی قَالَ لِمُوسَی (علیه السلام): هل عملت لی عملا؟! قال صلیت لک و صمت و تصدقت و ذکرت لک، قال الله تبارک و تعالی، و اما الصلوة فلک برهان، و الصوم جنة و الصدقة ظل، و الذکر نور، فای عمل عملت لی؟! قال موسی: دلنی علی العمل الذی هو لک، قال یا موسی هل والیت لی ولیا و هل عادیت لی عدوا قط فعلم موسی ان افضل الاعمال الحب فی الله و البغض فی الله»
25- نک: آمدی، 1366، ص 481.
26- اشاره به فرمایش حق تعالی در سوره رعد، آیه 39.

منابع تحقیق:
قرآن کریم
صحیفه سجادیه (1381)، قم: مؤسسه چاپ الهادی، چاپ نهم.
1. آمدی، عبدالواحد (1366)، تصنیف غرر الحکم و دررالکلم، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول.
2. ابراهیمی فر، علی اصغر (1385)، بررسی نظام تربیتی صحیفه سجادیه، قم: مرکز پژوهش‌های صدا و سیما، دفتر عقل، چاپ اول.
3. ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی (1388)، معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعه و اسماء المصنفین منهم قدیما و حدیثا، قم: مؤسسه آل البیت، لاحیاء التراث.
4. ابن طاووس، علی بن موسی (1376)، الإقبال بالأعمال الحسنه فیما یعمل مرة فی السنة، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم.
5. ابن طاووس، علی بن موسی (1417ق)، مصباح الزائر، قم: مؤسسه آل البیت، لاحیاء التراث.
6. ابن فهد حلی (1407 ق)، عدة الداعی و نجاح الساعی، تهران: دار الکتب الاسلامی.
7. اسرار، مصطفی (1375)، دانستنی‌های صحیفه سجادیه، تهران: محیا، چاپ اول.
8. امین، سید محسن (1371)، أعیان الشیعة، به کوشش سید حسن أمین، بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
9. باقری، خسرو (1382)، نگایه دوباره به تربیت اسلامی، تهران: انتشارات مدرسه، چاپ هشتم.
10. بلاغی، صدرالدین (1369)، صحیفه کامله سجادیه، ترجمه فارسی متن و مقدمه، تهران: بینا.
11. حرانی، ابو محمد حسن بن شعبه (1404 ق)، تحت العقول عن آل الرسول، قم: جامعه مدرسین، چاپ دوم.
12. صدر، حسن (1383)، تأسیس الشیعة، تهران: موسسه کتابسرزای اعلمی.
13. طبرسی، احمد بن علی (1390)، إعلام الوری بأعلام الهدی، تهران: انتشارات اسلامیه، چاپ سوم.
14. عطاردی، عزیز الله (1390)، زندگانی چهارده معصوم (علیهم السلام)، تهران: اسلامیه، چاپ اول.
15. غرویان، محسن و ابراهیمی، عبدالجواد (1381)، ترجمه صحیفه سجادیه کامله، قم: موسسه چاپ الهادی، چاپ نهم.
16. فلسفی، محمد تقی (1373)، شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ سوم.
17. کفعمی، ابراهیم بن علی (بی تا)، البلد الامین، تهران: بی نا.
18. کلینی، ابو جعفر بن یعقوب (1365)، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
19. مجلسی، محمد باقر (1403)، بحار الأنوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، به کوشش یحیی العابدی، بیروت: موسسة الوفاء.
20. معارف، مجید (1387)، تاریخ عمومی حدیث، تهران: انتشارات کویر، چاپ نهم.
21. مفید، محمد بن محمد بن نعمان (1413 ق)، الأمالی، قم: نشر کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، چاپ دوم.
22. موحد ابطحی، سید محمد باقر (1423 ق)، الصحیفه الرضویه الجامعه، قم: مؤسسه الامام المهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف).
23. نجاشی، ابوالعباس احمد بن علی (1416 ق)، الرجال، ج5، قم: موسسة النشر الاسلامی.

1. جلوه‌های عرفانی دعا در صحیفه سجادیه، اثر علی اصغر ابراهیمی.
2. شکوه تعبیر در صحیفه سجادیه، نوشته آقای علی اوسط خآن جانی.
3. ادبیات سخنان امام سجاد (علیه السلام)، تألیف آقای سید فضل الله میرقادری.
4. انسان شناسی در صحیفه سجادیه، تألیف آقای عبدالحمید فرزانه.
5. بررسی مضامین قرآنی در دعای ابوحمزه ثمالی، نوشته خانم مریم سلیمانی میمند.
6. تحلیلی از زندگانی سیاسی اجتماعی امام سجاد (علیه السلام)، اثر محمد حسن زاهدی توچائی.
منبع مقاله :
جمعی از نویسندگان؛ به اهتمام مرتضی سلمان نژاد؛ (1392)، جستاری در ادعیه رضویه با تأکید بر «الصحیفة الرضویة الجامعة»، تهران: دانشگاه امام صادق (علیه السلام)، چاپ اول