منابع پژوهش

خمیره‌ی اصلی و ماده‌ی اولیه‌ی ساختار مقالات پژوهشی اطلاعاتی که از منابع و راههای گوناگون تهیه می شود. (data)
1- اگر دست به کار پژوهشی کاربردی یا میدانی بزنیم (field Study) اطلاعات لازم را به شرح بالا جمع آوری می کنیم.
2- اگر قصد نوشتن مقاله‌ای ادبی، تاریخی، اجتماعی، یا علمی کتابخانه‌ای را داشته باشیم لازم است از منابع مکتوب گوناگون اطلاعات مورد نیاز خود را گرد آوریم.

توجه:

پژوهشهای کاربردی انحصاراً در حیطه‌ی اختصاصی علوم قرار ندارد. در علوم انسانی (جغرافیا، علوم اجتماعی ...) نیز اغلب پژوهش کاربردی بسیار متداول است و به همین ترتیب تهیه‌ی مقالات تحقیقی کتابخانه‌ای در درسهای مختلف رشته‌های پزشکی، کشاورزی و علوم صرف دیگر نیز کاربرد فراوان دارد.
اصول نوشتن مقاله در هر دو جا یکی است.

انواع منابع پژوهش

به طور کلی منابع تحقیق به دو دسته تقسیم می شوند:
منابع دست اول و منابع دست دوم.
منابع دست اول عبارتند از اصل اثر، نوشته، سند، رخداد یا فیلمی که محقق آنرا به طور مستقیم مطالعه کند، به عنوان شاهد عینی ملاحظه نماید و یا آزمایش و تجربه‌ای که شخص پژوهشگر آنرا انجام داده باشد.
منابع یا رساله‌ای که شرح این آزمایش یا تجربه را بدهد جزو منابع دست اول است.
منابع دست دوم عبارتند از نوشته‌ها، نقد‌ها، تفسیرها، گزارشات و بحث‌هایی که منقدان، تفسیرگران، محققان و دیگر اهل فن درباره‌ی منابع دست اول نوشته باشند.
پژوهشگر و نویسنده‌ی مقاله‌ی تحقیقی باید کوشش کند حتی المقدور منابع دست اول در متن کار خود قرار دهد و همیشه منابع دست دوم را به عنوان شاهد مدعای خود برای نفی یا اثبات مدعا) چاشنی نوشته‌اش بسازد.

توضیح:

محصل یا دانشجویی که میخواهد در مورد اثری معین مقاله‌ای تحقیقی بنویسد لازم است اول اصل اثر را دقیقاً مطالعه کرده و فقط به سر جمع کردن و دسته بندی مطالبی که دیگران درباره‌ی آن اثر نوشته‌اند اکتفا نکند تا بتواند با علم و آگاهی بیشتری مقاله‌ای قابل قبول و منسجم فراهم آورد.
غیر از نوشته‌های ابداعی یا (original) عدم استفاده از منابع دست دوم نقص کار پژوهشی به شمار می‌آید. یعنی هرگاه بخواهیم اثری را نقد کنیم لازم است از نظریات دیگران در مورد آن آگاهی داشته باشیم و در نوشته‌های خود بدانها اشاره کنیم.
از سوی دیگر، استفاده از منابع پژوهشی دست اول همیشه مقدور نبوده و هرگاه مقدور باشد استفاده از آنها و یا اظهار نظر درباره‌ی آنها برای همه کس عملی نیست. (به توضیحات صفحات بعد توجه فرمایید)

توضیح:

برای شروع کار پژوهشی در مورد هر موضوع، بهترین روش- و در حقیقت تنها راه درست- عبارتست از اینکه خود آنرا و شرایط و اوضاع و احوالی که آنرا در بر گرفته است مشاهده و مطالعه کنیم.
برای درک واقعیت‌ها و نکات و حقایقی که در دیوان شعر یا نمایشنامه‌ای خاص و یا در کتابی مشخص (علمی، فنی، ادبی و جز آن) مطرح شده است، خواندن اصل دیوان شعر یا متن کتاب و نمایشنامه و یا دیدن آن روی صحنه یا پرده ضروری است.
راه کشف وضعیت ستارگان مشاهده‌ی آنان با تلسکوپ و طریق پیدا کردن رفتار شرطی موش ساختن قفس مانع دار(maze) و دواندن چند موش در آنست!
اینها همه مشاهدات و مطالعات دست اول محسوب می‌شود.
ولی این مشاهدات دست اول همیشه امکان پذیر نیست. ممکن است اصل اثری به زبانی نوشته شده باشد که آن زبان را ندانیم! درمورد ترجمه‌ی آن نیز بحث فراوانست.
برای کشف علل شکست عباس میرزا نمی‌توان عین جنگهای او را مشاهده کرد. بهترین طریقی که در این وضعیت در پیش پای ما قرار می‌گیرد استفاده از شرح مشاهدات دیگر معاصران وی یعنی مطالعه‌ی گزارشات شاهدان عینی، خاطرات، نامه‌ها، نقل قول‌های افسران و سربازان و چریکها و شرکت کنندگان در آن جنگها یا نوشته‌های اهالی محل وقوع حوادث است که باقی مانده و یا خاطرات رجال و درباریان است که به دست ما رسیده در مورد وقایع و جریانات معاصر مثل جنبش سیاهان در افریقای جنوبی در وضع بهتری قرار داریم. می‌توانیم اخبار را پی گیری کرده، فیلمهای تهیه شده را مشاهده کنیم، صداهای ضبط شده را بشنویم و با افرادی که از آنجا می‌آیند مصاحبه کنیم ولی در همه‌ی این موارد باید از بی غرضی تهیه کنندگان این منابع اطمینان حاصل کنیم.

مثال: 1

درگیری نامساوی کودکان و جوانان بدون اسلحه‌ی فلسطینی را که با سنگ ریزه به مبارزه با سربازان مسلح اشغالگر اسرائیلی برخاسته‌اند در نظر بگیرید که دو گروه فیلم بردار مسلمان و اسرائیلی صهیونیست از آن فیلم تهیه می‌کنند.
بدیهی است که گروه اول بیشتر تمرکز روی تیراندازی اسرائیلی‌ها و ضرب و شتم مسلمانان به هنگام دستگیری آنان توسط اسرائیلی‌ها داشته و اگر صحنه‌هایی از حملات فلسطینی‌ها ضبط کرده باشند به احتمال زیاد در موقع نشان دادن مورد سانسور قرار خواهد گرفت. در حالی که گروه دوم به احتمال زیاد به عکس این عمل نخواهد کرد.
ناگفته نماند که گروه سومی هم از خبرنگاران، عکاسان، فیلمبرداران و گزارشگران هستند که بی طرفانه صحنه‌های هر دو طرف را منعکس می‌کنند.
در اینجا برای پژوهشگر جوانی که می‌خواهد بی غرضانه حقایق را بررسی کند این پرسش پیش می‌آید که چگونه واقعیت‌ها را تشخیص دهد؟
متن بالا را یکبار دیگر بخوانید. از نحوه‌ی شروع مطلب چه چیزی دستگیرتان می‌شود؟
از کلمات: نامساوی، بدون اسلحه و سنگ ریزه که برای فلسطینی‌ها به کار رفته و از سوی دیگر کلمات مسلح و اشغالگر که در مورد اسرائیلی‌ها استعمال شده است و همچنین تقدم کودکان بر جوانان چه برداشتی می‌توانید داشته باشید؟ (نویسنده نسبت به فلسطینی‌ها سمپاتی داشته است!)(1).
اگر همین متن را یک صهیونیست نوشته بود چه کلماتی را به کار می‌برد و متن به چه صورتی نوشته می‌شد؟

مثال: 2
امکان دارد خود انسان در جنبش سیاهان شرکت کرده و با پلیس نژادپرست آفریقای جنوبی نیز درگیر شده باشد که در این صورت ممکن است گرفتار تعصب شود. لذا امکان دارد نوشته‌هایش تا حد زیادی از نظر کشف حقیقت سندیت نداشته باشد و باید با احتیاط با آن برخورد کرد. مگر آنکه نویسنده بی طرفانه درگیری‌ها را مشاهده کرده و حقایق را بدون جهت گیری ارائه داده باشد.
از سوی دیگر، حتی در مواردی که مشاهده‌ی دست اول ممکن باشد همیشه این نوع مشاهده توأم با نتیجه گیری درست و عملی نیست.
امکان دارد انسان نسخه‌ای از کتابی علمی، دیوان شعر یا داستانی خاص و یا متن نمایشنامه و بلیط نمایش آنرا در دست داشته باشد ولی اطلاع کافی در مورد آن رشته‌ی علمی و یا اصول نقد شعر و داستان و نمایشنامه نداشته و نتواند بدون کمک دیگری آنها را درک و تفسیر نماید!
بنابراین استفاده از منابع دست اول به هنگامی مقدور است که اولاً اطلاع کافی در زمینه‌ی مورد نظر داشته باشیم و ثانیاً با اصول درک و برداشت درست و نقد و تفسیر و تحلیل آن آشنا شده باشیم. یعنی بضاعت علمی کافی در زمینه‌ی مورد نظر به طور جامع کسب کرده باشیم.
کسی که بخواهد در زمینه‌ی پژوهش و نقد و تفسیر گامهای اساسی برداشته و به درجات عالی و حیطه‌ی صاحبنظری برسد لازم است منصفانه توان و بضاعت‌های علمی و عملی خود را ارزیابی کرده و نقاط ضعف خود را تشخیص داده و از ابتدا در رفع کمبودهای خود بکوشد. در غیر این صورت امکان دارد سالها کاغذ سیاه کرده و قلم فرسایی کند ولی در جا بزند و نوشته‌هایش خریداری نداشته باشد.
امکان دارد تلسکوپی داشته باشیم ولی با طرز کار آن آشنا نباشیم. حتی اگر طرز کار آنرا بدانیم ممکن است روش رصد کردن را ندانیم. ممکن است چند موش داشته باشیم ولی ندانیم قفسهای مانع دار را چگونه بسازیم و یا اطلاع کافی از روانشناسی جانوران نداشته یا ندانیم چگونه باید موش را در آن قفسها وادار به عمل کنیم.
در چنین احوالی تنها کار درست این است که به رفع نقایص خود پرداخته و ضمن فراگیری و تجربه، مشاهدات خود را با مشاهدات افراد صاحبنظری که قبل از ما دست به همان کار زده‌اند و یا با علم و اطلاع بیشتر و وسایل کاملتر (در مراکز مجهزتر یا به طور گروهی) کار کرده‌اند بیامیزیم:
کتاب و نمایشنامه‌ی مورد نظر را بخوانیم، اصول نقد ادبی و تفسیرهایی را که منقدین در مورد آن نوشته‌اند مطالعه کنیم. اگر می‌توانیم سیاره‌ها را رصد کنیم ولی مبانی نجوم و رساله‌هایی را که در این زمینه نوشته شده بخوانیم. هر آزمایشی که میخواهیم روی موشهای خود انجام دهیم ولی لازم است مقدمات روانشناسی و روانشناسی حیوانات و گزارشهایی که در مورد رفتار شرطی موشها نوشته شده است مورد مطالعه و بررسی قرار دهیم.

توضیح: (نوشتن مقالات پژوهشی)

برای نوشتن مقاله‌ی پژوهشی در سطح دبیرستان، فوق دیپلم (کاردانی) و لیسانس (کارشناسی) لازم است پس از مطالعه و آشنایی با اصل اثر، منابع دست دوم مربوط به آنرا تا آنجا که در دسترس می‌باشد جمع آوری و مطالعه کرده و بر آن اساس ریز نکات (outline) مناسبی تهیه کرده و مقاله خود را با استناد مکرر به آن منابع به صورت نفی یا اثبات بنویسیم،
در سطح فوق لیسانس (کارشناسی ارشد) و دکتری نحوه‌ی کار به همین روال می‌باشد ولی پژوهش در سطحی گسترده تر انجام میشود. در این سطح و مخصوصاً در رشته ‌های علوم می‌توان قسمتی از پژوهش را زیر نظر استاد مربوط به تحقیق عملی و آزمایشگاهی اختصاص داد. ولی در هرحال هیچگاه از مطالعه و استفاده از منابع دست دوم موجود بی نیاز نیستیم.
در مورد پایان نامه‌های تحصیلی نیز باید به همین نحو ولی در سطح گسترده تری عمل کرد.
نظر به اینکه دکتری در رشته مربوط اجتهاد به حساب می‌آید، در موقع نوشتن تز یا پایان نامه‌ی دکتری انتظار می‌رود که همه‌ی نسخه‌های موجود دست اول مربوط به مورد تحقیق و کلیه‌ی منابع دست دوم موجود در دنیا را مطالعه کرده و خلاصه‌ی آنرا در اوایل نوشته خود، در جای مناسب، تحت عنوانی نظیر متن «مطالعات مشابه» (The Literature of the Related Studies) ارائه داده و سپس به نوشتن بقیه‌ی مطالب ادامه دهیم.

منابع دست دوم فابل اعتماد

نظر به اینکه لازم است برای تهیه‌ی مقاله‌های پژوهشی کتابخانه‌ای به طور مکرر از انواع منابع دست دوم نظیر کتاب، مقاله، رساله، و سایر مطالب چاپ شده در مجلات و نشریه‌های گوناگون و بروشورها و جز آن استفاده کرد، لازم است محققین جوان و تازه کار نهایت دقت را به عمل آورند گول ظواهر پر زرق و برق و یا اسامی دهان پر کن بعضی مطالب چاپ شده را نخورده، دچار اشتباه و گمراهی نشده، از حقیقتی که به دنبال آن هستند دور نیفتاده و به بیراهه کشانده نشوند. برای این کار باید از منابعی استفاده کنند که قابل اعتماد باشد.
1- به طور کلی کتابها و مجلاتی که وسیله‌ی گروههای علمی دانشگاهها، دانشکده‌ها و مؤسسات و انجمنهای علمی معتبر و ناشرین شناخته شده و خوش نام (نه بازاری و پول دوست! و یا یک بعدی!) و یا توسط پژوهشگران و اعضای هیأت علمی دانشگاهها منتشر می‌شود قابل اعتماد خواهد بود.
2- نوشته‌های مستند پژوهشگران و اعضای هیأت علمی دانشگاهها در زمینه‌های مختلف علمی، ادبی، هنری و فنی و تکنیکی و جز آن تا حدود و درصد بالایی قابل قبول و قابل استناد می‌باشد.
3- مطالبی که در مجلات و روزنامه‌ها به چاپ می‌رسد و یا اخباری که توسط رسانه‌های گروهی به اطلاع می‌رسد عموماً برای مقاله تحقیقی قابل استناد نبوده و باید مورد تأمل واقع شود. زیرا اگر مورد رتوش سیاسی- اجتماعی واقع نشده باشد. اکثراً با عجله تهیه شده و فرصت کافی برای تکمیل و تصحیح آن وجود ندارد. مثلاً اخبار اولیه‌ی منتشر شده در مورد خسارات و تلفات زلزله، درگیری گروههای متخاصم، حمله‌ی هوایی و انفجار معدن و نظایر آن در اکثر اوقات با خبرهای بعدی بسیار متفاوت می‌باشد.
4- اخباری که توسط سخنگویان دولتها و احزاب و گروههای سیاسی منتشر می‌شود به خاطر توجه به مصالح عمومی و یا مسایل و مقاصد خاص حتماً باید با احتیاط کامل مورد استفاده‌ی پژوهشگر واقع بین قرار گیرد. ولی آمار و ارقامی که توسط مراکز تحقیقات و سازمانهای مسئول منتشر می‌شود با توجه به شرایط و امکانات آن مراکز و سازمانها بیشتر قابل قبول بوده و اغلب قابل استناد در مقالات پژوهشی می‌باشد. این آمار هرچه تازه تر باشد از ارزش بیشتری برخوردار است.
5- یکی دیگر از مشخصه‌هایی که در ارزیابی اثر تأثیر دارد تاریخ چاپ آن است.
غیر از اسناد تاریخی و کتابهای خطی و اسناد و آثار مربوط به گذشته، چاپ‌های تازه تر کتابها، در صورتی که مورد تجدید نظر قرار گرفته باشند، ارزش استنادی بهتری را دارا هستند. به همین علت است که پژوهشگران با تجربه به محض برخورد با منبع چاپ شده بعد از ملاحظه‌ی عنوان بلافاصله به:
الف- نام نویسنده،
ب- نام ناشر، و
پ- تاریخ چاپ
توجه می‌کنند. و به این طریق ظرف مدتی کوتاه (طی چند لحظه) ارزش و اعتبار اثر را به عنوان یک منبع قابل استناد در یک مقاله‌ی علمی خوب سریعاً تخمین می‌زنند. تجربه این قدرت تخمین را افزایش می‌دهد.

توضیح:

باید توجه داشت یک منبع به خودی خود دست اول یا دست دوم به حساب نمی‌آید بلکه این طبقه بندی بستگی دارد به ارتباط آن با موضوع مورد پژوهش ما. لذا یک منبع امکان دارد در ارتباط با یک موضوع پژوهشی منبع دست اول و با موضوع دیگر منابع دست دوم به شمار آید. مثالهای زیر به روشن شدن این مطلب کمک می‌کند:
نوشته‌ی ادوارد گیبون تحت عنوان انحراف و سقوط امپراتوری روم (88 - 1776) در مورد امپراتوری روم منبع دست دوم ولی در زمینه‌ی سبک نثرنویسی قرن هیجدهم اروپا یا تاریخ نویسی قرن 18 آن قاره منبع دست اول به شمار می‌آید.
کتابهایی که در مورد حافظ در سالهای اخیر نوشته شده است در زمینه‌ی موضوع پژوهشی چون شعر حافظ منابع دست دوم ولی در مورد شیوه‌ی نقد شعر درزمان حاضر منابع دست اول می‌باشند.

پی‌نوشت‌ها:

1- به فصل چهارم لحن نوشته و انتخاب کلمات توجه فرمائید.

منبع مقاله :
طوسی، جواد؛ (1390)، راهنمای پژوهش و اصول علمی مقاله نویسی، مشهد: نشر تابران، چاپ چهاردهم