چگونگی گردآوری اطلاعات برای مقاله

برای یافتن منابع مناسب در کتابخانه باید با طرز استفاده از کتابخانه، با نحوه‌ی استفاده از کارتهای کاتالوگ (فیش‌های کتاب)، با منابع موجود در اتاق مرجع و طرز استفاده از آنها، با فهرست مجلات و کتابنامه‌های تدوین شده برای موضوعات خاص، تقسیم بندیهای قفسه‌های کتاب (در کتابخانه‌های سیستم باز)، کتابهای رزرو و دائرة المعارف‌ها آشنائی کافی داشته باشیم(1).
در هر صورت ابتدا باید خود به طور مشخص و واضح بدانیم به دنبال چه چیزی هستیم، دوم باید بدانیم در هر مرحله به کدام قسمت کتابخانه مراجعه کنیم و سپس خود را برای یک جستجوی طولانی و سمج برای رد زدن و یافتن سریع اطلاعات، ارزش یابی فوری و بعد جمع آوری و طبقه بندی و کاربرد آن آماده سازیم.(2)
به عبارت دیگر، ما نه تنها احتیاج به معیاری برای ارتباط مطالب منابع مختلف با موضوع مقاله‌ی خود داریم، (این معیار همان ریز نکات تهیه شده است) بلکه باید با علاقه‌ی زیاد به ورق زدن و کاوش در میان فهرست‌ها و فصل‌های کتابها و گاه و بیگاه مطالعه‌ی دقیق بعضی قسمتها که به نظر جالب می‌آید (حتی اگر ارتباط مستقیم با کار ما نداشته باشد) از خود نشان دهیم.
گاه در همین اثنا مباحث و موضوعات دیگری برای نوشتن مقاله‌های بعدی نظرمان را جلب می‌کند. باید توجه داشته باشیم که زیاد وقت خود را صرف موضوعات جانبی نکنیم و از هدف اصلی خود باز نمانیم. درین گونه موارد موضوع و منابع مربوط را با شرح مختصری از آنچه در آن لحظه در ذهن ما می‌گذرد یادداشت کرده و به دنباله کار خود می‌پردازیم.(3)
تجربه‌ی چندین ساله تدریس درس اصول و روش تحقیق در دانشگاه به نگارنده نشان داده است که دانشجو و پژوهشگر جوان پس از انتخاب موضوع و حتی پس از محدود کردن آن (به جنبه‌ای خاص از موضوع) تازه از خود یا از استاد و یا از همشاگردی‌های خود می‌پرسد:
- خوب، حال چه باید کرد؟ یا
- از کجا شروع کنم؟ یا
- چگونه شروع کنم؟ و نظایر آن
برای کسانی که تجربه‌ای در نوشتن مقالات پژوهشی دارند هیچگونه ابهامی در این مرحله وجود ندارد و با اطمینان خاطر، با توجه به میزان آگاهی خود از موضوع، کار خود را به یکی از دو طریق زیر شروع می‌کنند:
1- اگر اطلاع کافی در مورد موضوع داریم (برای جلوگیری از اتلاف وقت در موقع جستجوی منابع و برای اینکه به طور مشخص بدانیم چه می‌خواهیم بکنیم) ابتدا رئوس مطالبی را که به نظر می‌رسد لازم است در مقاله خود بگنجانیم، به صورت جمله‌های خبری یا پرسشی، بدون در نظر گرفتن هیچگونه نظم و ترتیب و یا تقدم و تأخر به دنبال یکدیگر می‌نویسیم:
(این رئوس مطالب پس از تغییرات و حذف و اضافه‌های لازم، دسته بندی و تنظیم شده و ریز نکات (outline) مقاله را تشکیل خواهد داد(4).
پس از این مرحله به برگه‌های کتاب، کتابخانه مراجعه کرده (و مطابق قسمت پنجم مرحله‌ی بعدی) در قسمت فیش‌های موضوعی، کتابهای مربوط به هر قسمت از رئوس مطالب یادداشت شده را پیدا کرده و با بررسی فهرست مندرجات کتاب، اولاً لیست ونوس مطالب خود را تکمیل کرده و یا کم و زیاد می‌کنیم و ثانیاً سعی می‌‌کنیم برای هر قسمت آن منابعی پیدا کنیم که بتوانیم با استناد به آن‌ها مقاله‌ای مستند و تحقیقی به وجود آوریم. (مراحل بعدی طبق قسمت 2 در زیر ادامه خواهد یافت)

مثال:

فرض می‌کنیم موضوع تحقیقی خود را «جنگهای صلیبی» در نظر گرفته‌ایم تخیل و اطلاعات قبلی خود را به کار برده و هرچه به نظرمان می‌رسد بدون نظم و یادداشت می‌کنیم. (البته مانعی ندارد که موضوعات مربوط به هم را نزدیک یکدیگر بنویسیم که بعداً در موقع کلاسه کردن و دسته بندی (catigorization) راحت تر عمل کنیم:
- علل جنگهای صلیبی
- علل مذهبی
- علل اقتصادی
- علل سیاسی
- مخاطراتی که زائران را تهدید می‌کرد.
- ثروت‌های مشرق زمین عامل خوبی برای حملات غربی‌ها بود.
- قحطی‌های غرب و کم بود آذوقه
- تلاشهائی که برای ارتباط با مشرق زمین به عمل می‌آمد
- نقشه‌های توسعه طلبانه برای وحدت کلیساها
- نفوذ کاتولیکها و کشیش‌ها
- تجزیه برای یهودیان
- نقشه‌ی تسخیر بیت المقدس
- رهبران جنگها
- رهبران مسیحی
- رهبران مسلمان
- جنگ اول
- جنگ دوّم
نتیجه‌ی جنگها و تأثیرات متقابل فرهنگی
- ....
ملاحظه می‌شود که ترتیب جمله بندی و یکنواختی رئوس مطالب از نظر گرامری مراعات نشده است. بدیهی است این نکته در موقع تنظیم ریزنکات مورد توجه قرار خواهد گرفت و همه‌ی قسمتهای آن به صورت یکنواخت (به صورت عبارت یا شبه جمله یا جمله‌ی کاملی) نوشته خواهد شد.
پس از تنظیم لیست بالا، و نوشتن هر موردی که به نظر مربوط می‌آید به کتابخانه مراجعه کرده و به طوری که ذکر شد عمل خواهیم کرد.
گاه پس از تنظیم این لیست متوجه می‌شویم که با توجه به حجم مقاله‌ی موردنظر و وقت معین شده می‌توانیم قسمتی از این رئوس مطالب (مثلاً مقایسه‌ی رهبران مسلمان و مسیحی یا مقایسه‌ی ویژگی‌های جنگ اول و دوم و یا فقط علل جنگها یا نتیجه‌ی فرهنگی یا اقتصادی جنگها را) برای مقاله‌ی خود در نظر گرفته و با توجه به وفور منابع مقاله‌ای یکدست و پر از اطلاعات جامع و مفید تهیه کنیم.
2- اگر اطلاع چندانی در مورد موضوع تعیین شده یا انتخاب شده نداریم به شرح زیر عملی خواهیم کرد:
فرض کنیم موضوع مربوط به DNA و نقش اساسی آن در وراثت و انتقال الگوهای عادتی یا ارثی می‌باشد ولی به جز همین مقدار، اطلاعات دیگری در مورد موضوع نداریم. برای گسترش و آگاهی خود و به دست آوردن مطالب مستند چه باید کرد؟
اول- مشورت با استاد، مربی، هم کلاسی‌ها و افراد وارد. به گونه‌ای که ذکر شد.

توضیح مجدد:

توجه داشته باشید که لازم است هر نوع اطلاعی که در مقاله‌ی خود بیان می‌کنیم مستند به منابع مکتوب باشد. لذا مطالب افواهی ارزش استناد ندارد فقط از لحاظ اطلاع شخصی- به شرطی که از صحت آن اطمینان حاصل شود- مفید می‌باشد. ضمناً بهتر است همیشه از کسانی که مورد مشورت واقع می‌شوند بخواهیم که اطلاعاتی در مورد منابع به ما بدهند و کسب اطلاع راجع به خود موضوع را موکول به مطالعه‌ی منابع مکتوب موثق بکنیم.
توضیح - نباید فکر کرد که برای شروع هر مقاله لازم است با دیگران مشورت کنیم. با توجه به مراحل بعدی متوجه خواهیم شد که این امر هیچ لزومی ندارد و خود ما می‌توانیم رأساً اقدام کرده و در مورد هر موضوع ناشناخته‌ای به شرح بعدی، به دائرة المعارف‌ها مراجعه کرده و با کمال سهولت به جمع آوری مطلب بپردازیم.
دوم - به دائرة المعارف‌های معتبر مراجعه کرده و سعی می‌کنیم اطلاعات دقیق تری راجع به موضوع به دست آوریم.
همانطور که قبلاً اشاره شد درین دائرة المعارف (Encyclopeadia) یا فرهنگهای اطلاعات عمومی یا تخصصی اغلب بعد از معرفی موضوع و شرح آن، نام نویسندگان و کتابهائی که در مورد آن موضوع نوشته شده (منابع دست دوم) ذکر شده است که خود منابع تازه و پرارزشی برای ادامه‌ی تحقیق خواهد بود و کار ما را بسیار آسان خواهد کرد. مشخصات این گونه کتابها را یادداشت می‌کنیم و با مراجعه به برگه‌های کتابهای کتابخانه مراجعه به نام نویسنده یا عنوان کتاب- به طوری که شرح داده خواهد شد- هریک را که در کتابخانه‌ی ما موجود است ردیابی کرده و از آن استفاده می‌کنیم.
سوم- به کتابنامه (یا فهرست منابع) آخر هر کتابی که در مورد موضوع موردنظر خود می‌شناسیم یا پیدا می‌کنیم رجوع کرده و منابع بیشتری را در آن زمینه ردیابی کرده و باز به طریق فوق از وجود آنها در کتابخانه اطمینان حاصل می‌کنیم.
چهارم - بررسی کتابنامه‌های عمومی و تخصصی در اتاق منابع یا اتاق مرجع.
پنجم- برگه‌ها و فیش‌های کتاب‌های کتابخانه را بررسی می‌کنیم. (می توان ابتدا این قسمت را بررسی کرد).
اگر نام نویسنده یا عنوان کتابی را می‌دانیم در برگه‌های «نام نویسنده» و «عنوان کتاب» جستجو کرده و مشخصات آنرا یادداشت می‌کنیم. در غیر این صورت به فیش‌های موضوعی مراجعه کرده و با به کاربردن اطلاعات و تخیلی خود کلیه‌ی موضوعاتی را که به موضوع انتخاب شده ارتباط پیدا می‌کند، حتی روی حدس و گمان - بررسی می‌نمائیم.
مثال- برای موضوع فوق- DNA- سعی می‌کنیم هر موضوعی که با آن ارتباط دارد و یا امکان دارد کوچکترین ارتباطی داشته باشد به طرق مختلف یادداشت کرده و مورد بررسی قرار دهیم: (5)
- وراثت
- توارث
- مسائل وراثتی
- مسائل توارث
- موضوع وراثت
(ملاحظه می‌کنیم که دو کلمه‌ی «وراثت» و «توارث» به چند نوع بیان شده است. باید حتماً بررسی کنیم و باز امکانات دیگر را در نظر بگیریم. مانند موضوع وراثت، بحثی در وراثت، مقدمه‌ای بر وراثت یا مقدمه‌ای در وراثت...)
- اسیدها
- اسید آمینه‌ها
- کرموزوم
- سلول زنده
- زیست شناسی
- الگوهای وراثتی
- عوامل وراثت
- عامل وراثت
- ژنتیك
- بحثی در ژنتیک
- مباحت ژنتیک
- انتقال عادات ارثی
- سلول‌های وراثتی
- لقاح
- جفت گیری
- اسپرماتوزوئید
- اوول
- ....
و ده‌ها موضوع دیگر که ممکن است در زیر هر یک، کتابهای زیادی را ردیابی کرد.
بعد از بررسی برگه‌های کتابخانه ممکن است دریابیم در مورد بسیاری از آنچه یادداشت کرده‌ایم منبعی وجود نداشته باشد. در هر صورت باید هر امکانی را که به ذهنمان برسد بیازمائیم.
ششم - مراجعه به اتاق مجلات و بررسی مجلات موجود و یافتن مقالات مربوط. ملاحظه می‌کنید:
مشکلی نیست که آسان نشود مرد باید که هراسان نشود.
با کمی حوصله و به کار انداختن فکر و تخیل و ذره‌ای تلاش حساب شده در کتابخانه‌ی موجود (هرقدر هم حقیر و کوچک به نظر برسد) به دریاهائی از منابع اطلاعات در زمینه‌ی مورد نظر برمی خوریم که کار اصلی ما یعنی تهیه‌ی خمیره و مایه اصلی مقاله (data) را بس سهل و آسان می‌سازد.
بقیه‌ی کار یعنی تهیه‌ی مقاله‌ای گیرا، پر از اطلاعات و قابل توجه بستگی دارد به میزان دقت و صرف وقت برای «مطالعه‌ی مفید»، جمع آوری درست اطلاعات، ذوق و سلیقه شخصی و میزان ابتکار در کار نوییسندگی و خوب «جور کردن» و خوب «ترکیب کردن» مطالب به دست آمده.

تهیه‌ی فهرست موقت منابع

به هنگام جستجوی منابع برای استناد و اثبات مدعای خود لازم است مشخصات هر منبعی را که پیدا کردیم یادداشت کنیم تا پس از آنکه مطمئن شدیم به قدر کافی منابع متنوع برای نوشتن مقاله موردنظر وجود دارد، شروع به بررسی و اقدام به مطالعه و یادداشت برداری بکنیم.
منظور از فهرست موقت، یادداشت مشخصات منابعی است که در نظر اول به نظر می‌رسد به موضوع مقاله‌ی ما مربوط است. بدیهی است پس از بررسی امکان دارد تعداد زیادی آنها را مفید یا مربوط تشخیص نداده و ناچار از فهرست منابع خود حذف خواهیم کرد.
به طور کلی لازم است فهرست منابع خود را روی کارتهای 12×7 سانتیمتری (6×4 اینچی) تهیه کرده و باید مشخصات هر منبع را روی یک کارت بنویسیم. (فقط از یک روی کارت استفاده می‌کنیم).
مجموعه‌ی این کارتها را فهرست موقت می‌نامیم زیرا پس از بررسی هرکدام را نخواستیم به راحتی حذف کرده و هر تعداد که لازم بدانیم به آنها اضافه خواهیم کرد و در نهایت فهرست اصلی کتابهای مقاله‌ی خود را به دست خواهیم آورد.
این حذف و اضافه تا پایان نوشتن مقاله ادامه خواهد یافت.

توضیح:

فراموش نشود، شماره‌ی فهرست کتابخانه (Call number) را برای سهولت مراجعات بعدی حتماً یادداشت کنید.
مشخصاتی که باید روی این کارتها یادداشت شود در صفحات بعد توضیح داده شده است.

بررسی منابع

پس از آنکه مشخصات منابع مختلف را به تعدادی که به نظر کافی می‌رسد یادداشت کردیم، لازم است آنها را از نزدیک بررسی کرده و از میزان ارتباط هریک با موضوع مورد نظر خود اطمینان حاصل کنیم. زیرا همانطور که ‌اشاره شد امکان دارد بسیاری از آنها، علیرغم عنوان ظاهری خود، محتوی مطالب موردنظر ما نباشد.
توجه شود که تا این مرحله و تا هنگامی که از موجود بودن منابع متنوع کافی برای مقاله‌ی خود اطمینان حاصل نکرده‌ایم لزومی ندارد به مطالعه‌ی عمیق منابع به دست آمده بنشینیم- و اقدام به یادداشت برداری کنیم- مگر برای مطالعه‌ی شخصی و کسب اطلاع و ارضاء حس کنجکاوی خود- زیرا امکان دارد هرآن متوجه مطالب بهتری شده و بخواهیم قسمتی را تغییر دهیم و یا حذف کنیم.
در موقع بررسی منابع، ابتدا باید مشخصات کتابها و مقالات به دست آمده را به سرعت بررسی و ارزشیابی کنیم:
ابتدا نگاهی گذرا به:
(1 ) عنوان کتاب،
(2) تاریخ چاپ، و
(3) فهرست مندرجات آن می‌اندازیم.
در صورت نیاز به فصل یا قسمتهائی که به نظر مربوط می‌آید مراجعه کرده و ضمن بررسی چند جمله از بندهای اول، وسط و اواخر فصل مورد نظر به صورت Skimming یعنی بررسی سریع (6) و توجه به کلمات کلیدی و جملات اصلی (7) هریک ارتباط آن کتاب، یا آن قسمت را با موضوع موردنظر ظرف مدتی کوتاه اجمالاً بررسی می‌کنیم.
اگر ملاحظه شد ارتباط چندانی به کار ما ندارد آنرا از لیست کتابهای خود حذف می‌کنیم و اگر آنرا مربوط تشخیص دادیم روی کارت مربوط به آن اضافه می‌کنیم که:
1- به کدام قسمت از ریزنکات ما مربوط می‌شود و
2- کدام قسمت کتاب به کار ما مربوط است (مقدمه، دیباچه، کدام فصل، ضمیمه و جز آن).
این کار از دو نظر مفید است:
اول- از نظر مراجعات بعدی به همان منبع، زیرا گاه در همان بررسی‌های اولیه به مطالب و نکات جالبی بر می‌خوریم که بعدها هرچه به دنبال آن می‌گردیم پیدا نمی‌شود. (8)
دوم- پس از پایان بررسی منابع خود خواهیم توانست سریعاً حاصل را سرجمع کرده و دریابیم برای کدام قسمت از ریزنکات ما منابع کافی موجود بوده و کدام قسمت از این نظر دارای نقص است که یا باید حذف شود و چیزهای تازه‌ای جایگزین آن گردد و یا جستجو فقط برای همان قسمتها (در درجه‌ی اول) ادامه یابد.
یادآوری مهم- فراموش نکنید شماره‌ی فهرست کتابخانه (Call number) را برای مراجعات بعدی حتماً یادداشت کنید.
در بررسی منابع دیرگاه وضع به همین منوال بوده و در ضمن همان بررسی‌های اجمالی اولیه، طرح‌های خوبی از ذهن می‌گذرد که با گم کردن منبع دقیق الهام بازآفرینی آن آسان نخواهد بود.

تهیه‌ی فهرست اصلی منابع

پس از آنکه کلیه‌ی منابع به دست آمده را بررسی و نامربوط‌ها را حذف و نقایص را کامل کردیم، کارتهای باقیمانده منابع اصلی مقاله‌ی ما را تشکیل خواهند داد که می‌توانند تا پایان نوشتن مقاله کم و زیاد بشوند.
نوشتن مشخصات هر منبع روی یک کارت از چند نظر کارهای بعدی ما را بسیار آسان خواهد کرد:
1- کمک خواهد کرد تا به راحتی هر تعداد از منابع را که بخواهیم حذف کرده و هر چند تائی را که مایل باشیم به آن بیافزائیم. اگر همه‌ی منابع را روی یک صفحه کاغذ بنویسیم پس از چند حذف و اضافه دیگر کاغذ قابل خواندن بود!
2- در پایان مقاله به راحتی خواهیم توانست این کارتها را به صورت الفبائی (از روی نام خانوادگی مؤلف) مرتب کرده و فهرست منابع خود را از روی آن به سرعت و با اشتباه کمتری بنویسیم.
3- در مواردی نظیر نوشتن پایان نامه تحصیلی و کتاب و جز آن، امکان دارد منابع آنقدر زیاد باشد که جابه جا کردن و پیدا کردن آن از روی چند صفحه کاغذ مشکلات زیادی را برای ما ایجاد کند.
مشخصاتی را که باید روی کارتهای منابع خود بنویسیم به شرح زیر می‌باشد:

مشخصات کتاب
اگر منابع موردنظر کتاب باشد، باید مشخصات زیر را روی کارت منابع (12×7 سانتیمتر) یادداشت کنیم:
1- شماره‌ی فهرست کتاب (Call number) در بالا سمت راست.
2- نام کامل نویسنده، مؤلف یا مؤلفین به صورت معکوس، ابتدا نام خانوادگی بعد ویرگول و بعد نام کوچک وی را می‌نویسیم- برای تنظیم الفبائی فهرست از روی نام خانوادگی - و در صورتی که همکارانی داشته باشد نام نفرات بعد را به صورت عادی یعنی اول نام کوچک و سپس نام خانوادگی آنها را یادداشت می‌کنیم).
3- عنوان کامل کتاب که زیر آنرا خطا می‌کشیم.
4- محل چارپ با دو نقطه بعد از آن.
5- نام ناشر (نه نام چاپخانه).
6- چاپ چندم داخل پرانتز (در صورتی که کتاب چاپ اول است چیزی نمی‌نویسیم).
7- تاریخ چاپ.
در کتابهای خارجی معمولاً تاریخ چاپ در پشت صفحه‌ی عنوان می‌آید و در کنار آن حرف C داخل دایره @ به معنی Copyright قرار دارد (مثال: @ 1993 در کتابهای فارسی که در سالهای اخیر چاپ و منتشر می‌شود این تاریخ را در پشت صفحه عنوان در «شناسنامه‌ی کتاب» می‌توان یافت. همانطور که در این اثر ملاحظه می‌شود.
8- یادداشت شخصی- (احیاناً با رنگی دیگر مانند قرمز) در پائین کارت توضیح می‌دهیم که آن منبع به کدام قسمت ریزنکات یا کدام فصل مقاله‌ی ما مربوط است و یا اینکه کدام فصل یا قسمت آن منبع (مقدمه، دیباچه، ضمیمه) به درد مقاله‌ی ما می‌خورد.
این قسمت را در کروشه محدود می‌کنیم.
دو نمونه کارت مشخصات کتاب در صفحه بعد آمده است:

شکل 1- کارت مشخصات کتاب با یک نویسنده

مشخصات مقاله‌ی چاپ شده در مجلات:

اگر منابع مورد استفاده مقاله‌ای باشد که در مجله‌ای به چاپ رسیده است اطلاعات زیر برای یادداشت روی کارت مذکور به ترتیب داده شده لازم است:
(1) نام کامل نویسنده یا نویسندگان، (مانند بند یک صفحه قبل به صورت معکوس)،
(2) عنوان مقاله (که معمولاً در نشان بیان گویش، گیومه «» واقع میشود، ویرگول،
(3) نام مجله که زیر آن (و زیر عنوان هر اثر چاپ شده‌ی مستقل دیگری مانند کتاب) را خطا می‌کشیم، ویرگول،
(4) شماره‌ی مجله.
(5) تاریخ چاپ داخل پرانتز شامل هفته، ماه یا فصل به گونه‌ای که در مجله چاپ شده ویرگول سال چاپ
(6) شماره‌ی صفحاتی که مقاله در آن به چاپ رسیده است و
(7) یادداشت شخصی یا توضیح (اگر لازم باشد) مانند بند هفت . (رک: شکل1)
شکل 3- کارت منابع موقت (مقاله)
این دو فرم شکل استاندارد معمولی را نشان می‌دهد. برای آگاهی از دستورالعمل در شرایط خاص (مثلاً در کتابهائی که دارای نویسنده و مؤلف یا مترجم و مؤلف می‌باشند یا کتابهائی که در چند جلد منتشر شده است یا روزنامه و جز آن) به کتاب هنر نوشتن مراجعه فرمائید.

یادداشت برداری
پس از آنکه منابع خود را تقریباً کامل کردیم (تقریباً زیرا تا آخرین مرحله‌ی نوشتن مقاله و در حین مراجعات مکرر به کتابخانه و مطالعه و یادداشت برداری اغلب به منابع تازه و به درد خور بیشتری برخورد می‌کنیم و به گنجینه‌ی منابع خود می‌افزائیم). اقدام به مطالعه و یادداشت برداری می‌کنیم.
برای یادداشت برداری و برای آنکه این یادداشت‌ها واقعاً در موقع نوشتن مقاله مفید بوده، و به راحتی بتوانیم آنها را مورد استفاده قرار دهیم، می‌بایستی با دقت زیاد یادداشت به طریق صحیح از هدر دادن بیش از نیم ساعت و گاه ساعتها وقت ما در موقع نوشتن مقاله جلوگیری خواهد کرد.
طریق استاندارد یادداشت برداری به شرح زیر است:
1- کلیه‌ی یادداشتهای خود را باید روی کارتهای 15 × 10 سانتیمتری (یا 6×4 اینچی) بنویسیم و نباید از دفتر و تکه‌های کاغذ متفرقه استفاده کنیم. (این اندازه مناسب ترین اندازه برای این منظور است).
2- هر کارت را فقط به یک قسمت از ریزنکات مقدماتی خود اختصاص داده و روی هر کارت فقط یک موضوع را یادداشت کنیم. (حتی اگر یک سطر باشد.) این به آن علت است که امکان دارد چند مطلب را از یک منبع استخراج کرده و بخواهیم در جاهای مختلف نوشته‌ی خود به کار بریم و از طرفی امکان دارد راجع به یك «زیر موضوع» (sub-title) نوشته‌ی خود چند مطلب از چند منبع گرفته و بخواهیم به دنبال هم در یک جای مقاله‌ی خود بیاوریم. در اینجا اگر هر مطالب و هرنکته روی یک کارت باشد. به سهولت خواهیم توانست به نوشته‌ی خود فرم‌های مختلف داده و بدون احتیاج به دوباره نویسی‌های مکرر، هرچند بار که بخواهیم ترتیب مطالب نوشته‌ی خود را پس و پیش بکنیم.
3- روی هرکارت، علاوه بر مطالب اصلی که یادداشت میشود. لازم است که اطلاعات زیر را نیز حتما نقل کنیم:
الف- یادداشت شخصی- در سمت راست بالای کارت «زیر موضوع» یا قسمتی از ریزنکات مقاله که مطلب به آن مربوط می‌شود (احیاناً با رنگ دیگری چون قرمز) نوشته می‌شود.
در صورتی که بخواهیم توضیحات بیشتری بدهیم می‌توانیم از حاشیه‌ی پائین کارت نیز استفاده کنیم (رک: شکل 7).
ب- نام منبع- نظر به اینکه مشخصات کامل منابع روی کارتهای منابع موجود است می‌توان فقط از نام خانوادگی نویسنده استفاده کرد. اگر چند کتاب از یک نویسنده مورد استفاده قرار گرفته باشد اشاره‌ای مشخص که منبع موردنظر را به سهولت معلوم کند کافی خواهد بود، نظیر عنوان کتاب، یا اگر طولانی باشد کلمه‌ی اصلی یا عبارتی از عنوان که مشخص کننده‌ی آن بوده و هرآن بخواهیم بتوانیم مشخصات کامل آنرا از روی کارت‌های فهرست منابع پیدا کنیم.
پ- مطالب انتخاب شده از متن را که مایلیم یادداشت کنیم.
این مطالب را می‌توان به صورت نقل قول مستقیم (یعنی عین مطالب را کپی کنیم) و یا به صورت تفسیری (paraphrase) بنویسیم یعنی مطلب را گرفته با تلخیص یا تعمیم و تغییر شکل کلمات مطابق با سبک نوشته‌ی خود شرح و بسط بدهیم.
نظر شخصی نویسنده بر اینست که به هنگام یادداشت برداری بهتر است عین مطلب گرفته شده را روی کارت یادداشت خود بیاوریم تا در موقع نوشتن مقاله بتوانیم با توجه به روال کار در هر قسمت نوشته‌ی خود، لحن و سبک مناسب را انتخاب کرده و آنرا تغییر بدهیم. زیرا یادداشت برداری به صورت تفسیری گاه در موقع نوشتن مقاله مشکلات و ابهامهائی را به وجود می‌آورد.
ت- شماره‌ی دقیق صفحه یا صفحه‌هائی که مطلب را از آن استخراج کرده‌ایم.
نمونه کارت یادداشت برداری در زیر (شكل 4) آمده است:

شکل 4- نمونه‌ی کارت یادداشت برداری

توضیح

با توجه به شکل 4 که یک کارت یادداشت برداری استاندارد است متوجه می‌شویم هر اطلاعی که ممکن است در حین نوشتن مقاله لازم داشته باشیم روی کارت در جای خودش ثبت شده و به محض نیاز می‌توانیم به راحتی به آن مراجعه کنیم:
1- مراسم شب چهارشنبه سوری (که احیاناً با قرمز ثبت شده است) نشان می‌دهد اطلاعات ثبت شده روی این یادداشت مربوط به این قسمت از مقاله‌ی ما خواهد بود. یعنی «مراسم شب چهارشنبه سوری» که قسمتی از ریزنکات نوشته‌ی ما می‌باشد.
2- شکورزاده، در سمت چپ و مجزا از متن، نام نویسنده‌ی این مقاله است. اگر احتیاج به مراجعه به این مقاله داشته باشیم، بدون معطلی نام وی را در فهرست موقت منابع خود پیدا کرده و فوراً خواهیم دانست که اصل مقاله در کجاست و ثانیاً به راحتی می‌توانیم زیرنویسی صفحه‌ی مربوط را طبق آنچه خواهد آمد بنویسیم.
3- طرز نوشته از اول تا بعد از «دستورداد» نشان می‌دهد که ما قسمتی از مقاله را خوانده و با سبک و کلمات خود به شکل تفسیری (paraphrase) بیان کرده‌ایم از «بهنگام...» تا «سازند...» نشان می‌دهد که برای استحکام و سندیت دادن به آنچه نقل کرده‌ایم، این قسمت را عیناً از نوشته‌ی اصلی به طور نقل قول مستقیم آورده‌ایم و سه نقطه‌ی پایانی آن نمایانگر آن است که مطلب در این زمینه (یعنی خروج مختار و انتقام خون شهدای کربلا) در متن اصلی ادامه داشته است و ما برای صرفه جوئی در نوشته‌ی خود لب مطلب را بیان کرده و بقیه آنرا حذف کرده‌ایم. اگر خواننده کنجکاو باشد، به دنبال آن خواهد رفت و در آن زمینه اطلاع بیشتری کسب خواهد کرد.
4- اعداد (248-247) داخل پرانتز نشان می‌دهد آنچه را در این کارت نقل کرده‌ایم تا اینجا مربوط به صفحه 247 متن اصلی (در مجله‌ی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه مشهد) بوده و بقیه‌ی اطلاعات از صفحه 248 کسب شده است.
5- بقیه‌ی مطلب نیز از دو قسمت به شرح قسمت (3) در بالا گرفته شده است.
6- توضیحی که در آخر میان دو قلاب [ ] داده شده است اولاً نشان می‌دهد از توضیحاتی است که ما از خود به آن افزوده‌ایم و ثانیاً برای راهنمائی و توجه خودمان به آنچه که در موقع مطالعه‌ی متن اصلی به ذهنمان خطور کرده بیان نموده‌ایم تا در موقع نوشتن مقاله متوجه باشیم. این مطلب در ارتباط با قسمتهای ذکر شده در بقیه‌ی مقاله، و احیاناً با اشاره به منابع دیگری که در اختیار داریم، و یا بعداً پیدا خواهیم کرد، ما را راهنمائی می‌کند که در حین جستجو برای مطالب تازه به فکر یافتن مستنداتی باشیم که مؤید یا رد کننده‌ی این نظریه خواهد بود. ضمنا در موقع نوشتن مقاله این واقعیتی را که قبلاً به ذهنمان خطور کرده بود از خاطر نبریم و احیاناً در فرصتهای بعدی مقالهای اصلی را که قبلاً با عجله نگاه کرده بودیم، در صورت لزوم، مجدداً با دقت بیشتری مطالعه کرده ضمن افزودن به گنجینه‌ی اطلاعات خود با نگاهی وسیع تر و دید عمیق تر مقاله‌ای غنی تر تهیه کنیم.

پی‌نوشت‌ها:

1- طرز استفاده از کتابخانه و قسمتهای آن به شکل کامل در کتاب هنر نوشتن آمده است.
2- در مرحله‌ی ابتدای جمع آوری اطلاعات، سریع خواندن با درد بالا کمک مؤثری برای حداکثر استفاده از وقت موجود و دست یابی به منابع بیشتر و کسب اطلاعات زیادتر خواهد کرد.
این مباحث در کتاب مهارتهای خواندن یا خود آموز تندخوانی و رفع مشکلات کندخوانی از همین نویسنده مطرح شده است.
3- توجه داشته باشید تا این مرحله نباید اقدام به مطالعه‌ی مطالب و یادداشت برداری کنیم. زیرا هنوز برنامه دقیق کار اما برای خودمان روشن نشده است. به توضیحات بعدی در این فصل توجه فرمانید.
4- برای eutline رجوع شود به کتاب هنر نوشتن.
5- نوشتن یک موضوع به طرق مختلف برای اینست که با توجه به حرف شروع هر یک، فیش‌های مختلف را بررسی کنیم زیرا فیش‌ها در برگه دان‌ها به صورت الفبائی مرتب شده است. پس از پیدا کردن هر مورد به برگه‌های قبل و بعد از آن نیز نگاه کنید اغلب به مطالب تازه‌ای برخواهید خورد.
6- برای تندخوانی و تسلط به این کار رجوع شود به کتاب مهارتهای خواندن از همین نویسنده.
7- برای یادگیری نحوه‌ی درست مطالعه با صرف وقت کم و بازده زیاد به کتاب مهارتهای مطالعه رجوع شود.
8- در اینجا به طور معترضه یادآوری می‌شود کسانی که با الهام‌های ادبی، هنری، فنی و جز آن سر و کار دارند به خوبی می‌دانند آنچه که در یک لحظه‌ی غلیان عواطف و رقت حال به صورت خود جوش از ذهن می‌تراود و می‌تواند شاهکار یا اختراع تازه و پر ارزشی را خلق کند اگر بلافاصله در جانی ثبت نشود، اغلب امکان دارد دیگر هرگز به ذهن باز نگردد و بعد هرچه به خود فشار آوریم یا چیزی از آن به خاطر نمی‌آوریم و یا اینکه حاصل چیزی تصنعی و غیر از اصل روان و سیال آن خواهد بود.

منبع مقاله :
طوسی، جواد؛ (1390)، راهنمای پژوهش و اصول علمی مقاله نویسی، مشهد: نشر تابران، چاپ چهاردهم طوسی، جواد؛ (1390)، راهنمای پژوهش و اصول علمی مقاله نویسی، مشهد: نشر تابران، چاپ چهاردهم