داجسن، چارلز لاتویج

[čārlz lātvij dājsen]
Charles Lutwidge Dodgson
(ت. دارزبری، چِشِر، انگلستان، 7 بهمن 1210/ 27 ژانویه‌ی 1832؛ و. گیلفرد، ساری، انگلستان، 24 دی 1276/ 1898) ، ریاضیات، منطق. داجسن سومین فرزند از یازده فرزند چارلز داجسن کشیش و همسر و دختر عمویش، فرانسیس جین لاتویج بود. همه‌ی فرزندان به لکنت زبان دچار بودند و گفته می‌شود که خود چارلز لاتویج بی هچ گیر و مانعی فقط با دخترکان پری پیکر بیشماری سخن گفته است که سالها پس از دوره‌ی بلوغ، با آنان دوستی داشت، نامه های شگفت انگیز برایشان می‌نوشت، به پذیرایی از ایشان می‌پرداخت، و با هنرمندی قابل ملاحظه‌ای از آنان (غالباً برهنه) عکس می‌گرفت. به نظر می‌رسد که استنباط بظاهر آشکاری که از این کشش او به دختران جوان می‌شود چندان معتبر نباشد، زیرا وی به شدت گرفتار ناتوانی جنسی بود. (حتی در محیط ویکتوریایی، پای بندی او به اصول ناب و سختگیرانه‌ی مذهب پروتستان (Puritanism) چندان باورکردنی نبود: برای مثال، وی از طرح بودلری کردن [ زدودن هزلیات ] از آثار شکسپیر بودلر حمایت می‌کرد، و از یکی از طراحان خود قول گرفته بود که هیچ کاری در روزهای یکشنبه انجام داده نشود.) او در جمع بزرگسالان هرگز احساس آسودگی کامل نمی کرد. دوستی او با سه دختر کوچک دین لیدل به آفرینش کتابهای مشهور Alice انجامید؛ این کتابها با نام مستعاری انتشار یافتند که او برای نخستین بار در 1235 به عنوان سراینده‌ی شعر سبک از آن استفاده کرده بود – لوئیس کَرِل. اَلیس برای وی شهرت و پول ببار آورد، و پس از مرگ بدان سبب موجب افتخارش شد که بیش از هر کتاب دیگری از آن در نوشته های علمی استدلالی قرن بیستم نقل قول شده است.
در اینجا، در توجه به دستاوردهای حرفه‌ای داجسن، باید در نظر داشته باشیم که ریاضیات حرفه‌ای او و یاوه پردازیهای مربوط به مشغولیت غیر حرفه‌ای وی در رگه‌ای از منطق به هم آمیخته بودند که خصوصیت برجسته‌ی او به عنوان یک اندیشمند به شمار می‌رفت. سالها رسم بر این بود که به شکاف میان ریاضیات و یاوه پردازیهای استادانه اشاره شود (و استاد یاوه پرداز دیگر سده‌ی نوزدهم، ادوردلیر، ذهنی فوق العاده غیر ریاضی داشت) ؛ اما امروزه از این نکته آگاهیم که، دست کم در بعضی جاها، این شکاف این قدرها هم وسیع نیست. پشتیبانی از نگرش جدید، که داجسن مظهری از آن بود، کار ساده تری است. ذهن تحلیلی وی در همه جای نوشته هایش منعکس است. نوشته هائی که غرابتشان به هیچ روی لطمه‌ای به وضوح و روشنی آنها وارد نمی آورد. تأسف در این است که بی خبری و درون گرایی مانع بروز استعدادهایش می‌شدند، زیرا وی هیچ کوششی بخرج نمی داد که دوشادوش پیشرفتهای زمان خود در زمینه‌ی ریاضیات و منطق به پیش رود یا درباره‌ی عقایدش با اعضای فرهنگستان به بحث پردازد.
زندگی علمی کسالت بار داجسن بی گرهی آشکار می‌شود. او در 1233 از آکسفرد فارغ التحصیل شد و سه سال بعد در آنجا مدرک فوق لیسانس در علوم انسانی دریافت نمود. در همین ضمن، در 1234، در آموزشگاهی که در آن پرورش یافته بود، یعنی کالج کرایست چرچ آکسفرد، به عنوان مدرس ریاضیات منصوب گردیده بود. در 1240 در کلیسای انگلستان کشیش شد، اگر چه هرگز وظایف روحانی و کلیسایی را انجام نداد. هنگامی که جوان بود سفری به روسیه کرد، اما مسافرتهای بعدی فقط به لندن و گذراندن تعطیلات در ساحل آرام دریا منحصر شده بود. فکر ازدواج در میان نبود، و داجسن هیچ گونه دوستی صمیمانه‌ای برقرار ننمود. (شاید آشنایی وی با الن تری، بازیگر بزرگ تئاتر، با بیشترین تقریب شایسته‌ی عنوان «دوستی صمیمانه» باشد.) وی در اداره‌ی کالج خود سهمی ایفا می‌کرد و به روش مشکل پسندانه‌ی خویش در مدیریت بر سردابهای شراب آنجا مباهات می‌نمود. او که مخترع گهگاهی چیزهای پیش پا افتاده بود، چندین وسیله کمکی برای نوشتن در تاریکی ابداع کرد – برای تخفیف بی خوابی مزمن خود و کمک به دور کردن «اندیشه های نامنزّه» غیر قابل ذکری که غالباً وی را به ستوه می‌آوردند. اما به طور کلی بردباری او چنان ریشه دار بود که وی می‌توانست این گفته‌ی خارق العاده را بیان کند: «زندگی من عاری از آزمایش و رنج است» .
داجسن به عنوان مدرّس و سخنران بسیار ملامت آور بود؛ و هنگامی که کار موظّفش را رها کرد، با درد و دریغ بیاد آورد که در نخستین جلسه‌ی سخنرانی وی فقط نه شاگرد و در آخرین جلسه‌ی تدریسش (بیست و پنج سال بعد) تنها دو شاگرد حضور داشته بودند. جدا از کلاس درس، او ساعاینه در کار نوشتن بود؛ و تعداد نوشته های وی، به صورت کتاب یا جزوه (به منزله‌ی وسیله‌ای مطلوب) ، نسبتاً زیاد است. محصول کارش در زمینه های علمی در چهار دسته‌ی عمده قرار می‌گیرد: دترمینانها، هندسه، ریاضیات مسابقات و انتخابات، و منطق تفریحی. وی به قدر کافی فروتن بود که فعالیتهایش را به عنوان چیزی که «عمدتاً در شعبه های پائین تر ریاضیات» قرار دارد توصیف کند.
کار داجسن در مورد دترمینانها با مقاله‌ای در Proceedings of the Royal Society («خلاصه‌ی مذاکرات انجمن سلطنتی») برای 1245 آغاز شد، و این مقاله در کتابی که سال بعد انتشار یافت به صورت مبسوط درآمد. کتاب An Elementary Treatise on Determinants («رساله‌ای مقدماتی درباره‌ی دترمینانها») شرحی نیکو است، اما استفاده‌ی وسیع مؤلف از اصطلاحات و نمادهای مربوط به این موضوع خاص مانع از آن شد که از کتاب به نحوی مطلوب استقبال شود.
نوشته های داجسن در زمینه‌ی هندسه به خوبی شهرت یافتند؛ هندسه موضوعی بود که او نسبت بدان تقریباً عشقی شورانگیز داشت. کار آغازین او نوشتن کتابی درسی بود به نام A Syllabus of Plane Algebraic Geometry («رئوس مطالبی درباره‌ی هندسه‌ی جبری مسطح» ، 1860) ، کتابی که منظور از آن توسعه‌ی هندسه‌ی تحلیلی در مسیرهای دقیق اقلیدسی بود. وی درباره‌ی این موضوع و موضوعهای وابسته نیز جزوه هائی انتشار داد، که در یکی از آنها علامت گذاری اصیل و ابتکاری، اما نه فوق العاده قابل تحسین، برای نسبتهای مثلثاتی عرضه کرد. جالب توجه ترین کوشش او از این نوع، کمدی‌ای بود در پنج پرده با نام Euclid and His Modern Rivals («اقلیدس و رقیبان متجدّدش») درباره‌ی مدرسی ریاضی، مینوس، که در رویاهایش اقلیدس راجع به «اصول» ابداعی خود با متجددانی چون لوژاندر و ج. م. ویلسن به بحث می‌پردازد، و طبعاً مخالفان را از میدان بدر می‌کند. کتاب حمله‌ای است به روش متغیر تدریس هندسه‌ی کلاسیک و نه چنان که گاهی گمان می‌رود، به هندسه‌ی نااقلیدسی. در حقیقت، داجسن خود را در مورد ناقص بودن پنجمین اصل موضوع (درباره‌ی موازیها) سخت آگاه نشان می‌دهد و اقلیدس رویایی او تصدیق می‌کند که «عیبی مرموز در ریشه‌ی‌ای موضوع نهفته است» . نکته‌ی جالب توجه در اینجا آن است که هندسه‌ی انقلابی ریمان در طول عمر داجسن بخوبی تثبیت شده بود، و ترجمه‌ای به زبان انگلیسی از مقاله‌ی اصلی وی در دسترس بود. و این باز نمونه‌ی دیگری است از این که تماس داجسن با پژوهشهای ریاضی عصر خود برقرار نبود. از داستان نمایشی اقلیدس که به سرگرم کننده ترین نحو نوشته شده است، مدت چندین سال به عنوان متنی کمکی برای قرائت در مدارس انگلیسی استفاده می‌شد.
کم شناخته ترین اما ستودنی ترین کار داجسن در زمینه‌ی نظریه‌ی مسابقات و رأی دادن است. علاقه‌ی او از دو منبع سرچشمه می‌گرفت: سازمان دادن به مسابقه های تنیس و ساز و کار دست یافتن کمیته های اجرایی به تصمیمهای منصفانه. او حکم کرد که این هر دو موضوع نیاز به تفکر دارند. طبق معمول، او به خود زحمتی نداده بود که نوشته های مربوط به این مطلب را بررسی کند و بنابراین خبر نداشت که آن موضوع قبلاً در فرانسه و در جریان انقلاب برای مباحث عالمانه مطرح شده بوده است. لیکن داجسن، نادانسته، در عقاید موجود اصلاحاتی بعمل آورد. نوشته‌ی آغازین او (جزوه‌ای در 1252) مروری است بر روشهای گوناگون دست یافتن به عقیده‌ی منصفانه‌ی اکثریت و او به نحوی محسوس طرفدار کاربرد درجات ترجیح در جدول رای دادن است. شیوه‌ی کلی کار او تازه و فکورانه است، و وی نخستین کسی بود که در پرداختن به بحث درباره‌ی تصمیمهای چندگانه از علامت گذاری ماتریسی استفاده کرد.
آثار داجسن در زمینه‌ی منطق، برخلاف ریاضیات او، به تمامی با نام مستعار نوشته شده بود، و این نکته گواه آشکاری است بر نظر او در این باره که به صورت رشته‌ی علمی سترونی درآمده بود که ارزشی بیش از حد بدان داده می‌شد؛ اما در مدت عمر وی تجدید حیاتی در شیوه و معنی این علم در حال وقوع بود، و اکثر پیشگامان هموطنان او بودند. اگر چه وی از روندهای نو غافل بود اهمیت آنها یا از خاطرش می‌گریخت یا مورد تأیید قرار نمی گرفت. داجسن مجذوب علاقه‌ای شده بود که در زمانه‌ی وی به نموداری ساختن منطق رده ها رواج داشت، و مقاله های پربار ون [ven] را نیز خوانده و ستوده بود. در حقیقت، او به اصلاح نمودارهای ون پرداخت، و برای این کار مرزهای آنها را به صورت خطی درآورد و شمارگرهای رنگینی در آنها وارد نمود که می‌شد آنها را برای نمایاندن موضوع رده ها به اطراف حرکت داد – که وسیله‌ای بسیار ساده و مؤثر بود. داجسن، بر این اساس، بازی‌ای را در زمینه‌ی منطق انتشار داد که خصوصیاتی از شکلهای گوناگون (و نوع بسیار سرگرم کننده ی) قیاس منطقی را دارا بود. درک گهگاهی او از همبستگیهای میان منطق نمادی و ریاضیات شاید آنگاه به صورتی روشن و ثمربخش در می‌آمد که وی با آنچه قبلاً در این حوزه به اجرا درآمده بود به نحوی مناسب، آشنایی یافته بود. اما او به قدر لازم به خواندن نمی پرداخت – برای مثال، هیچ نشانه‌ای در دست نیست که وی کتاب Laws of Thought («قوانین اندیشه») ، اثر بول را خوانده بوده باشد، اگر چه نسخه‌ای از آن را دارا بود. کلام آخر این که داجسن سازنده‌ی پرکار پارادوکس (= باطلنما) و مسائل ظاهر الصلاح در منطق بود، که برخی از آنها توجه منطقدانان حرفه‌ای را حتی تا قرن بیستم به خود مشغول داشته بودند.

کتابشناسی

یکم. کارهای اصلی :

خلاصه‌ی مستند و معتبری از نوشته های داجسن، که شامل شانزده کتاب (شش تا برای کودکان) و صدها مطلب دیگر می‌شود، کتابی است با عنوان A Handbook of the Literature of the Rev. C. L. Dodgson (Lewis Carroll)، از هـ. ویلیامز و ف. میدن (لندن، 1931؛ ضمیمه ، 1935) . دو کتاب عالی عبارتند از: An Elementry Treatise on Determinants (لندن، 1867) و Euclid and His Modern Rivals (لندن، 1879) . نوشته‌ی مقدماتی او درباره‌ی نظریه‌ی انتخاب، A Discussion of the Various Procedures in Conducting Elections (آکسفرد، 1873) ، جزوه‌ای است نایاب، که فقط یک نسخه از آن مشاهده شده است؛ و آن در پرینستن موجود است. در «مجموعه‌ی داستان نویسان ویکتوریایی» متعلق به موریس ل. پریش، در کتابخانه‌ی دانشگاه پرینستن، بیشترین حجم از آثار داجسن موجود است، که اکثر آنها به صورت نسخه های خطی است. وارن ویور، در PAPS ، 98 (1954)، 377-381، سرگذشت این مجموعه را نقل می‌کند و چند نمونه از مطالب ریاضی آن را به دست می‌دهد. دو کتاب داجسن درباره‌ی ریاضیات تفریحی اینک در کتابی یک جلدی موجودند با عنوان Pillow Problems and a Tangled Tale (نیویورک، 1958) . به همین نحو، دو کتاب او در زمینه‌ی منطق نیز در یک جلد صحافی شده اند با عنوان Symbolic Logic, and the Game of Logic (نیویورک، 1958) .

دوم. خواندنیهای فرعی :

خواهرزاده‌ی داجسن، د. کالینگوود، نخستین زندگینامه را در همان سالی که داجسن درگذشت انتشار داد با عنوان The Life and Letters of Lewis Carroll (لندن، 1898) . این اثر به صورت یک کتاب مرجع باقی مانده است. از میان زندگینامه ها و ارزیابیهای فراوانی که بعداً انتشار یافتند، کتاب Victoria Through the Looking Glass ، اثر فلارنس بِکِر لنون (نیویورک، 1945) ، بخصوص فصل 15، به سبب پرداخت موشکافانه اش به جنبه‌ی جدّی کار داجسن، بسیار جالب توجه است. The Diaries of Lewis Carroll، اثر ر. ل. گرین (لندن، 1953)، کتابی است مهم، هر چند بسیاری از مدخلهای مربوط به منطق و ریاضیات حذف یا سرودم بریده مطرح شده اند. دو مقاله‌ای که به مناسبت یکصدمین سال تولد داجسن تهیه شده اند فوق العاده خواندنی هستند: «Lewis Carroll as Logician» ، از ر. ب. بریثویت، در Mga، 16 (1932)، 174-178؛ و «Lewis Carroll Mathematician»،از د. ب. اپرسن، همان، 17 (1933)، 92-100. کار وی در زمینه‌ی مسابقات و انتخابات در اثری بررسی شده است با عنوان The Theory of Committees and Elections، از دانکن بلک (کمبریج، 1958) . مارتین گاردنر در کتاب خود به نام New Mathematical Diversions (نیویورک، 1966) ، فصل 4، به بررسی کار داجسن در مورد بازیها و معماها پرداخته است. کتابهای پیشین همین مؤلف، The Annotated Alice (نیویورک، 1960) و The Annotated Snark (نیویورک، 1962) ، موجب شده اند که روشن نگریهای قابل ملاحظه‌ای در زمینه‌ی جریانهای نهفته‌ی منطقی ریاضی موجود در خیالپردازیهای داجسن فراهم آیند.
منبع مقاله :
گیلیپسی، چارلز کولستون؛ (1387)، زندگینامه علمی دانشوران، ترجمه‌ی: احمد آرام ...]و دیگران[، زیر نظر احمد بیرشک، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول