روشهای جدید در آموزش مطالعات اجتماعی به کودکان

میزان فعّالیّتهای نهضت توسعه برنامه‌های آموزشی جدید در زمینه علوم و ریاضیات با مقدار فعّالیّتهای مربوط به مطالعات اجتماعی همگام بوده است. چند طرح توسعه برنامه آموزشی در مورد مطالعات اجتماعی، در دهه گذشته، رو به تکامل نهاده‌اند. برخی از طرحهای توسعه برنامه‌های مطالعات اجتماعی در مقطع کودکستان و دبستان نیز از آن جمله‌اند. در سالهای اخیر، عده‌ای دست اندرکار انتشار نتایج بسیاری از این نوع برنامه‌ها هستند.
در بسیاری از طرحهای توسعه برنامه‌های آموزشی تلاشی بر این بوده است که مطالعات اجتماعی را رشته‌ای کامل به حساب آورند که اندیشه‌های علوم اجتماعی مختلفی را در خود جای داده است. پاره‌ای از طرحها بر درسهای کلی، یعنی آنچه را برای معلّمان و مدارس قابل انتشار است تأکید داشته‌اند و برخی دیگر مانند پروژه وسائل و فعّالیّتهای مناسب برای معلّمان و کودکان، جعبه‌هایی از ابزار کامل، شامل کتاب، فیلم، وسائل دستی ساخته‌اند تا ضمن درس به کار آیند.
بعضی برنامه‌ها نظیر برنامه تربیت اقتصادی «سِنِش» (Senesh) در وهله اول جهت گیری شناختی داشته و برخی دیگر مانند برنامه روابط بین گروهی که مرکز روابط عمومی شهری «لینکُلن فیلن» (Lincoln Filene) منتشر کرده است بر زمینه‌های عاطفی (1) تأکید داشته‌اند. (2)
هر یک از طرحهای یاد شده برنامه‌ای منسجم و اغلب پیوسته را با دلیل منطقی خاصّ خود ارائه کرده است، برنامه‌ای که یا شامل چند مقطع تحصیلی می‌شود و یا گستره وسیعی از آموزش عمومی را دربر می‌گیرد. مباحث علوم اجتماعی موجود در همه این طرحه نسبت به برنامه‌های گذشته علوم اجتماعی بیشتر است. بسیاری از کتابها و وسائل توسّط پروژه‌ها بطور مستقیم در دسترسی همگان قرار می‌گیرد. در عین حال، گروهی از ناشران آزاد دست به انتشار کتاب در زمینه این طرحها می‌زنند؛(3) و کتابهای آزمون نیز تهیه می‌کنند.(4) توسعه برنامه‌ها، علاوه بر ارائه طرحهای خاص متعدّد، در نشر کتب درسی نیز تغییراتی داده است.

چه تدریس کنیم؟

در برنامه ریزی برای آموزش مطالعات اجتماعی به کودکان خردسال باید درباره محتوای این درس و نحوه تدریس آن تصمیماتی اتخاذ شود این تصمیمات اغلب به بررسی گزارشهای کودکان در مرحله خاصّی از دانش بستگی دارد. (5) این نوع بررسی، آنچه را کودکان، سوای استفاده از برنامه آموزش می‌دانند ارزیابی می‌کند؛ امّا نمی‌تواند در باره آنچه که می‌توان یا باید به کودکان آموخت رهنمودهایی را ارائه دهد. اهدافی که برای آموزش مطالعات اجتماعی در نظر گرفته می‌شود باید با اهداف کلی تعلیم و تربیت خردسالان در ارتباط باشد. برنامه‌های تدریس مطالعات اجتماعی باید با توان کودکان مطابقت کند. کتابهایی که به آنها ارائه می‌دهیم باید برای مرحله خاص رشد آنها سودمند افتد. با آگاهی از میزان آمادگی کودک، بی آنکه بخواهیم مفاهیم و مهارتهایی را به اهداف برنامه تحمیل کنیم، می‌توانیم به حد و مرز انتظاراتی که از او برای تسلّط به مفاهیم و مهارتها داریم پی ببریم.
برای مثال، کودکان مهد کودک، ضمن تماس با محیط آموزشی و تفکّر در باره روابطی که در مدرسه و خانه با دیگران دارند، می‌توانند با مفاهیم جامعه شناسی از جمله فرد یا گروه آشنا شوند. میزان درک آنها از این مفاهیم با آنچه که می‌توان از یک کودک دبستانی انتظار داشت کاملاً متفاوت است. در همین رابطه است که کودکان خردسال می‌توانند با رویدادهای تاریخی آشنا شوند، و آنها را، پیش از آشنایی با ترتیب زمان و دوره‌ای بودن تاریخ، در قالبهای «اکنون» و «سالها قبل» قرار دهند. اگر معلّمان این تصور را داشته باشند که اهداف آموزشی مطالعات اجتماعی شامل نیل به مجموعه تقریبهای متوالی و از آن طریق به ساختارهای ادراکی پیچیده‌تر است، آن گاه مفهوم استعداد، بی آنکه محدودیتی ایجاد کند، وسیله‌ای سودمند برای تدریس می‌شود.

آشنایی با اهداف آموزش

تعریف ماهیت و نحوه آموزش مطالعات اجتماعی در کلاس سالهای اول کودکی فرایندی پیچیده به نظر می‌رسد. این فرایند شامل تعیین هدف آموزشی، مشخص کردن عنوانهایی که در رسیدن به این اهداف نقش واسطه دارند، و طرح درسها یا برنامه‌هایی که بر اساس این اهداف و در ارتباط با این مباحث ارائه می‌شوند می‌باشد. ضرورت استفاده از کتاب، وسائل، منابع و مآخذ، و نیز طرح و انجام فعّالیّتهایی را باید در نظر داشت. راههای بررسی تأثیرات برنامه، با توجه به میزان موفقیت در نیل به این هدفها نیز باید بخشی از این فرایند را تشکیل دهد.
در بسیاری از برنامه ریزیهای علوم اجتماعی بر ارتباط میان مطالعات اجتماعی و علوم اجتماعی تأکید شده است. گاه هدفهای تعیین شده آموزش به شناخت واقعیتهای مبحث مورد بررسی کمتر می‌پردازد و به درک مفاهیم بنیادی، تعمیم یا طرحهای مفهومی تأکید بیشتری دارد.
طرحی مفهومی را می‌توان بصورت زمینه‌ای منسجم برای تدریس مطالعات اجتماعی تلقی نمود. «براندوین» در زمینه علوم اجتماعی، «طرح شناختی» زیر را ارائه کرده است:
1- انسان محصولی از وراثت و محیط است.
2- محیط اجتماعی به رفتار انسان شکل می‌دهد.
3- ویژگیهای جغرافیایی زمین بر رفتار انسان تأثیر می‌گذارد.
4- وضع اقتصادی به میزان بهره وری از منابع بستگی دارد.
5- نهادهای سیاسی (دولتها) اختلافات را حل و تماس مردم با یکدیگر را سهلتر می‌کنند.(6)
طرحهای مفهومی دیگری نیز عرضه شده‌اند. این طرحها زیربنای کار راهنمایان برنامه ریزی یا برنامه‌های مطالعات اجتماعی را تشکیل می‌دهند.
اهداف مطالعات اجتماعی را نمی‌توان تنها به درک مفهوم خلاصه کرد. «تابا» (Taba) در برنامه‌ای که برای مطالعات اجتماعی، در سطح مقدّماتی، ارائه می‌دهد چهار دسته هدف را ذکر می‌کند:
1) دانش پایه؛ 2) تفکّر؛ 3) شیوه نگرش، (7) احساسات و حساسیتها؛ 4) مهارتها. دانش پایه شامل مفاهیم پایه، اندیشه‌های اصلی و حقایق خاصّ است. تفکّر شکل گیری مفهوم، ارائه استقرائی(8) تعمیمها، و بکارگیری اصول و دانش را شامل می‌شود. شیوه نگرش، احساسات و حسّاسیّتها شامل قدرت آشنایی با مردم فرهنگهای مختلف، (احساس) امنیت شخصی(9)، آزاداندیشی، پذیرش دگرگونی، مدارا با عدم اطمینان و ابهام، و پاسخگویی به ارزشهای آزادمنشانه انسانی می‌باشد. مهارتها شامل دو قسم مهارت، مهارتهای تحصیلی نظیر نقشه خوانی و پژوهش، و مهارتهای اجتماعی نظیر توانایی کار طرح ریزی، بحث و اظهارنظر گروهی می‌شود.(10)

آشنایی با مباحث علوم اجتماعی

برنامه‌های مطالعات اجتماعی برای خردسالان تا کنون به روال سنّتی محدود بوده‌اند. در کتابهای موجود مباحث مناسب جهت این درس در مهد کودک بچشم نمی‌خورد، از این رو در این مقطع شاید آزادترین موقعیت برای معلّمان فراهم شده است تا بطور مستقل بتوانند مباحثی را در این زمینه انتخاب کنند، مباحثی در سطح کودکستان و دبستان و در زمینه محیط پیرامون کودک و مدرسه، انتشار یافته است. موضوع‌هایی که بطور کلی پذیرفته شده عبارتند از خانه و خانواده، مدرسه (کلاس درس)، محله (شامل فروشگاه، سوپرمارکت، پمپ بنزین)، و جامعه (شامل خدمات شهری، اداره‌ها و کارمندان)، نیز حمل و نقل و مخابرات. گاهی مطالعات تطبیقی مراکز، نظیر مطالعه جامعه شهری در مقابل جامعه روستایی یا حومه شهر در برنامه منظور می‌شود.
در سالهای اخیر راهنمایان برنامه ریزی، کتابهای درسی و طرحهای توسعه برنامه‌های آموزشی، گسترش مطالعات خردسالان را پیشنهاد کرده‌اند. مباحث پیشنهادی موارد زیر را شامل می‌شود: زندگی خانوادگی در کشورهای دوردستی چون چین و ژاپن، بررسی تطبیقی جوامع در سطح وسیعتر، و بررسی مفاهیم خاصّ با طرحهای مفهومی منشعب از علوم اجتماعی نظیر مفاهیمی چون «مصرف کنندگان» و «تولید کنندگان» و نحوه ارتباط آنها، اشتقاق آنها از علم اقتصاد، یا درک چگونگی عمل و تماس میان مردمان، متخذ از جامعه شناسی. بسیاری از مفاهیم علوم اجتماعی از طریق مشاهده پدیده‌های اجتماعی موجود در محیط مجاور کودک به نحوی مناسب قابل مطالعه است.
هرچند گسترش مباحث مطالعات اجتماعی برای کودکان خردسال، شامل مباحثی که با روش «اینجا و اکنون» ارتباطی ندارد، قابل تحسین است ولی این خطر وجود دارد که کودکان مفاهیم مربوط به این مباحث را به علت عدم دسترسی به منابع اطلاعات مستقیم برای پرسش و تحقیق، بشکل سطحی و طولی وار بیاموند. هنگام آموزش مباحثی که زمان و مکان دوردست را عنوان می‌کنند باید به این امر توجه کرد که کودکان خردسال باید از قدرت یادگیری لازم برای درک معانی ذهنی خود از تجربیات برخوردار باشند و نیز بتوانتد از منابع اطلاعاتی مناسب استفاده کنند.
اگر کودکان با ساختارها، وظایف و روابط خانوادگی آشنا باشند، تعیین درسی پیرامون خانواده‌های یک کشور خارجی بررسی ثمربخشی را برای آنها فراهم می‌کند. آموزشهای مقدماتی مربوط به چنین واحد درسی را می‌توان ابتدا از طریق مطالعه خانواده‌های
پیرامون خود کودکان به آنها منتقل کرد. معلّمان می‌توانند با مربوط ساختن مباحث محیط آشنا به مباحث مشابهی که از زمان و مکان دور صحبت می‌کند این فرصت را برای کودکان فراهم آورند تا مفاهیم و نتایج را با موقعیتهای جدید ارتباط دهند و با انطباق اطلاعات جدید و گوناگون به طرحهای مفهومی گذشته، به مفاهیم تازه‌ای دست یابند. در صورتی که مباحث مطرح شده با محیط پیرامون کودک بی ارتباط باشد، بهتر است انواع منابع، از جمله کتاب، وسائل سمعی و بصری و مجموعه‌هایی از وسائل زندگی در اختیار کودکان قرار گیرد تا برای مطالعه آنها مفید باشد.

استفاده از منابع در آموزش مطالعات اجتماعی دوره‌ی ابتدایی

بعد از تعیین هدفها و مباحث برای مطالعات، معلّمان باید سازماندهی آموزشی را آغاز کنند. طرح ریزی در این مرحله شامل تصمیم گیری برای فعّالیّتهای کلاسی و تعیین و دسته بندی منابع مورد استفاده معلّم و کودکان در برنامه آموزشی می‌باشد.
معلّم باید به این نکته واقف باشد که او مهمترین و تنها مرجع کلاس است. کودکان ضمن مشاهده و تقلید مستقیم در آموزش ارزشها و رفتارها، او را الگو می‌دانند. شکل سؤالاتی که معلّم مطرح می‌کند از یک سو انگیزه‌ای برای پرسش و تحقیق هر چه بیشتر کودک می‌شود و از سوی دیگر ممکن است معلّم را با پاسخهای کلیشه‌ای مواجه کند.
بعلاوه سازماندهی کلاسی به عهده معلّم است. او درباره فعّالیّتهای لازم و حدود رفتار مجاز در کلاس تصمیم گیرنده است. او از میزان شناختش از کودکان، منابع حاضر و مبحث مطرح شده برای پیشرفت یادگیری کودکان بهره می‌گیرد.
امر تحقیق در آموزش خردسالان اهمیت دارد، اما شیوه بیان نیز دارای تأثیر بسیار است. هیچ گاه نباید وظیفه معلّم را در بازگویی مطالب همچون یک منبع اطلاعات از نظر دور داشت.
کتاب نیز می‌تواند مجموعه کاملی از اطلاعات را، که بطور مستقیم در دسترس کودکان نیست، برای آنها فراهم کند. روز بروز بر تعداد کتابهای دانستنیها برای کودکان افزوده می‌شود. این کتابها از یک سو در سطحی قابل درک کودک نوشته شده‌اند و از سوی دیگر با دقت تمام، واقعیتها را برگزیده‌اند. کتابهای قصّه بدین لحاظ سودمندند که اغلب با دیدی وسیعتر از آنچه در کتابهای دانستنیها موجود است با محیط اجتماعی برخورد کرده‌اند. کودکان نیازمند استفاده از این منابع اطلاعاتی مهم هستند.
رسم استفاده از بیان نیز در آموزش مطالعات اجتماعی اهمیت خاص دارد. بهره‌گیری کودکان و بزرگسالان از توضیحات شفاهی منبع اطلاعاتی مفیدی به شمار می‌آید. بحثهای گروهی به روشن ساختن فکر کودکان کمک می‌کند، و طی این بحثها معلّم از اشتباهات و مفاهیم مبهمی که در انجام فعالیتها برای کودکان پیش می‌آید آگاه می‌شود.
هر چند در آموزش مطالعات اجتماعی، زبان رایجترین وسیله نمادی را تشکیل ولی وسایل نمادی غیر کلامی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند که از دو جهت برای کودکان مفید است. منبع اطلاعات و طریقه‌ای برای ثبت و ارتباط اطلاعات. از متداولترین وسائل نمادی غیرکلامی نقشه و کره را می‌توان ذکر کرد. کره‌های ساده باید از اولین ابزاری باشد که در مدرسه به کودکان عرضه می‌شود. شکلی که کره از جهان ارائه می‌دهد دقیقتر از نقشه مسطح است. کودکان باید استفاده از دیگر وسائل نمادی غیرکلامی نظیر جدول اطلاعات و نمودار را بیاموزند.

استفاده از وسائل آموزشی

وسائل آموزشی در مطالعات اجتماعی برای ارائه پدیده‌های علوم اجتماعی به کار می‌روند.
این نوع وسائل که در دسترس کودکان قرار می‌گیرند یا دست ساز است، که از آن طریق می‌توان در مورد رفتار آنان قضاوت کرد، یا برای نشان دادن پدیده‌های علوم اجتماعی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
برای آموزش جغرافیا معلّم می‌تواند نقشه‌ای را به کلاس بیاورد یا در صورتی که بخواهد کودکان تجسّم واقعیتری از زمین داشته باشند از نقشه سه بعدی، اسلاید یا فیلم برای نمایشی یک منطقه خاص استفاده کند. به کمک این وسائل می‌توان روشهایی را ارائه کرد تا کودکان با نقاطی که بندرت می‌توانند از آنجا دیدن کنند یا به بررسی آن بپردازند آشنا شوند.
برای آموزش زندگی خانواده در یک کشور آسیایی یا فرهنگ مردم یک کشور آفریقایی، معلّم در تهیه آنچه می‌تواند به کودکان عرضه کند نیز امکانات محدودی دارد. او می‌تواند الگوهای خانواده، وظایف و روابط خانواده‌ها را برای کودکان شرح دهد و تصاویر زنده‌ای از آنها را به نمایش بگذارد، تا بندرت این فرصت دست می‌دهد که آنها را برای تمایز مستقیم با کودکان به کلاس بیاورد یا امکان دیدن خانواده‌ها را ضمن گردش علمی برای کودکان فراهم آورد. حتی اگر کودکان بتوانند چنین دیدارهایی داشته باشند، الزاماً طی دیدار خود با هیچ نمونه‌ای از رفتارهای خانوادگی مورد بحث در کلاس یا با معنی و مفهوم این رفتارها برخورد نخواهند داشت.
وسائل آموزشی مناسب کودکان خردسال در آموزش مطالعات اجتماعی اول بار در روش «مونته سورى» به کار گرفته شد. «مونته سوری» علاوه بر کره‌های متحرک، نقشه‌هایی را بشکل بازی هوش اختراع کرد. این نوع نقشه‌ها قسمتهای مختلف جهان سیاسی را نشان می‌داد. کودکان با بازی با نقشه‌های تکه شده نام کشورها و سرحدات آنها را یاد می‌گرفتند. دستگیره کوچکی به هر مجموعه وصل می‌شد تا کودکان براحتی آن را دردست بگیرند. امروزه این قبیل بازیهای هوش توسط تهیه کنندگان وسائل آموزشی ساخته می‌شود.
مکعّبهای ساختمان یکی از مفیدترین و راحت ترین وسائل فوق به شمار می‌آید. مکعّبهای زمینی با میخهای چوبی به تیرهای نیشی متصل می‌شود و بنایی را برای بازیهای نمایشی کودکان به وجود می‌آورد. ساختمانهای ساخته شده بزرگ و محکم و در برابر ضربه‌های بچه‌های قویتر مقاوم می‌باشند. مکعّبهای واحد اندازه‌گیری (Unit Blocks)، که به اندازه چوب 5×10 سانتیمتری است، یک واحد اندازه گیری یا دو برابر واحد یا کسری از واحد را نشان می‌دهد. به همین ترتیب، مکعّبهای نصف واحد، ربع واحد و نیز دو برابر یا چهار برابر واحد نیز ساخته شده است. ضمائم مکعّبها را با شکلهایی دیگر نظیر تیر، گُوه، منحنی، نیمدایره ساخته‌اند. مکعّبهایی که برای نمایش واحدهای اندازه گیری ساخته می‌شوند از جنس چوب سخت هستند تا کمتر بشکنند یا فرسوده شوند. استحکام آنها سبب می‌شود اشکال پیچیده‌ای که کودکان می‌سازند مدّتها دوام کند.
مکعّبهای آموزشی را نمی‌توان در بازی نمایشی به کاربرد زیرا نسبت به قطعاتی که در کف اتاق ساخته می‌شوند بسیار کوچکترند و کودکان نمی‌توانند در داخل آنها جای گیرند. از این رو آنها با به کار گیری مکعّب در بازی نمایشی، از وجود خود استفاده نمی‌کنند بلکه ضمن نمایش در ابعاد کوچکتر، به جای اجرای نقش درون صحنه، با مکعّبها سرگرم می‌شوند. در مراحل اولیه این نوع بازیها، در مهد کودک، کودک خردسال به ساختن ساختمانهای خیالی قناعت می‌کند. این شکل ساختمان سازی با مکعّب، راه را برای ساختن بناهای انفرادی و بعد از مدتی شکلهای مشکلتر هموار می‌سازد. اَشکالی که به ابتکار او ساخته می‌شود یا دنیای تخیلی و یا دنیای حقیقی کودک را مجسم می‌سازد، که این امر به نحوه راهنمایی او و نیز حالت روحی یا نیازهای او در آن لحظه بستگی دارد.
در آموزش مطالعات اجتماعی می‌توان از مکعّبهای آموزشی برای ساختن خانه یا مدرسه استفاده کرد. بناهای مهمتر و پیچیده‌تری نظیر مرکز خرید، خیابان محله، منطقه بندری یا فرودگاه را می‌توان به کمک مکعّبهای آموزشی به نمایش گذاشت. اگر وسائل و نیز آزادی فکر در اختیار کودکان قرار گیرد و برای فعالیت و سرگرم شدن آنان زمان کافی در نظر گرفته شود، در حقیقت نمی‌توان برای بروز استعدادها حد و مرزی قائل شد. این نوع قطعه سازی در کلاسهای ابتدایی، مهد کودک و کودکستان جایی خاص دارد.
کودکان می‌توانند برای کسب مهارت بیشتر در استفاده از قطعات آموزشی وسائل دیگری را به کار گیرند؛ معلّم می‌تواند انواع وسائل کمک آموزشی را خود بسازد با تهیه کند. استفاده از آدمکهای چوبی یا پلاستیکی برای نمایش افراد مختلف خانواده یا محله، ماشین، کامیون، قایق و هواپیمای اسباب بازی نیز رایج است. به کارگیری علائم راهنما و چراغهای خیابان، به جنبه واقعی آموزش می‌افزاید. معلّم یا کودکان برای نقاط مختلف تابلوهایی را می‌نویسند. برای نمایش خیابان یا رودخانه از نوار کاغذی یا پلاستیکی استفاده می‌کنند. با استفاده از نخ ضخیم پل معلق می‌سازند. با به کار گرفتن بسیاری از وسائل معمول روزمره و ابتکار شخصی، مهارت کودکان افزایش می‌یابد و روندی برای رشد خلاقیت در آنان ایجاد می‌شود.
مکعّبهای آموزشی وسائل ساده‌ای هستند. اگر معلّم و کودکان بخواهند بخشهایی از جهان اطراف خود را نمایش دهند می‌توانند از این وسائل، نمادهای اختیاری بسازند. این وسائل فقط در مواردی معنی دارند که ما آنها را معنی دار کنیم. ساختمان سازی با مکعب به عنوان یک وسیله نمایشی واسطه خوبی است که کودکان از طریق آن با طرز استفاده از نقشه‌ها و دیگر اشکال آموزشی نمادی در کلاس آشنا می‌شوند.
مکعّبها فقط یک نوع از وسائل آموزشی برای آموزش مطالعات اجتماعی به کودکان را تشکیل می‌دهند. کودکان می‌توانند به کمک معلّمان با استفاده از کارتن‌های مقوایی، خمیر مجسمه سازی با مواد دیگر نمونه‌هایی از انواع مکانها بسازند.
هر نوع وسیله آموزشی دیگر که کمکی برای بازیهای نمایشی کودکان باشد منبع مفیدی برای آموزش مطالعات اجتماعی محسوب می‌شود. مکانهایی که بطور سنتی در مهد کودک و کودکستان به خانه داری اختصاص دارد به درک و تفهیم وظایف و روابط خانوادگی کمک می‌کند. لباسهای تزیینی و وسائلی که برای تجسم موقعیتهای مختلف در بازیهای نمایشی به کار می‌روند در امر آموزش مؤثرند؛ کلاههای گوناگون که حرفه‌های مختلف را نشان می‌دهند از وسائل کمک آموزشی مفید به حساب می‌آیند. برای تجسم کار مأموران آتش نشانی می‌توان از یک نردبان و چند متر شیلنگ استفاده کرد. میز، صندوق دریافت پول، چند پاکت و قولی خالی یک سوپرمارکت را مجسّم می‌کنند. گاهی استفاده از ابزار واقعی در نمایش ضرورتی ندارد. برای مثال، از تلمبه دوچرخه می‌توان بجای تلمبه پمپ بنزین یا شیلنگ آتش نشانی استفاده کرد. اگر معلّم ضمن بهره گیری از وسائل دستی از قدرت تجسم نیز استفاده کند کودکان بعد از زمان کوتاهی، به آن قدرت تجسّم، و گاهی بیش از آن، دست خواهند یافت.

استفاده از وسائل سمعی و بصری

برای آموزش مطالعات اجتماعی می‌توان از انواع وسائل سمعی و بصری، ساده تا پیچیده، استفاده کرد. در عین حال کاربرد عکس در کلاس، برای ایجاد تحرک در بحثها و نیز افزایش اطلاعات همچنان معمول است. شرکتهای تجارتی نیز مجموعه تصاویر در زمینه بحثهای مختلف را در دسترس همگان قرار می‌دهند.(11) تصاویر باید به اندازه‌ای بزرگ باشند که تمام کودکان بتوانند آنها را ببینند، دارای جزئیات دقیق و منظم در محتوا باشند تا کودکان حواس خود را براحتی بر آنچه مقام است تمرکز دهند. وجود تصاویر تجارتی کار معلّم را برای تهیه عکس از مجلات کهنه آسان می‌کند. تصاویر را یا برای بحث گروهی در کلاس می‌توان به کار برد، یا در تابلو نشریات نصب کرد. در تابلوی نشریات باید دقت لازم به عمل آید تا تصاویر به ترتیب اهمیت تنظیم شوند. تصاویر را می‌توان همراه وسائل نمایشی دیگر در یک تابلو نصب کرد.
تابلو مغناطیسی و تخته ماهوتی نیز مفید است زیرا نصب اشیاء یا برداشتن تصاویر بسادگی امکان پذیر می‌شود. انواع مختلف این تابلوها را می‌توان در بازار یافت.
هرچند تهیه انواع تصاویر تجارتی آسان است، گاهی برای آموزش مباحثی خاص مربوط به بررسی محیطی خاص نمی‌توان از آنها استفاده کرد. در این صورت وسائلی که در مدرسه یا توسط معلّمان ساخته می‌شود مجموعه‌ای را کامل می‌کند. خوشبختانه تکنولوژی وسایل سمعی و بصری چنان پیشرفت کرده است که حتی افراد غیر متخصص نیز می‌توانند وسائل بسیار خوبی بسازند.
تهیه عکسهای فوری با دوربین پولاروید، تهیه اسلاید رنگی برای استفاده در کلاس و نگهداری آنها توصیه می‌شود. استفاده از فیلمهای هشت میلیمتری مفید است ولی نیاز به زمان دارد.
ضبط صدا نیز وسیله مناسبی برای آموزش است. آوازها و قصّه‌های ضبط شده در بازار گاهی فرهنگی را بطور کامل بازگو می‌کنند. نوارهای صدا و داستان که توسط خود کودکان پر می‌شود نیز وسیله آموزشی مطلوبی است. از یک سفر کودکان می‌توان عکس یا نوار صدا تهیه کرد و به کلاس آورد. برای مثال، بعد از بازگشت از بازدید یک فرودگاه، کودکان به اعلام ورود و پرواز هواپیماها و صدای غرّش موتورهای جت روی باند گوش می‌دهند. از مجموعه مصاحبه‌ها با افراد مطلع یا از بحث کلاسی نوار تهیه می‌کنند. از تلفیق وسائل سمعی و بصری می‌توان بنحوی موثر استفاده کرد.
ترتیب چیدن وسایل آموزشی غالباً در برقراری ارتباط مؤثر است. نوع نمایشگاه به موضوع مورد بحث بستگی دارد. برای مثال، مطالعه یک تعمیرگاه ممکن است ایجاد نمایشگاهی از لوازم تعمیر یا یک فروشگاه را به ذهن آورد، یا مدرسه بخواهد نمایشگاهی در مورد نفت و فراورده‌های نفتی بر پا کند. نمایشگاه اول را می‌توان با چند قوطی روغن اتومبیل، تعدادی لوازم یدکی سبک، نقشه راهها و ابزار سادهای که برای تعمیر استفاده می‌شود ترتیب داد. نمایشگاه نفت می‌تواند شامل لوحه‌ای از فراورده‌های نفتی و مراحل پالایش، بشکه نفت خام، گازوئیل، سوخت حرارتی منزل، نفت و بنزین، یا تصاویری از وسائلی که از این فراورده‌های نفتی استفاده می‌کنند باشد.
مطالعه زندگی خانوادگی یک کشور به کمک وسائلی که فرهنگ آن کشور را معرفی کند یا تصاویری از گذشته دور آن سرزمین، مفیدتر خواهد بود. نمایشگاه‌های کودکان نباید فقط جنبه تزیین کلاس را داشته باشد بلکه باید بگونه‌ای تنظیم شود که از آموزش سود جویند.
معمول است که معلمان خود وسائلی را جمع آوری می‌کنند و به تشکیل نمایشگاه می‌پردازند، در حالی که می‌توان در این امر از کمک کودکان و والدین آنها نیز بهره برد. گاهی شرکتهای تجارتی مایلند برای استفاده مدارس وسائل لازم را در اختیار آنان بگذارند. بهتر آن است که معلّمان با صاحبان و عرضه کنندگان این وسائل در ارتباط باشند، در عین حال نباید اجازه داد پیامهای تبلیغاتی باعث انحراف در تهیه وسائل آموزشی شوند.
در برخی مناطق، موزه‌های محلی وسائل نمایشگاهی آموزش مطالعات اجتماعی را به طور امانت در اختیار مدارس قرار می‌دهند. تصاویر متغیر و ابزار مصنوعی را می‌توان بشکل مجموعه‌ای در بازار یافت.

استفاده از افراد صاحبنظر

معلّمان باید در جستجوی منابع آموزشی خارج از محیط کلاس باشند. افراد صاحبنظر غالباً بسیار مشتاقند به مدرسه بیایند و با گروهی از کودکان دیدار کنند. گاهی این افراد نماینده کارگران محل (مانند رفتگر یا مأمور آتش نشانی)، یا دارای مهارت و اطلاعات خاص (نظیر بافنده یا انسان شناس) و یا دارای نوعی ویژگی مورد پسند کودکان می‌باشند. یک صاحب حرفه، یک مهمان از کشوری دیگر، عضوی از یک گروه نژادی مربوط به درس روز، یا شخص مسنّی که اطلاعات تاریخی ارزنده‌ای داشته باشد برای این منظور کاملاً مناسبت دارد.
در استفاده آموزشی از افراد مطلع مهم آن است که کودکان و مهمان تا حدی از هدف دیدار اطلاع داشته باشند و مقررات اولیه را برای این ملاقات وضع کنند. کودکان با قبول وظیفه میزبانی در کلاس خود احساس لذت می‌کنند.
گردشهای علمی داخل شهر را باید از پیش به طور صحیح طرح ریزی کرد. گذشته از نیاز به طرح ریزی حساب شده، کودکان باید از هدف و علت خاص این گردشها آگاه باشند. هرچند رویدادهای اتفاقی به کیفیت گردش می‌افزاید، اما نمی‌توان به امید تصادف از سازماندهی لازم صرف نظر کرد. گردشهای علمی باید با گرشهای تحقیقاتی تفاوت داشته باشند. از نظر کودکان اغلب ساده‌ترین سفر بیشترین معنا را پیدا می‌کند. برای خردسالان قدم زدن تا چها راه یک خیابان برای تماشای نحوه‌ی کنترل عبور و مرور وسائط نقلیه یا دیدار از سوپرمارکت محل با تجربه‌های پرباری همراه است. گرچه ممکن است کودکان خود چنین تجارب خارج از مدرسه را به دست آورده باشند اما تأکید مسأله توسط معلم و تدارک مقدماتی حرکت فرصتهای آموزشی جدیدی برای کودکان است و جنبه‌های تازه‌از موقعیتی آشنا را به آنها نشان می‌دهد. آموزشهای خاص اغلب حاصل طرح سؤالات جدید در موقعیتهای آشنا است.

استفاده از کتابهای درسی و کتابهای راهنمای برنامه آموزشی

انواع کتابهای درسی مطالعات اجتماعی کودکستانی و دبستانی به طور فزاینده‌ای در اختیار همه قرار می‌گیرد. غالب این نوع کتابها در مراحل اولیه به شکل کتابچه‌های تمرین مصور درمی‌آیند و در مراحل بعد به کتاب آموزش مطالعات اجتماعی تبدیل می‌شوند. هر چند بسیاری از متن‌ها شکل داستان را دارند اما کتابهای جدیدتر برای عرضه مستقیم مباحث علوم اجتماعی تدوین شده‌اند.
به هر حال کتابهای درسی حاوی مقدار محدودی اطلاعات هستند و نباید تنها منبع آموزش به شمار آیند. نحوه استفاده از کتاب درسی می‌تواند به شکل مرجعی برای برنامه، معلومات و مورد نیاز همه‌ی کودکان یا حاصل جمع دانش از منابع مختلف باشد. کتاب راهنمای برنامه نیز معمولاً پیشنهادهای سودمندی در زمینه منابع و برنامه‌های آموزشی ارائه می‌دهد. بهتر آن است که به جای خواندن کلیّات از یک کتاب، از کودکان بخواهیم فعالانه به تجسّس بپردازند و بر دانش خود بیفزایند. در مواردی که معلّمان نمی‌خواهند از مجموعه خاصّی برای همه کودکان کلاس کتاب درسی انتخاب کنند، می‌توان چند نسخه از کتابهای درسی متعدّد را برای استفاده بچه‌ها به کلاس آورد.
از آنجا که کتابهای راهنمای برنامه آموزشی بطور مستقیم به کار کودکان نمی‌آید، جنبه منع آموزشی بودن آنها کمتر است، اما اگر معلّم بتواند از یک کتاب راهنمای مناسب سود جوید در کمک به ایجاد فعّالیّتهای آموزشی خاصی مؤثر خواهد بود. این قسم کتابها از نظر گستره محتوا و سازماندهی متفاوتند. برخی از آنها برای محتوای درس طرحی کلّی می‌دهند و اغلب پیشنهاد دهنده محسوب می‌شوند، پاره‌ای دیگر دستوراتی را به تفصیل مطرح می‌کنند و جزئیات آنچه را که باید در کلاس انجام گیرد شرح می‌دهند، بعضی دیگر شکل مجموعه واحدهای مرجع را به خود می‌گیرند. این واحدها شامل طرحهایی برای مطالعه کلاسی و نیز اطلاعاتی در زمینه فعّالیّتهای کلاسی هستند. این اطّلاعات غالباً بیش از آن است که معلّم فرصت استفاده از آنها را داشته باشد، اما در عین حال بر آزادی و انعطاف معلّم می‌افزاید، بی آنکه او خود را شدیداً نیازمند جستجو کردن و یافتن موضوع و مواد درسی احساس کند.
کتابهای راهنمای برنامه آموزشی و کتابهای مرجع در بسیاری از نقاط، بطور معمول در دسترس معلّمان قرار دارد. اگر برخی نظامهای آموزشی چنین کتابهایی را نداشته باشند معلّمان باید از کتابهایی که خود تهیه کرده‌اند استفاده کنند. آنها می‌توانند با در نظر داشتن اهمیت هدفها، عملی بودن فعّالیّتهای پیشنهاد شده، در دسترس بودن منابع و کاربرد برنامه در کلاسی خاص، به ارزیابی واحدهای آموزشی بپردازند. معلّمان مقطع پیش دبستانی برای پیشرفت کلاسی، به علت کمبود منابع درسی، باید بطور کلی به مهارت خود تکیه کنند.

تضمین مفید بودن منابع

فعّالیّتهای بسیاری در مدارس انجام می‌شود بی آنکه حاصل آموزشی چندانی داشته باشد یا به کودکان آموزش صحیح بدهد. تنها ارزیابی کتابها و وسائل و ایجاد انواع فعالیتها آموزش کودکان را تضمین نمی‌کند. با آنکه نحوه اشتغال کودکان در مدرسه اهمیت دارد، ملاک اصلی، بازده هدفهای آموزشی، یعنی چیزی است که مبنای قضاوت ما از توفیق در تحصیل به شمار می‌آید. معلّمان باید در انتخاب کتاب از مجموعه منابعی که در اختیار دارند دقیق باشند و تنها از کتابهایی استفاده کنند که کودکان به کمک آنها به اهداف مشخص و با ارزشی برسند.
معمول است که معلمان از کتابهای رایج و ارزان قیمت، به دلیل فراوانی آنها، استفاده می‌کنند، اما ارزش اصلی این کتابها را باید از میزان بهره کاربرد آنها سنجید. کتابهای مرجع باید بر اساس ضوابط زیر انتخاب شوند: تا چه حد در نیل به اهداف آموزشی سودمندند، میزان احتمالی کارایی برخی از آنها نسبت به بعضی دیگر چقدر است، و این که آیا با سطح رشد و سابقه هر کودک تناسب دارند. علاوه بر این ملاکها، معلّم باید به سهولت کاربرد و عمل کتابهای مرجع و ارزش وسائل در رابطه با آنچه عاید می‌شود توجه داشته باشد و مسائلی چون هزینه، صرف وقت و تلاش لازم، از جانب معلّمان و کودکان، را در نظر بگیرد.

ارتباط مطالعات اجتماعی با سایر جنبه‌های برنامه آموزشی

هرچند برنامه مطالعات اجتماعی بطور مجزا بررسی شده است، اما اگر با دیگر بخشهای برنامه ترکیب شود ویژگی خود را از دست می‌دهد. در مهد کودک و کودکستان باید بخشهایی از این مبحث را با ساعات فعالیت کودکان درآمیخت. آنها می‌توانند با مکعب خانه بسازند، نقش شخصیتهای اجتماعی را بازی کنند و ضمن کار در سایر زمینه‌های برنامه با مشاهده تصاویر به مطالعات اجتماعی بپردازند. حتی در سالهای دبستان نیز می‌توان مطالعات اجتماعی را با دیگر مباحث آموزشی تلفیق کرد یا یک روز کار مدرسه را به رشته‌ای از فعّالیّتهای پیوسته به هم اختصاص داد. در بخشهای دیگر برنامه‌های خردسالان جای زیادی برای این مبحث وجود دارد.
در آموزش مطالعات اجتماعی اغلب از کودکان می‌خواهند الگو یا تصویرهای متصل به هم بسازند. بسیاری از هنرها و صنایع دستی را نیز می‌توان ضمیمه فعّالیّتهای این درس کرد، و کودکان را در فرصتهایی قرار داد که طی آن به مهارتهای ابتکاری خود بیفزایند و از ابتکارات خود برای آموزش مطالعات اجتماعی ابزاری مؤثر بسازند. کشیدن تصویر یک سوپر مارکت، ساختن لوحه تزیینی یا صنایع دستی بومی، نمونه‌هایی از این ابتکارات محسوب می‌شوند. کودکان می‌توانند آموخته‌های خود را از طریق رنگ کاری، نقاشی و خانه سازی جلوه گر سازند.
آشنایی با موسیقی و ادبیات یک فرهنگ، کلید درک سیستم نمادی و ارزشهای آن فرهنگ است. موسیقی، آواز، قصّه و شعر اقوام مختلف در برنامه مطالعات اجتماعی جای خاصی دارند. ادبیات مناسب برای کودکان (و بزرگسالان) می‌تواند در شناسایی مردم، شکل مؤسسات و روابط اجتماعی بینشی زایدالوصف ایجاد کند. کودکان می‌توانند، مدّتها پیش از آن که قادر به درک افراد به مدد عقل باشند، از طریق احساسات با آنان تبادل فکری برقرار کنند.
بطور کلی، هنرهای زبانی منبعی پربار در آموزش مطالعات اجتماعی است. کودکان می‌توانند در ارتباط با این درس به خلق نمایشها و خیمه شب بازیها بپردازند. آنها در بازیهای نمایشی نقش افراد مختلف و ارتباطها را نشان می‌دهند یا در باره درک یک برنامه، داستانی نقل می‌کنند یا می‌نویسند. آنها باید بر مهارتهای زبانی تسلط پیدا کنند تا به جمع آوری اطلاعات بپردازند و حاصل آموخته‌های خود را با دیگران در میان بگذارند.

نمونه‌ای از درس مطالعات اجتماعی برای کودکان خردسال

آنچه در زیر می‌آید نگرشی کلی به درس مطالعات اجتماعی، مناسب برای هر مرحله سنّی است. ارائه آن به علت ذکر نمونه‌ای از امکانات موجود برای معلّمان می‌باشد به این دلیل که بتواند تنها راه یا حتی بهترین روش طرح درس مطالعات اجتماعی به شمار آید.
عنوان: اجتماع
مفاهیم: از جغرافی - تحول دائمی
اهداف برنامه: الف - مفاهیم و کلیتها
1- تغییرات جغرافیایی یک منطقه از طریق مراحل مختلف تحولات اجتماعی انسان صورت می‌گیرد.
2- این تغییرات در چهارچوب زمان قابل درک و مشاهده‌اند.
ب – مهارتها
1- ارائه مفهومی از گذشت زمان
2- یادگیری استفاده از تجسّس به عنوان منبع اطلاعات
3- یادگیری مقایسه مشاهداتی که در مواقع مختلف صورت می‌گیرد
4 - یادگیری استفاده از تصاویر فیلم، و الگو به عنوان منابع اطلاعات.

فعّالیّتها

1- معلّم می‌تواند بررسی را با خواندن داستانی از یک کتاب برای کودکان آغاز کند. بعد از پایان داستان می‌تواند حوادث و تغییرات یاد شده را با همه کودکان حاضر به بحث بگذارد. تلاش بحث باید حول این محور باشد که کودک این مفهوم را درک کند که چیزها با گذشت زمان تغییر می‌کند. خاطرات شخصی کودکان از نقل مکان به محل جدید و تغییراتی که مشاهده کرده‌اند آن تجربه را زنده می‌کند و به مفهوم تغییر معنای بیشتری می‌بخشد. از این طریق کودکان می‌توانند از تغییراتی که در محل آنها رخ داده است لیستی تهیه کنند. در داستانها با نقاشیهای کودکان می‌توان از این تغییرات استفاده کرد. گاهی تغییرات را بشکل تغییرات توسط انسان، تغییرات طبیعی، تغییرات در خانه، تغییرات در خیابان و تغییرات در مردم ساکن در خانه‌ها دسته بندی می‌کنند. این دسته بندیها مبنای نمایش نیز قرار می‌گیرند.
2- طرح یک گردش علمی را به نقطه‌ای از شهر که تغییر مهمی کرده است بریزید. این نقطه می‌تواند یک محل بازسازی شده، بخشی جدید، راه فرعی در حال احداث، یا هر نقطه مشابه مناسب برای تحقق مفهوم تغییر باشد. کودکان را آزاد بگذارید تا به بررسی محل بپردازند و پیشرفت کار را مشاهده کنند. در صورت امکان از کارگری که بر طرح نظارت دارد بخواهید آنچه را که اتفاق می‌افتد با ذکر دلایل برای کودکان توضیح دهد. از وضع موجود محل در روز بازدید عکسهایی تهیه کنید. برای بازدید از همان محل در آینده برنامه ریزی کنید. اگر دیدار مجدد محل همراه کودکان امکان پذیر نباشد، معلّم خود می‌تواند این کار را به تنهایی انجام دهد، عکسهای جدیدی از همان محل بگیرد و با نشان دادن آنها به کودکان تغییرات ایجاد شده در آن فاصله زمانی را برای آنان شرح دهد. اگر در صورت امکان تصویری نیز از محل قبل از آغاز بازسازی در دسترس باشد مفید خواهد بود. از کودکان بخواهید با دیدن عکسها درباره آنچه تغییر یافته و آنچه تغییر نیافته تبادل نظر کنند. ببینید آیا می‌توانند طرح کامل شده محل را پیش بینی کنند. ممکن است آنها خود طرحهایی را نقاشی کنند. نقاشی هیچ یک از آنها کامل نخواهد بود زیرا هیچ کدام براستی نمی‌دانند طرح در نهایت به چه صورت درخواهد آمد. از این نقاشیها می‌توان نمایشگاه جالبی ترتیب داد.
3- با استفاده از ماشینهای اسباب بازی و مکعب یا میزشن طرحی را در کلاسی به اجرا درآورید. در صورت امکان به کودکان کمک کنید خود ماشینهای ابتکاری بسازند. کامیون ساده، جرّاثقال و ماشین جاده سازی را می‌توان در کارگاه نجاری ساخت. کودکان را آزاد بگذارید تا با آن وسائل به بازی سرگرم شوند. در صورت تمایل می‌توانید ضمن بازی با آنها صحبت کنید و سؤالهای مناسبی را درباره‌ی کاربرد ماشینها و هدفهای بازی مطرح سازید. می‌توانید کاربرد ماشینهایی را نظیر آنچه در گردش علمی دیده‌اند نیز خود عنوان کنید. در این مرحله می‌توان کتابها و فیلمهایی درباره ماشینها برای نمایش به کلاس آورد. گاهی کودکان انواع ماشینها را نقاشی می‌کنند یا به طرق مختلف به شرح و تفسیر آنها می‌پردازند.
4- با دعوت از شخصی مطلع از اهالی محل که سالها در آن ناحیه زندگی کرده است، از او بخواهید از وضع گذشته آن محل برای کودکان صحبت کند و آن را با وضع حاضر بسنجد. اگر عکس یا روزنامه سالهای قبل را در دسترس دارد با خود به کلاس بیاورد. با تصاویر و آثار باقیمانده از گذشته محل نمایشگاهی تشکیل دهید. برای این قبیل فعالیتها، در اغلب مناطق، انسان نیازی به بازگشت به گذشته بسیار دور ندارد.
5- از کودکان بخواهید با والدین خود درباره خاطرات گذشته آنها از محل، صحبت کنند. اگر آن محل منطقه‌ای ثابت باشد جمع آوری اطلاعات و خاطرات با ارزش از خانواده‌ها کاری ساده است. کودکان مطالبی را که می‌شوند یادداشت کنند یا بشکل داستان بنویسند. داستانهای خود را با تصاویری که می‌کشند یا از منابع دیگر تهیه می‌کنند مصوّر کنند بطوری که هر کودک برای خود یک کتابچه گزارش داشته باشد.
داستانها و تصاویر را باید به ترتیب زمانی تنظیم کرد
تا کودکان بتوانند از توالی تغییرات تجسمی در ذهن داشته باشند.
6- موزه محلی با انجمن آثار تاریخی ممکن است از اشیاء قدیمی موجود که با تاریخ محل ارتباط دارد نمایشگاهی تشکیل دهد. با دیدار از چنین نمایشگاه با تشکیل دادن مشابه آن در کلاس درس موقعیتی برای نمایش کتابچه‌های خاطرات شخصی کودکان فراهم می‌آید.
طرح درس فوق درباره موقعیت یک محل از دید جغرافیایی تنظیم شده است. بسیاری از عنوانهای دیگر را می‌توانستیم به همان شکل مطرح کنیم و چهارچوبهای مشابه دیگری را در زمینه مباحثی از علوم اجتماعی فراهم آوریم. فرصتهایی را می‌توان از طریق بررسی بسیاری از مطالب مرسوم گذشته و مناسب خردسالان برای آموزش خاصّی از مطالعات اجتماعی ایجاد کرد. از عنوانهای بیشتری، در زمینه انسان شناسی، یا ارائه آموزشهای خاصی از دید مطالعات اجتماعی و نیز زمینهای مهم از ارتباط انسانی نیز می‌توان استفاده کرد. باید از آموزشهای هرچه بیشتر با اهداف متعدّد بهره جست تا بتوان به تعلیم و تربیتی که شایسته کودکان خردسال است دست یافت.

پی‌نوشت‌ها:

1- Affective Domain
2-See Bob L. Taylor and Thomas L. Groom, Social Studies Education Projects: An ASCD Index. Washington, D.C.: Association for Supervision and Curriculum Development, 1971.
3-See for example The Educational Research Council of Greater Cleveland, Conceits and Inquiry (Boston: Allyn and Bacon, 1970); Hilda Taba, Elementary Social Studies (Palo Alto: Addison-Wesley, 1967); Lawrence Senesh, Our Working World (Chicago: Science Research Associates, 1964); Vincent and Carol Presno, Sian In Action Series (Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall, Inc., 1967); and Frederick H. Kresse and Ruth Green, MATCH (Boston: American Science and Engineering).
4-Morris Serdus and Marlin L. Tank, "A Critical Appraisal of Twenty-Six National Social Studies Projects," Social Education, Vol. 34, No. 4 (April 1970), 383- 449. Descriptions and evaluations of many social studies programs are also available from Social Science Research Consortium, 1424 15th Street, Boulder, Colorado 80302 (see Chapter XVI).
5-See, for example, Louise N. Ames, “The Development of the Sense of Time in the Young Child,” Journal of Genetic Psychology, Vol. 68, No. 1 (1946), 97-125, or Joy M. Lacey, Social Studies Concepts of Children in the First Three Grades (New York: Teachers College, Columbia University, 1932).
6-Paul F. Brandwein et al., Principles and Practices in the Teaching of the Social Sciences: Concepts and Values (New York: Harcourt Brace & World, 1970), p.T-16-17.
7- Attitude
8- Inductive
9- Self-Security
10-Hilda Taba, Teachers" Handbook for Elementary Social Studies (Palo Alto: Aildison-Wesley, 1967), pp. 7-10.
11-For example, see Allonia Cadsden, Concept Picture Charts: Exploration in Beginning Social Studies (New York: Harcourt Brace & World); Fanny and Ceorge Shaftcl, Words and Actions: Role-Playing Photo-Problems for Young Children (New fork: Holt, Rinehart & Winston); Betty Atwell Wright, Urban Education Studies (New York: John Day Co.).

منبع مقاله :
اسپادک، برنارد؛ (1379)، آموزش در دوران کودکی، ترجمه محمّدحسین نظری نژاد، مشهد: شرکت به نشر، چاپ نهم