سیری در جامعه شناسی خانواده (1)

مقدمه

شاید به نظر برسد كه مفهوم «خانواده» از مفاهیم بسیار روشن و همه فهم است، به گونه اى كه عامه مردم، اعم از كوچك و بزرگ و باسواد و بى سواد، همه آن را مى فهمند و نیازى به تعریف آن نیست، ولى آن قدرها هم ساده نیست. وقتى به منابع واژه شناسى مراجعه كنیم، مى بینیم تعاریف گوناگونى از آن ارائه شده و صاحب نظران بر اساس تخصص و نیازشان، هر كدام تعریفى از «خانواده» ارائه داده اند. برخى خانواده را یك سازمان اجتماعى دانسته، بعضى روابط خویشاوندى و همخونى را اساس تشكیل خانواده تلقّى كرده اند; عده اى دیگر عامل اقتصادى، و گروهى نیز عوامل روانى و جنسى را سبب پیدایش آن قلمداد كرده اند.2 به هر صورت، همان گونه كه از منابع دیگر هم برمى آید، منظور از «خانواده» در این گفتار، مجموعه اى از افرادى است كه یكجا در كنار هم زندگى مى كنند و معیار همزیستى و همبستگى آن ها دو چیز است: قرابت یا زوجیت.3 بنابراین، خانواده هاى والدینى، تك والدینى یا بدون والدین یا برادران و خواهرانى كه با هم زندگى مى كنند نیز مشمول این بحث خواهند بود.
خانواده یكی از نهادهای اجتماعی نخستین است كه در اشكال مختلف در هر جامعه‌ای یافت می شود، بنابراین، خانواده به عنوان نهادی اجتماعی، هسته نخستین پیوند اجتماعی انسان را بنیان می‏نهد و با تأمین مجموعه‏ای از نیازهای انسانی، عهده دار نقش‏‏ها و كاركردهای ویژه‏ای است.
بقایای سكونت های انسان ماقبل تاریخ دلیل روشنی بر وجود سكونتگاه های خانوادگی می باشد كه از قدیمی ترین نهاد بوده است و شالوده حیات اجتماعی محسوب می گردد و گذشته از وظیفه فرزند آوری و پرورش كودك در نتیجه استمرار نسل ها و بقاء نوع بشر نقش ها و وظایف متعدد دیگری از قبیل فعالیت اقتصادی، آموزش و پرورش، اجتماعی كردن فرد، را نیز بر عهده دارد.
امروزه مطالعه خانواده به عنوان یك نهاد اجتماعی و سلول اصلی جامعه و یا كوچكترین و قدیمی ترین واحد بنیادی جامعه مورد توجه بسیاری از جامعه شناسان و مردم شناسان و روانشناسان اجتماعی است و خصوصاً این توجه معطوف تغییراتی است كه در ارتباط با گسترش صنعت و رشد شهرنشینی در ابعاد و زمینه های خانواده پدید آمده است. و تحت فشارهای بسیار زیادی قرار گرفته است.
عده ای در دهه های پیش بر اساس آنچه كه در غرب گذشته است، عقیده داشتند كه نهاد خانواده به مرور به سستی می گراید و تغییرات تدریجی این نهاد را در مقابل تحولات سریع اقتصادی و تكنیكی تمدن غرب تا مرز اضمحلال خواهد برد.
در جامعه شناسی، خانواده به عنوان یك نهاد اصلی اجتماعی دارای حیات ویژه ای است كه با روش علمی مورد مطالعه قرار می گیرد و چگونگی پیدایی خانواده و تطور دگرگونی های آن در طول تاریخ تبیین می گردد خصوصاً كه در جامعه ای امروز خانواده دچار دستخوش تغییرات ناهماهنگی قرار گرفته و به تدریج شكل و هیئت قدیمی خود را از دست می دهد و به گونه ای جدیدی تطور می یابد، در نتیجه در كاركردهای خانواده تغییراتی ناهماهنگ با تغییرات ساختی آن پدید آمده است. روابط درون خانواده، روابط میان زن و شوهر و روابط دختران و پسران و فرزندان و والدین، تحت تأثیر شرایط اجتماعی جامعه قرار گرفته و در آن دگرگونی هایی پدید آمده است. بنابراین خانواده كه هسته اساسی جامعه را تشكیل می دهد در بسیاری از جامعه های غربی استحكام خود را از دست داده است و به تدریج رو به ضعف است و دولت های غربی از این لحاظ احساس خطر می كنند و بیم دارند كه قادر نباشند جلوی آسیب های خانواده را بگیرند. مثلاً در خانوادة آمریكا اغلب آمریكاییان روابط جنسی را قبل از ازدواج آغاز می كنند و از هر پنج تولد یك تولد مربوط به یك مادر ازدواج نكرده است كه معمولاً زیر نوزده سال سن دارد. از چهار مورد آبستن یك مورد به سقط جنین ختم می شود. از هر پنج نفر یك بزرگسال به صورت مجرد زندگی می كند. تقریباً نیمی از ازدواج ها به طلاق منجر می شود و راه حل های جدیدی به جای ازدواج سنتی، در حال شیوع است.
بنابراین مطالعه خانواده ومسائل آن ازدیربازمورد توجه دانشمندان، فیلسو فان و بزرگان دین بوده است. ولی تنها بیش ازیک قرن است که ازمطالعه جدی و علمی جامعه شناسی خانواده می گذرد.
‏درنیمه دوم قرن 19 ‏ماشاهد نظریاتی هستیم که خانواده را یک نهاداجتماعی- تاریخی می دانند و براساس دیدگاه تحول درخط مستقیم،که مسلط برمطالعات اجتماعی آن زمان بود، خانواده نیز مشمول این دیدگاه قرار گرفت. بطوری که در آن سال ها بحث بیشتربرسرسیرتحولات خانواده به صورت تکامل خطی بود. ازجمله صاحبنظران دراین زمینه می توان دورکیم رانام برد. اوبرا ساس تئوری انقباض تدریجی خود، سیر تحول خانواده را از نوع گسترده به سوی خانواده زن و شوهری می دانست.
‏بعدها جریان مطالعات صورت دیگری به خود گرفت. افرادی چون لویی اشتروس به مطالعه برروی مسائل خانواده ونظام های خوبشاوندی در جوا مع ابتدائی پرداختند. این مطالعات به صورت مقایسه ای درباره جوامع مختلف انجام می گرفت و جهت آن بر خلاف مطالعات تاریخی بود. از دانثسندانی که روی خانواده ی جدید مطالعاتی داشته اند تا لکوت پارسونز را می توان نام برد. مطالعه ی او برروی خانواده ی زن و شوهری آمریکائی بود. او جهات مختلف این خانواده را بررسی کرده است و می توان گفت نظر او بیشتر خانواده در جوامع صنعتی امروزی بوده است.
‏بعد از جنگ جهانی اول دوران بحران خانواده است. در این سال ها این فکر نضج گرفت که دوران خانواده به سر آمده است و سازمان ها و مؤسسات اجتماعی می توانند وظایف خانواده را تقبل کنند. چنین تفکراتی نتایج نامطلوبی را ببار آورد که اثرات آن هنوز باقی است.
‏پس از جنگ جهانی دوم توجه به لزوم وجود خانواده و کوشش برای مطالعه ی جدی مسائل آن یک بار دیگر مورد توجه واقع شد. کوشش های تجربی درباره خانواده در آمریکا و اروپا انجام گرفت و جهت جریان مطالعات تغییربیدا کرد. مطالعات موردی، مسائل خاص خانواده را تجزیه کرده و در هربخش بخش با استفاده از روش های ژرفا نگر و پهنانگر مطالعات عمیق و وسیع انجام شد.
در جامعة ایران نیز از دیرباز نهاد خانواده اولین و مهمترین بستر اجتماعی شدن فرد و فراگیری آموزه ها، ارزش ها و هنجارهای اجتماعی بوده و هست. این ساختار بازمانده از سده های گذشته همواره دارای کارکردهای بسیاری بوده که منجر به قوام و دوام آن در ایران نیز گردیده و به آن سیما و کارکردی «مقدس» داده است. همة مصلحین، حتی رؤیاگرایان و آنان که به ناکجاآباد روی کردند، بر خانواده و اهمیت حیاتی آن برای جامعه تأکید ورزیده اند. به درستی هیچ جامعه ای نمی تواند ادعای سلامت کند، چنانچه از خانواده هایی سالم برخوردار نباشد. باز بی هیچ شبهه ، هیچ یک از آسیب های اجتماعی نیست که فارغ از تأثیر خانواده پدید آمده باشد.
پس خانواده به عنوان نخستین واحد اجتماعی، وظایف و كاركردهای متفاوتی بر عهده دارد و مكان اصلی تربیت و اجتماعی شدن انسان ها، یادگیری ارزش ها، هنجارها و شكل گیری كنش ها و تعاملات بین فردی است. به طور واضح تر در فضای خانواده است كه افراد می آموزند چگونه با اعضا ارتباط برقرار كنند و الگوی روابط و قواعد كنش متقابل مشخص می شود تا افراد براساس آن روابط خویش را سامان دهند. پرواضح است زمانی كه خانواده پرورش دهنده الگوهای سنتی با ساختار قطبی و مقتدرانه باشد، به طوری كه اعضای خانواده ملزم به تابعیت از نظرات خاص فرد صاحب اقتدار باشند، روابط دوسویه مبتنی بر اصل برابرنگری و شایسته سالاری را در حوزه خصوصی خانواده تجربه نكرده باشند، در زندگی خانوادگی آینده خویش متأثر از الگوی روابط حاكم بر خانواده مبدأ بوده و در عرصه اجتماعی نیز مستعد پذیرش قواعد دموكراتیك نخواهد بود و همواره تسلیم و تابع فرامین صاحب قدرت می شوند، چرا كه خانواده به عنوان تنها واحد جایگزین ناپذیر، رابطه تنگاتنگی با جامعه و نهادهای اجتماعی برقرار ساخته، به طوری كه تغییرات و تحولات در جامعه به زمینه سازی و پی ریزی عوامل تغییر در خانواده بستگی دارد و بالعكس، اصلاح روابط و شرایط حاكم بر خانواده همواره نیازمند بازبینی و اصلاح در نظام ارزشی و هنجارهای رسمی و غیررسمی اجتماع است. زمانی كه روح حاكم بر تمام سطوح جامعه مبتنی بر نابرابری و اقتدارگرایی باشد، خانواده نیز از این ورطه در امان نیست و دائماً سعی در باز تولید قواعد سنتی كه هر چه بیشتر تقویت گر تبعیض های جنسیتی و توزیع نابرابر قدرت است، كرده و این چرخه به پرورش انسان های ناتوان در حوزه زندگی خصوصی و عمومی ادامه می دهد. بنابراین تنها، با قائل بودن به ارتباط عمیق و اثرات متقابل میان دوحوزه خصوصی و عمومی، عوامل مؤثر بر روابط خانواده را به طور بنیانی می توان تحلیل كرد. صاحبنظران در حوزه خانواده و جامعه شناسی خانواده، تعاریف متفاوتی در رابطه با نقش و كاركرد خانواده ارائه داده اند. افرادی چون، مك آیور، برگس و لاك، راجرز و كولی از منظرهای مختلف به مسأله خانواده پرداخته اند، گروهی بیشتر كاركرد زیستی و جنسی برای آن قائلند و گروهی دیگر بر كاركردهای فرهنگی، ارتباطی و بر نقش مهم خانواده به عنوان یك پاره نظام و گروه اولیه كه در آن اجتماعی شدن و تعاملات و كنش متقابل میان فردی شكل می گیرد، تأكید دارند. استمرار حیات خانواده و حفظ بالندگی و پویایی آن خواسته مشترك صاحب نظران خانواده است، بنابراین هر كدام با نگرش های متفاوت خود، سعی در تبیین و حل مسائل خانواده دارند.

جامعه شناسی خانواده

جامعه شناسی خانواده شاخه ای تخصصی از جامعه شناسی عمومی است که موضوع مورد بحث آن عبارت است از مطالعه نهادهای خانواده و خویشاوندی و ازدواج، بررسی تاریخ تکوین تحول آن ها و کشف و بیان قانونمندی های حاکم بر حرکت و دگرگونی های نهادهای مذکور در طول تاریخ. این شاخه از جامعه شناسی در کنار بررسی روابط درون خانواده (اعم از روابط بین والدین، فرزندان، فرزندان با هم و زوجین با یکدیگر) به روابط میان خانواده و جامعه، نقش خانواده در نظارت اجتماعی، قدرت اجتماعی و سرنوشت اجتماعی توجه دارد. هدف جامعه شناسی خانواده، مطالعه، بررسی، شناخت و توصیف فعالیت های مختلف و شبکه ارتباطات از سویی بین اعضاء خانواده و از سوی دیگر بین اعضای خانواده و دیگر نهادهای اجتماعی می باشد. در واقع جامعه شناسی خانواده از این جهت به خانواده توجه می کند که یک اثر اجتماعی دارد؛ یعنی نظام و سازمان فعالیت های اشخاص در ارتباط با جامعه می باشد. فعالیت خانواده یک فعالیت مجزا نبوده، بلکه کاملاً جدای از جامعه نمی تواند شکل بگیرد.

مباحث اساسی جامعه شناسی خانواده

سرفصل های اساسی جامعه شناسی خانواده به شرح زیر می باشد:
- خانواده: شامل تعریف، کارکردها و انواع خانواده.
- ازدواج: تعریف ازدواج و ابعاد اجتماعی آن و بررسی انواع ازدواج.
- خویشاوندی: شامل تعریف خویشاوندی و انواع آن.
- طلاق.
- نوع روابط در خانواده. که در این پژوهش به بررسی خانواده پرداخته می شود.

تعریف خانواده

پیشتر از این، گروهی از محققان علوم اجتماعی، خانواده را به «گروهی از افراد که روابط آنان با یکدیگر بر اساس هم خونی شکل می‏گیرد و نسبت به هم خویشاوند محسوب می‏شوند»؛ تعریف کرده بودند. گروهی دیگر از جامعه شناسان، برای تعمیم خانواده، به گونه‏ای که افزون بر روابط هم خونی، مواردی هم چون فرزند پذیری و پذیرش‏های اجتماعی و قراردادی را نیز در برگیرد، خانواده را این گونه تعریف کردند: «گروهی است متشکل از افرادی که از طریق پیوند زناشویی، هم خونی یا پذیرش، با یکدیگر به عنوان شوهر، زن، مادر، پدر، برادر، خواهر و فرزند در ارتباط متقابلند و فرهنگ مشترکی پدید آورده و در واحد خاصی زندگی می‏کنند». دیگر صاحب نظران نیز در حوزه‏های مختلف علوم انسانی، تعاریف و تعابیر مشابهی در تعریف خانواده به کار برده‏اند، برای نمونه، به چند تعریف دیگر اشاره می‏شود:
ـ خانواده ترکیبی از افرادی است که از راه خون، زناشویی، و یا فرزند پذیری، با یکدیگر ارتباط می‏یابند و طی یک دوره زمانی نامشخص، با هم زندگی می‏کنند.
ـ خانواده پیوندی است که با نهاد ازدواج، یعنی صورتی از روابط جنسی، که به تصویب جامعه رسیده، مرتبط است.
ـ خانواده گروهی اجتماعی است که بزرگسالان آن(مذکر و مؤنث) از نظر جنسی، با هم زندگی می‏کنند و از نظر اقتصادی، همکاری دارند و دارای یک بچه یا بیش تر هستند.که قدر مشترک این گونه تعاریف را می‏توان در سه محور خلاصه کرد:
1) خانواده بر مبنای ازدواج بین دو جنس مخالف شکل می‏گیرد.
2) روابط نسبی(قرار دادی یا واقعی) یا سببی بین اعضای آن وجود دارد.
3) افزون بر کارکردهای زیستی(تولید مثل)، کارکرد‏های آموزشی، تربیتی و اقتصادی نیز برای آن متصور است.
با این حال، نگاهی گذرا به سیر تطورات خانواده، نشان می ‏دهد که این نهاد کهن، در عمر طولانی خود به ویژه در دوران معاصر دست خوش چنان تغییراتی شده است که مشکل بتوان تعریفی جامع از آن ارائه داد .از این دیدگاه، تصور قالبی ما از خانواده، که از یک شوهر، همسر و فرزندانشان ترکیب می‏شود، با توجه به ساختار خانواده در سراسر تاریخ بشر، تصور چندان درستی نیست. بر این اساس، تعریف خانواده، امری سهل و ممتنع است. سهل است به علت تصور قالبی که از خانواده، حتی در ذهن خواص وجود دارد و آن را ترکیبی از شوهر، همسر و فرزندان می‏پندارد؛ و ممتنع است به سبب گونه‏های بی‏شمار و متفاوتی که قدر مشترک آن ها، تنها اطلاق نام «خانواده» است و جز آن، قدر مشترک دیگری ندارند. به همین دلیل، مارتین سگالن معتقد است که جامعه شناسی معاصر ناگزیر است که در تعریف خانواده، تا حدودی محتاطانه وارد عمل شود؛ زیرا «خانواده» واژه‏ای با معانی متعدد است و از یک چارچوب مفهومی، که قادر به تعریف حیطه گسترده پدیده‏های خانوادگی باشد، محروم است.
جامعه شناسان تعاریف گوناگونی از خانواده ارائه داده اند كه دربردارندة نقاط اشتراك و امتیاز مختلفی است. در این بخش به برخی از آن ها اشاره می‏شود:

الف)- تعــریف خانـواده با توجه به ملاك نهادی ـ ساختی؛

خانواده نهادی است كه در درون اجتماع كل قرار داشته و ارگانیسمی است كه ساختار آن بوسیله اجزاء تشكیل دهندة آن حفظ می‏شود.

ب)- تعریف ساختی ـ كاركردی خانواده؛

خانواده یكی از پاره نظام‏‏های مربوط به كل جامعه است كه انجام برخی از وظایف را به عهده دارد.

ج)- تعریف خانواده با ملاك كنش و نقش؛

خانواده واحدی مركب از افرادی است كه دارای كنش متقابل و موقعیتی خاص هستند. این موقعیت بوسیله نقش‏‏ها معین می‏شود.

د)- تعریف خانواده با ملاك رابطه؛

خانواده گروهی از افراد هستند كه با هم زندگی می‏كنند و رابطه خویشاوندی معینی بین آن ها برقرار است. تعاریف‏‏ فوق از دو جهت، محدودیت و نقصان دارد: یكی به لحاظ ملاك های مورد توجه (كه ریشه در نوع جامعه مورد بررسی محقق و نیز چارچوب و مبانی نظری او دارد) و دیگری به لحاظ «مانع نبودن از اغیار» است. یعنی بسیاری از تعاریف، به طور دقیق معرف خانواده نیست، بلكه بیانی عام بوده و دیگر گروه ها و نهادهای اجتماعی را نیز شامل می‏شود.
چنانچه در تعریف خانواده، همانند سایر مفاهیم اجتماعی، پیش فرض های نظری و محیط اجتماعی دخیل باشد، می‏توان بر اساس اندیشه‏‏های اجتماعی اسلام و جامعه ایرانی و با توجه به نقش ها و كاركردهای خانواده تعریف ذیل را ارائه نمود:
خانواده نخستین هستة زندگی اجتماعی انسان است كه بنیان آن صرفاً قرارداد اجتماعی نیست، بلكه مبتنی بر نیازی فطری و برخاسته از عمق روح انسان است. نیاز به سكونت و آرامش روحی بین دو جنس مخالف از طریق عقد و قراردادی خاص، نخستین حلقه زندگی اجتماعی را شكل می‏دهد و وظایف و نقش های ویژه‏ای را برای طرفین به ارمغان می‏آورد. این هسته اجتماعی با هسته‏‏های مشابه مربوط به خود(والدین و فرزندان و دیگر اقوام نسبی و سببی) پیوندی انسانی، عاطفی و حقوقی دارد.
طبق تعریف فوق، خانواده دارای ویژگی های ذیل است:
1. بر اساس یك نیاز فطری نه صرفاً جنسی تشكیل می‏شود؛
2. تشكیل آن نیازمند عقد و قرارداد اجتماعی خاص است؛
3. بین دو جنس مخالف (زن و مرد) بوجود می‏آید؛
4. برای طرفین این قرارداد، وظایف و نقش های خاصی ثابت است؛
5. بین این هسته اجتماعی و دیگر هسته‏‏ها و اعضای خاص، رابطه ویژه‏ای وجود دارد و یك هسته مربوط به زندگی زناشویی در درون این شبكه خویشاوندی، دارای جایگاه و نقش‏‏های خاصی است.
بنابراین می توان گفت، یکی از اشکال تجمع انسان "خانواده" است. خانواده مجموعه پیچیده ای است از انواع روابط، روندها ، و پدیده های مختلف، به عبارت دیگر خانواده نظامی است در حیات اجتماع که در آن مناسبت جسمی و روانی، اقتصادی و اخلاقی، فرهنگی، و غیره با هم گره خورده و مجموعه ی یکپارچه ای را تشکیل داده اند. براساس دیدگاه های متفاوتی که د رباره خانواده وجود دارد، تعاریف مختلفی از خانواده بیان شده است. به تعریفی دیگر، خانواده را می توان سازمان اجتماعی عدود و نهاد سازنده ای دانست که از طریق ازدواج تشکیل می شود .
"سامنر و کلر"، خانواده را مینیاتوری از سازمان اجتماعی می دانند که دست کم شامل دو نسل و مبتنی بر ارتباط خونی است.
"بورگس و لوک" ، در اثر شان «خانواده» به سال1953 ‏می نویسند :گروهی است متشکل از افرادی که از طریق پیوند زناشویی، همخونی یا پذیرش (بعنوان فرزند) با یکدیگر به عنوان شوهر ،زن، سادر، پدر و برادر و خو اهر در ارتباط متقابلند و فرهنگ مشترکی پدید می اورند و در واحد خاصی زندگی می کنند.
تعریف از نظر"مک آیور، او می گوید: خانواده گروهی است متشکل از روابط جنسی پایا و مشخص که به تولید مثل و تربیت فرزندان منتهی می شود.
"مرداک"، خانواده را یک گروه اجتماعی خاصی می داند که دارای محل سکونت واحد، فعالیت اقتصادی مشترک و کارکرد تجدید نسل است. به نظر وی خانواده از افراد بالغی مرکب از دو جنس ترکیب می یابد که حداقل دو نفر از آن ها دارای روابط جنسی هستند. در این خانواده کودکانی واقعی یا سرراهی نیز دیده می شوند.
"علی قائمی" در کتاب نظام حیات خانواده در اسلام می گوید :" اسلام خانواده را گروهی متشکل از افراد، دارای شخصیت مدنی، حقوقی و معنوی معرفی می کند.که هسته اولیه آن را ازدواج مثسروع زن و مرد تشکیل می دهند و نگاه عقدی ایست که بر اساس آن رابطه زوجیت بین زن و مرد برقرار شده و از آن پس طرفین دارای وظایف و حقوق جدید می شوند. ارتباط خویشاوندی در سایه نکاح پدید می آید و اعضای آن دارای روابط قانونی، اخلاقی وعاعلفی می گردند.
در تعریف خانواده گفته شده است: یکی از هسته های جامعه که بر اساس ازدواج یا خویشاوندی قرار گرفته است از قبیل روابط میان زن و شوهر، خواهر و برادر، والدین و فرزندان و مانند این ها. زندگی خانواده هم با جریان های مادی و هم روحی مشخص می شود. اولی شامل روابط حیاتی ومعاشی است و دومی شامل روابط قانونی ،اخلاقی و روحی.

خاستگاه خانواده

دربارة خاستگاه خانواده، یعنی چگونگی پیدایی اشكال ابتدایی آن دانسته های انسان بسیار محدود است و اغلب بر فرضیات مبتنی می باشد. درباره تعریف خانواده هگل چنین می گوید: خانواده اولین گروه طبیعی است. به عقیده روسو خانواده قدیمی ترین جامعه و اولین نمونه اجتماعات سیاسی است. جامعه شناسان خانواده را هسته اولیة جامعه می دانند و معتقد كه خانواده مبدأ تشكیل سازمان های اجتماعی بوده است. مالینوفسكی می گوید: خانواده و طایفه مقارن یكدیگر وجود داشته و این مقتضیات جامعه بود كه معلوم می كرد كدام بر دیگری برتری و اهمیت بیشتری دارد. به نظر دوركیم پیدایش خانواده و تطور تدریجی آن به موازات تحول اجتماعی و تكامل انسان انجام گرفته و ادامه دارد. چنین به نظر می رسد كه اولین واحد اجتماعی خانواده بود كه به تدریج توسعه یافته و به شكل واحدهای بزرگتری چون قبیله، طایفه، جامعه روستایی، جامعه شهری و بالاخره جامعه ملی درآمده است.

جایگاه واهمیت خانواده

درجوامع شناخته شده تقریباً همه انسان ها گرفتار شبکه ای از وظایف وحقوق خانوادگی هستند که می توان آن ها را روابط ناشی از نقش ها نامید.
فیلسوفان و محققین اجتماعی معتقدند که جامعه متشکل از خانواده ماست و مختصات جامعه مورد مطالعه از طریق روشن کردن روابط خانوادگی موجود در آن قابل توصیف می باشد. بر اساس قدیمیترین نوشته های اخلاقی، جامعه هنگامی نیروی خود را از دست می دهد که افراد به وظایف خانوادگی خویش عمل نکنند. مثلاً کنفسیوس عقیده داشت که خوشبختی و ترقی از آن جامعه ایست که افرادش به عنوان یک عضو خانواده، رفتاری صحیح و کامل داشته باشند بدین معنی که هیچکس از وظایف خود نسبت به فرزندانش رو گردان نباشد. بطور کلی فلسفه، اصلاح طلبا ن، پیشوایان دینی و وهبران جامعه در طول تاریخ بشری به اهمیت الگوهای خانوادگی به عنوان عامل سا خت اجتماعی متفق القول بوده اند ."اهمیت خاص مفهوم خانواده را باید در وظیفه متعادل کننده آن در اجتماع وسیعتر جستجو کرد. خانواده فرد را به ساخت اجتماعی بزرگتر ربط می دهد و اجتماع فقط زمانی به حیات خود ادامه می دهد که خواسته ها ونیا زهای آن بر آورده شود.
اجتماع هنگامی پایدار خواهد ماند که انگیزه ی افرادش برآوردن احتیاجات آن جامعه باشد.خدمتگذاری ظاهری اجتماع چون پلیس فقط می توانند با زور وفشار بیش از حد ازمنحرفین را وادار به اطاعت ازقانون وپیروی از اصول نمایند.
فرد اسیر خانواده وزندگی جمعی آن است و تحت تأثیر این نیروها قرار میگیرد. خانواده از افراد تشکیل می شود و در عین حال قسمتی از شبکه بزرگتری به نام اجتماع است .بدینسان ما همیشه تحت نظر اقوام وخویشا ن خود هستیم. حتی در صنعتی ترین و بزرگترین شهرها هم که گاه می پندا ریم اشخاص بدون نام و نشان و اصل و نسب در آن زندگی می کنند نیز بیشتر افراد تمام اوقات با خانواده های دیگر در کنش متقابل هستند.
غیر از مذهب، خانواده تنها نهاد اجتماعی است که رسماً در همه جوا مع پذیرفته شده و توسعه یافته است. در حقیقت مفهوم ساخت اجتماعی در انسان شناسی غالباً با مفهوم ساخت خانواده و خوشاوندی می آید. اغلب ما عمرمان را در دو نوع خانواده با نقش ها و پایگاه های كاملاً متفاوت سپری می كنیم كه اهمیت فوق العاده ای در جهت گیری زندگی و آیندة ما از هر لحاظ دارد.
الف) خانواده جهت یاب: (family of orientation ) یعنی خانواده ای كه در آن به عنوان پسر یا دختر متولد می شویم.
ب) خانوادة تولید مثل (family of procreation): یعنی خانواده ای كه به عنوان پدر یا مادر، همنوعان خود را به وجود می آوریم. در هر جامعه انتظار این است كه خانواده از طریق ازدواج (marriage) یعنی نوعی معاشرت بین دو یا چند نفر از مردم با تأیید اجتماعی، تشكیل گردد.رسمیت اجتماعی ازدواج معمولاً به وسیله ی آیین ها و مراسم معمول فرهنگی، مانند عقد ازدواج توسط یك مقام مذهبی، به تثبیت ازدواج توسط قاضی یا نماینده دولت یا مبادله رسمی هدایا بین خانواده های دو طرف مشخص می گردد. از طرف های ازدواج انتظار می رود كه نوعی رابطة جنسی با هم داشته باشند و حقوق و وظایف اقتصادی را به صورت شریك خانواده رعایت كنند.
هرجامعه بین فرزند متولد شده از طریق زناشویی با فرزند متولد شدة خارج از رابطة زناشویی تمایز قائل می شود. فرزند مشروع ( Legitimata birth) تولد یافته از مادر و پدری است كه با هم ازدواج كرده باشند. فرزند نامشروع (Illegitimata birth) از مادر، پدری تولد یافته كه ازدواج نكرده باشند.
همة جوامع مشروع بودن تولد را تشویق می كنند. زیرا این امر خود به خود جامعه را قادر می سازد كه نقش های اجتماعی مادر و پدر را به اشخاص معینی كه پس از آن مسئول مراقبت و نگهداری از خردسال خود می باشند و اگذار نمایند. از سوی دیگر نامشروع بودن تولد می تواند نشانة یك مشكل اجتماعی باشد. زیرا اگر چه مادر شناخته شده است ولی ممكن است كسی برای عهده دار شدن نقش اجتماعی پدر معلوم نباشد. از همین لحاظ است كه كاركرد خانواده هم بسیار اهمیت پیدا می كند.
بنابراین مطالعه خانواده و ازدواج یکی از مهمترین حوزه های جامعه شناسی است.عملاً در تمام جوامع، هر کس در زمینه ای خانوادگی پرورش می یابد، و در هر جامعه اکثریت عظیم بزرگسالان متأهل هستند یا بوده اند. ازدواج نهاد اجتماعی بسیار فراگیری است. در این قسمت به توضیح مختصری در مورد ازدواج می پردازیم.

تعریف مفهوم ازدواج:

خانواده گروهی از افراد است که با ارتباطات خویشاوندی مستقیماً پیوند یافته اند، و اعضای بزرگسال آن مسئولیت مراقبت از کودکان را به عهده دارند. پیوندهای خویشاوندی ارتباطات میان افراد است که که یا از طریق ازدواج برقرار گردیده اند، یا از طریق تبار که خویشاوندان خونی (مادران، پدران، فرزندان دیگر، پدربزرگ ها و ...) را با یکدیگر مرتبط می سازد. ازدواج می تواند به عنوان پیوند جنسی از نظر اجتماعی به رسمیت شناخته شده و پسندیده بین دو فرد بزرگسال تعریف شود.هنگامی که دو نفر ازدواج می کنند، با یکدیگر خویشاوند می شوند؛ اما پیوند ازدواج شمار زیادتری از خویشاوندان را نیز با همدیگر مرتبط می سازد. والدین، برادران، خواهران و سایر خویشاوندان خونی، خویشاوند شریک ازدواج می شوند.
بنابراین ازدواج را می توان پیوندی تعریف كرد میان اعضای دو گروه برون همسر كه از طریق آن دو نفر از دو جنس مخالف در شبكه ای از حقوق و الزامات مشترك، كه در هر فرهنگی نسبت به فرهنگ های دیگر متفاوت است، به یكدیگر وابسته می شوند. زناشویی یكی از بنیادی ترین شیوه های برقراری پیوند میان افراد و گروه هاست. زیرا زمانی كه مرد و زنی زناشویی می كنند نه تنها یك همسر، بلكه رشته جدیدی از والدین و خویشاوندان نسبی دیگر را به دست می آورند. لوی استراوس ازدواج را پدیدة اصلی در تشكیل ساختمان های خویشاوندی می داند. ازدواج در واقع ساخت اجتماعی مشروعیت یافته به وسیله رسوم را اصلاح می كند. ازدواج فرآیند خویشاوندی نسبی سكنی گزینی، نام گذاری، ارث بری رفتارها را مشخص كرده و راه را بر تولیدمثل مشروع درون گروه خانوادگی می گشاید.
همچنین می توان گفت، ازدواج پدیده ای است که طی آن به منظور تشکیل و ادامه زندگی زناشویی بین زن و مرد، پیوندی صورت می گیرد که از یک سو متکی بر نیازهای طبیعی است و از سوی دیگر در یک قالب اجتماعی، متکی بر شرایط اجتماعی، هنجارها، تجربیات و به طور کلی نظام فرهنگی جامعه می باشد. ازدواج عملی است که پیوند بین دو جنس مخالف را بر پایه روابط پایای جنسی، موجب می شود. ازدواج مستلزم انعقاد قراردادی اجتماعی است که مشروعیت روابط جسمانی را موجب می گردد و ارتباطی را می رساند که در مقایسه با دیگر ارتباطات انسانی تامیّتی بی نظیر و جنبه های گوناگونی دارد.
منشأ ازدواج و تشكیل خانواده: برای پی بردن به تحول یك پدیده، قبل از هر چیز باید آن را از نظر تاریخی مورد بررسی قرار داد و به جستجوی شكل اولیه و عوامل تشكیل دهنده آن توجه نمود. خانواده هم مانند هر پدیدة دیگر تابع روندی است كه از ابتدای تاریخ به امروز وجود داشته و بدون تردید در طی این روند تحولات و دگرگونی هایی را به خود دیده است. درباره منشأ و چگونگی پیدایش خانواده و زناشویی نظرات فراوانی وجود دارد كه به دو گروه تكاملی و غیر تكاملی تقسیم شده است.
نظرات غیر تكاملی: بر اساس این نظریه منشأ خانواده از مذاهب و اسطوره ها سر چشمه می‌گیرد و اختصاص به بین النهرین دارد به عقیدة آنان تشكیل خانواده و زناشویی از آدم و حوا آغاز و پس از آنكه آن ها صاحب فرزندانی شدند كم كم خانواده های دیگری تشكیل شده و سپس به صورت قوم و طایفه در آمدند و جوامع گوناگون پدید آمد. این طرز تفكر در قرآن كریم و تورات نیز بیان شده است. كه ذهن بشر آن را براحتی پذیرفته است.
نظرات تكاملی: این نظرات هنگامی مطرح و مورد قبول قرار گرفت كه انسان شناسان مطالعات همه جانبه و عمیقی بر روی مردم جوامع دیگر غیر از مردم بین النهرین به عمل آوردند و بر اساس شواهد و مدارك دریافتند كه تشكیل خانواده لزوماً از ازدواج آدم و حوا شروع نشده بلكه در ابتدا مرد و زن با یكدیگر روابط جنسی آزاد داشتند «آمیختگی جنسی» و خانواده را بوجود آوردند.

اشكال همسر گزینی:

اشكال ازدواج بسیار متنوع است. زیرا هر جامعه یا قواعدی دارد كه مشخص می كند یك شخص می تواند چند همسر بگیرد. در حالی كه بسیاری از جوامع نوعی چند همسری یا ازدواج با چند همسر (چند شوهری و چند زنی) را روا می دارند و یا حتی ترجیح می دهند بسیاری از گروه ها و جوامع، تك همسری را تجویز نمایند. به همین لحاظ در جوامع گوناگون، اشكال مختلفی از ازدواج صورت می گیرد كه عبارتند از:
قاعده تك همسری (monogamy) كه اساس آن بر ازدواج یك مرد و زن قرار دارد و امروزه در تمام جوامع از اكثریت قاطعی برخوردار است كه یكی از مظاهر و ویژگی های جوامع توسعه یافته است. بنابراین، تک همسری به پیوند زناشویی یک زن و یک مرد گفته می‏شود و از میان گونه‏هایی که می‏توان برای خانواده هسته‏ای برشمرد، خانواده تک همسری، رایج ترین صورت زناشویی در بیش تر کشورهای جهان است. در جوامع مسیحی غرب، ازدواج و خانواده، با تک همسری پیوستگی دارد. به بیان دیگر، یگانه شکل مشروع ازدواج و خانواده در جهان غرب، تک همسری است.
ازدواج چند همسری كه بر دو نوع است: الف) چند شوهری: چند شوهری عبارت است از ازدواج یك زن با چند مرد این نوع زناشویی بسیار كمیاب و تنها در میان چهار جامعه و اقوام و قبایل دورافتاده آن ها مانند: نپال، تبت، قوم تودا در هند و جزایر ماركیز به ندرت دیده می شود. در جزایر ماركیز نیز مردان ماركیزی ازدواج با زنی را كه چند معشوق جداگانه دارد، امتیازی به شمار می آورند و آن ها را به عنوان شوهران كمكی می پذیرند گاهی نیز چند مرد بیگانه زن مشتركی می گیرند و یكی از آنان پدر فرزندان به شمار می آیند. یا در میان قوم تودا در هند چند شویی برادرانه رواج دارد یعنی ازدواج چند برادر با یك زن و عنوان پدر پس از اجرای یك مناسك خویشاوندی خاص، به یكی از این شوهران داده می شود.
ب) چند زنی: یعنی ازدواج یك مرد با چند زن كه به مراتب شایع تر از چند شوهری است از گذشته بسیار دور در میان عبری ها، چین باستان و هند، سنت بوده و هنوز هم در بسیاری از نقاط آفریقا، خاورمیانه و از جمله ایران و آسیا و به طور كلی در میان مسلمانان ترجیح داده می شود، زیرا در قرآن كریم به یك مرد به شرطی كه شرایطی را رعایت كند اجازه ازدواج با چهار زن داده شده است.
انسان شناسان علت چند زنی را در جوامع قبیله ای، گله داری و كشاورزی ناشی از نیاز به نیروی كار زنان دانسته اند. به عبارت دیگر از دیدگاه یك مرد در این گونه جوامع، زنان یك نوع امتیاز اقتصادی به شمار می آیند. زنان نه تنها خودشان كار چشمگیری انجام می دهند، بلكه پسرانی را می زایند كه در نبردهای سیاسی و نزاع های محلی روی آن ها حساب می كنند.
قاعده ی دیگر چند زنی، خواهرزن گزینی یا ازدواج با خواهر زن است یعنی ازدواج یك مرد با دو یا چند خواهر كه به نظر مرداك در این مورد چون خواهران یاد گرفته اند كه چگونه حسادت شان را در زمینه جلب توجه والدینشان برطرف كنند در تقسیم یك محل زندگی و نیز یك شوهر هم مسائل كمتری دارند.