نویسنده: Sheldon J. Kopperl
مترجم: قاسم خدادادی



 
[moris selig xārāš]
Morris Selig Kharasch
(ت. کریمینتس، اوکراین، روسیه [ قبلاً کشم ین یتس، لهستان ] ، 2 شهریور 1274/ 24 اوت 1895؛ و. شیکاگو، ایلینویز، 15 مهر 1336 / 7 اکتبر 1957) ، شیمی آلی.
با این که والدین خاراش، سِلیگ و لوئیزه کِنلِر خاراش، در وضع نسبتاً مرفهی می‌زیستند، موریس وقتی که پانزده ساله بود به همراه برادرانش به ایالات متحده مهاجرت کرد. برادر بزرگتری که در شیکاگو اقامت داشت بچه‌ها را در موقع ورود یاری داد. خاراش درجه‌ی لیسانس را در 1296 از دانشگاه شیکاگو و درجه‌ی دکتری را دو سال بعد به رغم آنکه در 1297 در «بخش شعله‌ی گاز ارتش» خدمت می‌کرد، از همان دانشگاه گرفت. در این مرکز راجع به گازهای سمّی در دانشگاه جانزهاپکینز و در زرادخانه‌ی اج وود کار کرد. بعداً (1305) مشاور «خدمات جنگ شیمیایی» شد.
خاراش پس از پایان تحصیلات همکار تحقیقاتی در شیمی آلی در دانشگاه شیکاگو شد. از 1301 تا 1303، نخست به عنوان دانشیار و سپس در مقام استاد، در دانشگاه مریلند به کار پرداخت. در 1307 در سمت دانشیار شیمی به دانشگاه شیکاگو بازگشت و در 1314 به مرتبه‌ی استادی رسید و تا پایان عمر در این مؤسسه‌ی علمی باقی ماند. درست پیش از مرگش در 1336 به مدیریت «مؤسسه‌ی شیمی آلی» ، که به افتخار او در دانشگاه تأسیس شده بود، برگزیده شد. خاراش یکی از بنیادگذاران Journal of Organic chemistry («مجله‌ی شیمی آلی») بود و در آخر عمر ناشر امریکایی Tetrahedron، که یک مجله‌ی بین المللی شیمی آلی بود، شد. در سال 1302 با اِتِل می نِلسن ازدواج کرد و صاحب دو فرزند شد.
شهرت خاراش بیشتر برای پژوهشهایش درباره‌ی افزودن برومور ئیدروژن به ترکیبات آلی اشباع نشده است، که در 1309 آغاز شد. او و شاگردش فرنک میو بدقت معلوم ساختند که در غیاب پروکسیدها، واکنش افزایش «نورمال» مارکوونیکف صورت می‌گیرد – یعنی ئیدروژن به آن کربونی که دارای پیوند دوگانه است و بیشترین تعداد اتومهای ئیدروژن را به دور خود دارد افزوده می‌‌شود. ولی وقتی که پروکسید در محیط واکنش موجود باشد (حتی به مقدار کم، آن طور که در مورد مصرف معرفهای قدیمی بود) ، افزایش معکوس اتفاق می‌افتد. اندکی بعد سازوکار بنیان آزاد این اثر پروکسید درک و معین شد، و خاراش این مفاهیم را در دستگاه‌های شیمیایی دیگر نیز بکار برد.
در طول جنگ جهانی دوم خاراش با فرانک وستهایمر، همکارش در دانشگاه شیکاگو، در بررسی سازوکارهای تشکیل بسپار (polymer) همکاری نمود، و برنامه‌ی تولید لاستیک مصنوعی ایالات متحد را به طرز مؤثری یاری داد. به پاس این زحمات در 1326 «جایزه‌ی شایستگی مدیریت» را دریافت نمود. به پاداش تهیه‌ی مصنوعی ترکیبات آلکیل جیوه (که در 1308 توسعه داده شده بود) «جایزه‌ی جان اسکات» را در 1328 بدست آورد. علاقه‌ی خاراش به مسائل گوناگون شیمی را از تعداد امتیاز ثبت کشفهای او در زمینه‌ی بیماریهای قارچی در دانه‌های کوچک و جداسازی جوهر فعال (ارگوتوسین) در زنگ چاودار (ergot) می‌توان فهمید. او در تهیه‌ی بخش گرماشیمیایی «جداول بحرانی بین المللی» نیز همکاری داشت.

کتابشناسی

یکم. کارهای اصلی:

یکی از نخستین مقاله‌های مهم خاراش درباره‌ی اثر پروکسید مقاله‌ای است به قلم م. س. خاراش و فرانک ر. میو با عنوان Peroxide Effect in the Addition of Reagents to Unsaturated Compounds. I. The Addition of Hydrogen Bromide to Allyl Bromide، در JACS، 55 (1933)، 2468-2490. بسیاری از سایر نتایج پژوهشی مهم او در نوشته‌های مربوط به ثبت کشفها مندرجند.

دوم. خواندنیهای فرعی:

جزئیات زندگی شخصی خاراش را در چاپهای اولیه‌ی American Men of Science می توان یافت. در مقاله‌ای با عنوان «The Contributions of Morris S. kharasch to Polymer Chemistry»، از چیوز والینگ، در Tet، ضمیمه‌ی (1959)، 143-150، از خدمات علمی خاراش بتفصیل بحث شده است؛ در این مقاله به مناسبتهائی به چند نوشته از او نیز استناد شده است. یکی از بحثهای مقدماتی در زمینه‌ی توفیق خاراش در کشف اثر پروکسید مقاله‌ای است از ر. د. بیلینگر و ک. تامس فینلی با عنوان «Morris Selig Kharach, a Great American Chemist»، در Chemistry، 38 ژوئن 1965، 19-20.
منبع مقاله :
گیلیپسی، چارلز کولستون؛ (1387)، زندگینامه علمی دانشوران، ترجمه‌ی: احمد آرام ...]و دیگران[، زیر نظر احمد بیرشک، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول