دو / تورنفور، ژوزف پیتون

[žozef piton də turnfor]
Joseph Pitton de Tournefort
(ت. اکس آن پرووانس، فرانسه، 14 خرداد 1035/ 3 ژوئن 1656؛ و پاریس، فرانسه، 7 آذر 1087/ 28 نوامبر 1708)، گیاه شناسی، پزشکی.
تورنفور، که یک برادر و هفت خواهر داشت، از یک خانواده‌ی اشرافی متوسط برآمد. پدر او، پیثر پیتون، قانوندان و منشی سلطنتی و امیر تورنفور، و مادرش، اِماردو فاگو، دختر یکی از مشاوران سلطنتی در دارالحکومه‌ی پرووانس بود. تورنفور، که در ابتدا قرار بود کشیش شود، آموزش بسیار خوبی در زبانهای یونانی و لاتینی و علوم از یسوعیان کسب کرد. مرگ پدر در 1056 سبب شد که وی بتواند برای حرفه‌ی آینده‌اش، تاریخ طبیعی، بخصوص گیاه شناسی، آماده شود. وی تا 1062 در دانشگاه مونپلیه وقت خود را بین گیاه پژوهی و دروس شیمی، پزشکی، و گیاه‌‌شناسی [که توسط مانیول تدریس می‌شد] تقسیم کرد. چندین ماه در هر سال به مناطق روستایی و کوههای آلپ، میدی، پیرنه، و اسپانیا سفر می‌کرد و غالباً دوستان گیاهشناسی مانند شارل پلومیه و پیئر گاریدل همراه او بودند.
در 1062، به توصیه‌ی مادام دووِنِل، بانوی بزرگ درباری که اصلاً اهل اِکس بود، تورنفور به عنوان جانشین گی فاگون، استاد باغ سلطنتی، در پاریس انتخاب شد. وظیفه‌ی او در این مقام جدید نه تنها تعلیم گیاه‌‌شناسی بلکه غنی‌تر کردن مخزن گیاهان زنده‌ی باغ بود. بین سالهای 1064 و 1068 هر سال به سفرهائی طولانی برای پژوهش در گیاهان به میدی، هلند، انگلستان، و بخصوص شبه جزیره‌ی ایبریا، اقدام می‌کرد، و در آن شبه جزیره بیش از یک سال ماند. در 1070، به پیشنهاد آبه بینیون، وارد فرهنگستان علوم شد؛ و از 1072 تنها جانشین فاگون در باغ سلطنتی بود.
تورنفور، هرچند فقط یک چاپ از یادداشتهای درسی خود را که به همت یکی از شاگردان انگلیسی وی به نام ویلیام شررد تنظیم شده بود با عنوان Schola botanica (1068) منتشر کرده بود، یکی از برجسته‌ترین گیاه شناسان اروپا بشمار می‌رفت و با چندین نفر از دانشمندان، از جمله مانیول در مونپلیه و هرمان در لیدن، مکاتبه داشت.
بین سال 1073 و وفاتش در 1083 کارهای تورنفور با دو حادثه‌ی عمده مشخّص می‌شد حادثه اول انتشار Élémens de botanique «اصول گیاه شناسی» او بود (1073/ 1694) در سه جلد، که دو جلد آن تصاویری به قلم کلود اوبریه داشت؛ این کتاب با عنوان Institutiones rei herbariae به لاتینی ترجمه شد (1079/ 1700). حادثه‌ی دوّم سفر او به کرانه‌ی خاوری مدیترانه بود (1079-1081). گزارش تورنفور از این سفر، که پس از مرگ وی انتشار یافت (1096/ 1717) و به زبانهای متعدّد ترجمه شد، هنوز هم کتاب خواندنی جالبی است. اما نوشته‌های چاپ شده‌ی بعدی تورنفور تنها قسمت کوچکی از آثار علمی وی را شامل می‌شود. وی در موقع مرگ، که در اثر حادثه‌ای اتفاق افتاد، دوازده دفتر یادداشت در زمینه گیاه‌‌شناسی از خود بر جای نهاد، که دو جلد از آنها برای چاپ آماده بود: «گیاه پژوهیهائی در اطراف پاریس» و «نامگذاری گیاهانی که در فرانسه، اسپانیا، و پرتغال مشاهده شده‌اند».
بررسی طبیعت زنده، بخصوص گیاهان، در قرن هفدهم اصولاً با دو جریان عمده‌ی تحقیق مشخص می‌شد: جریان اول به مسأله‌ی رده بندی مربوط می‌شد و دیگری به ساختارهای درونی گیاهان و اعمال آنها، این دو حرکت با یکدیگر نامرتبط نبودند و طبیعت شناسانی نظیر جان ری و سباستیئن وایان بعضی مفاهیم بنیادی از کالبدشناسی و زیست‌‌شناسی را وارد رده بندی کردند. تورنفور از این لحاظ فکر چندان روشنی نداشت: درباره‌ی جنسیت گیاهان هیچ نمی‌دانست، از بکار بردن میکروسکوپ امتناع می‌کرد، و گیاهان را به قسمتهای تقریباً مستقلی تقسیم می‌کرد که آنها را موجوداتی جدا از یکدیگر می‌انگاشت. این محدودیتهای مهم در کارهای او سبب بروز انتقادهای وسیع و غالباً شدید گردید. اما این انتقادها تا آن حد مغرضانه بود که هدفهای کلی تورنفور و قدرتی که وی در تعقیب هدفها داشت نادیده گرفته می‌شد.
آنچه گیاه‌‌شناسی به تورنفور مدیون است ابداع جنسی (genus) از لحاظ رده بندی زیستی، که از زمانهای قدیم عملاً خود را بر مشاهده کنندگان تحمیل کرده بود، نیست، بلکه ابداع مفهوم جنس در معنی جدید کلمه و اولین کاربرد ماهرانه‌ی آن می‌باشد. مانیول، معلم او در مونپلیه، قبلاً مفهوم تیره یا خانواده را، اگرچه بی‌تردید به نحوی شتابزده، اصلاح کرده بود (1068)، زیرا در حدود نیم قرن بار دیگر کسی به آن نپرداخت. واحد رده بندی‌ای که بیش از همه تورنفور را جذب کرد عبارت بود از جنس-یا، به گفته‌ی خود وی، «مجموعه‌ای از گونه‌ها»-یعنی یک گروهبندی طبیعی که وجودی واقعی و قابل شناختن و مستقل از مشاهده کننده دارد. هدف وی آن بود که «هرگونه را به جنسی واقعی آن تحویل کند» و جنس را براساس ویژگی آن یا، آن طور که امروز نامیده می‌شود، از طریق تشخیص تعریف کند. زمانی که هویّت یک جنس معیّن می‌شد، می‌بایست نامی بر آن گذاشته شود که فقط بیانگر مشخصات بیان شده در توصیف آن بوده، و در عین حال تا حدّ ممکن نیز ساده باشد-اگرچه سنّت نیز کاملاً نباید نادیده گرفته شود. بالاتر از همه، تورنفور میان توصیف و نامگذاری بدقت فرق می‌گذاشت.
مفهوم جنس از نظر تورنفور حاوی نکته‌ای جدید و اساسی بود که در کارهای لینه، برناردو ژوسیو، و آدانسون تکامل بیشتری یافت. در این زمان بود که راههای مشخص طبقه بندی و نامگذاری شناخته شدند. لینه گونه را تعریف کرد و، با یک روش کاملاً طبیعی، نامگذاری دو اسامی را برقرار ساخت، ژوسیو و آدانسون شناخت واحدهای طبیعی در تمام سطوح را هدف تحقیقات خود قرار دادند.
تورنفور، علاوه بر جنسها، به وجود واحدهای بالاتر، که وی آنها را «رده» نامید، نیز پی برد، ولی در عمل بندرت آن واحدها را به عنوان رده در نظر می‌گرفت. بلکه غالباً از رده‌ها، مانند بخش بندیها، به عنوان وسایل کاملاً قراردادی برای تعیین هویت گونه‌ها استفاده می‌کرد. تورنفور، که بکلّی مستغرق در تکلیف عظیم تنظیم یک فهرست برای تمام جنسهای موجود بود، فرصت برای بررسی جزئیات هرگونه نداشت. وی به طور ساده به کتاب pinax گاسپار بوئن، که، به عقیده‌ی او، تعریفهای کاملاً رضایت بخش برای گونه‌ها داشت، اعتماد می‌کرد.
آنچه به تحول تورنفور کمک کرد تجربه‌ی فوق العاده وسیع او در گیاه شناسی، شهرت حاصل از سفرش به کرانه خاوری مدیترانه، و شخصیت وی بود. علاقه‌ی شدید او به وضوح، سادگی، و قدرت نویسندگی او منشأ سبک جذاب و نحوه استدلال متقاعد کننده‌ی وی بود. متأسفانه، همین علاقه سبب یک نوع گرایش به عرضه‌ی طرح کلّی شد و، نهایتاً، به سطحی شدن روش او انجامید. کتابهای Élémens Institutiones نه تنها به سبب منعکس ساختن پیشرفتهای عقلی بلکه همچنین به سبب شکل کاملاً جدیدی در نحوه‌ی عرضه‌ی مطالب، در تاریخ طبقه بندی نقطه‌های عطف بشمار می‌روند. متن Élémens به زبان فرانسوی است، همراه با لغتنامه‌ای فنی، که با تصاویر اوبریه ارتباط نزدیکی دارد. حاصل کار مجموعه‌ی ساده و منسجمی است که در خواننده احساس رضایت بوجود می‌آورد. به این ترتیب، با این که تورنفور در این کتاب کشفیّات عمده‌ی زیست‌‌شناسی قرن هفدهم را نادیده گرفته است، اما در محدوده‌های خاص آن بروشنی یک سلسله روشهای بررسی را که منجر به نظام رده بندی جدید گردید شرح داده است.
در سطح اصول، تورنفور در استقرار عینیّت در طبقه بندی و تثبیت شیوه‌های تحقیق مناسب برای روش طبقه بندی طبیعی، قویاً و به نحوی درخشان سهیم بود. (با وجود این، اسلوب خاص وی، که براساس گل و میوه، و عمدتاً جام گل، استوار بود، فوق العاده مصنوعی بود.) اگرچه وی به هیچ روی اصل تبعیّت مشخصات را کشف نکرد، روش وی نوعی تبعیّت را که مرتبط با استنباط او از واحدهای طبیعی موجود در سطوح مختلف بود آشکار می‌ساخت. علاوه بر آن، تورنفور نقش مهمی در آزاد کردن گیاه‌‌شناسی از پزشکی ایفا کرد.
بیشتر جنسهای تورنفور-او 725 جنسی را قبول کرده بود-در خلال کارهای متخصصان برجسته‌ی طبقه بندی در قرن هیجدهم، مندرج شده و محفوظ مانده‌اند. تقریباً یک سوم جنسهای گیای فرانسه را تورنفور شرح داده است. مجموعه‌ی گیاهان خشک (هرباریوم) وی، که یکی از گنجینه‌های موزه‌ی تاریخ طبیعی پاریسی است، حاوی 6963 گونه گیاه می‌باشد.
تورنفور، که طبیعیدانی جامع الاطراف بود، به کانیها و صدفها نیز علاقه داشت، و مجموعه‌ی تاریخ طبیعی وی شامل سه هزار نمونه صدف بود (برایس، اقتباسی از رانسون در Tournfort [پاریس، 1957] ، 106). تورنفور، علاوه بر اینها، پزشکی بود که مشتریان قابل ملاحظه‌ای داشت. وی از طریق درسها و نوشته‌های منتشر شده‌ی خود نفوذ بسیار زیادی تا پایان قرن هیجدهم داشت.

کتابشناسی

یکم، کارهای اصلی.

نخستین نوشته‌ی انتشار یافته تورنفور مجموعه‌ای بود از درسها و سخنرانیهای وی در باغ سلطنتی، ویراسته‌ی ویلیام شررد با نام مستعار سایمن وارتن زیر عنوان Schola botanica… (آمستردام، 1689). او بعداً کتابی انتشار داد با عنوان Élémens de botanique ou méthode pour connoître Les plantes، 3 جلد (پاریس، 1694).
دیگر نوشته‌های انتشار یافته‌ی تورنفور بدین قرارند: جزوه‌ی چهار برگی Quaestio medico... discutienda... die Francisco AJforty... praeside: An potio e salvia salubris? (بی تاریخ، بی‌ذکر محل انتشار [پاریس، 1695]؛ Histoire des plantes qui naissent aux environs de Paris avec ‘leur usage en médecin (پاریس، 1698)، در NRL، 12 (مارس 1699)؛ نامه‌ای از تورنفور به مولف در آغاز کتابِ Nouvelle pratique des maladies aigues et de toutes celles qui dependent de la fermentation des liqueurs (پاریس، 1698)؛ r Institutiones rei herbariae 3 جلد Observ"ations sur les plantes qui naissent dans 1e fond de»؛1700 4«la mer
؛ در MARS، برای سال 1700 (1703)، 27-36؛ Corollarium institutionum rei herbariae. in que plantae 1356 munificentia Ludovici Magni in orientalibus regionibus observatae recensentur (پاریس، 1703)، که ضمیمه‌ای است بر Institutiones که تورنفور پس از بازگشت از کرانه‌ی خاوری مدیترانه آن را نوشت؛ Description du labirinthe de Candie. avec quelqucs observations sur I’acc- در MARS برای سال 1702 (1704) 4«roissement et sur la generation des picrrcs Persicaria oricntalis nicotiniac folio ؛ 217-234؛ 4calyce florum purpurco corol. hist, rei herbar ،همان، برای سال 1703 (1705)، 302-304؛ Description de deux esp£ces de Chamacr-hododendros observes sur les cotes de la Mer Noire »، همان، برای سال 1704 (1706)، 345-352؛ Description de I’oeillet de la Chine ، همان، برای سال 1705 (1706)، 264-266؛ y Suite de» *Yff-YPf 4(W«P) "V«j JL- ^ly ijUjt 4« . jUjb 4«restablissemcnt de quelques nouveaux genres de plantes ، همان، برای سال 1705 (1706)، 83-87، 236-241؛ Observation sur les maladies des plantes
، همان، 27-36؛ Observations sur law trp- 4« 4dnaissance et sur la culture des champignons ، همان، برای سال 1707 (1708)، 58-66؛ و Materia medica… (لندن، 1708)، که از درسها و سخنرانیهای تورنفور در باغ گیاهان ترجمه شد و پیش از آن که به زبان فرانسوی انتشار یابد به انگلیسی منتشر شد.
نوشته‌هائی که پس از درگذشت تورنفور انتشار یافتند بدین قرارند: iy Toumefortius contractus sub forma tabularum sistens Institutiones rei herbariae juxta methodum modemarum... (فرانکفورت، 1715)؛ Traite de la matiere medicale.. ، 2 جلد (پاریس، 1717)؛ Relation d’un voyage du Le\>ant fait par ordre du roy... ، 2 جلد (پاریس، 1717)، همراه با نقشه‌هائی که به همت کلود اوبریه تهیه شده اند-این کتاب مشتمل است بر نامه‌هائی به کنتِ پونشارترن در ضمن سفر سالهای 1079 تا 1081، و پیش از ستایشنامه‌ای که فونتنل در مورد تورنفور نوشته به چاپ رسیده است؛ Institutiones rei herbariae، چاپ سوم، 3 جلد (لندن، 1719)، با ضمیمه‌ای به قلم آنتوان دو ژوسیو-این کتاب حاوی Isagoge in rem herbarium است، که در حدود دو سوم آن (یعنی همه‌ی بخش مربوط به تاریخ گیاه شناسی)، با توجه به مقدمه‌ای که به زبان فرانسوی بر Elemens de botaniqueنوشته شده است، کاملاً تازگی دارد؛ Histoire des plantes qui naissent aux environs de Paris avec leur usage dans la mcdecine
، چاپ دوم، با تجدید نظر و بسط مطالب به قلم برنار دوژوسیو، 2 جلد * Tournefort"s History of Plants Growing About Paris ‘(پاریس، 1725) Beschryving van eene reize naar de با ترجمه جان مارتین(لندن،1732)»Levant... door den Hr Pit ton de Tournefort... Abrege des "tlimens de botanique ou methode (آمستردام، 1737)؛‘ 2 جلد در یک آوینیون، 1749)؛)pour connoitre les p!antes" par M. de Tournefort Matiere medicale cxtraite des meilleurs auteurs et prinipalement du traite des medicamens de M. de Tournefort et des leqons de M. Ferrein 3 جلد (پاریس، 1770)، که آ. آ. باربیه در ouvrages anonymes Dictionnaire des... سوم (پاریس، 1875)، ستون 82، آن را به ل. ف. آندری نسبت داده است؛ و Beschreibung einer auf kdniglichen. Befechl unternommenen. Reise nach der Levante
ترجمه گ. و. ف. پانتسر، 3 جلد، به علاوه یک جلد حاوی لوحه ها (نورنبرک، 1777- 1776).
تفسیرهای بعدی بدین قرارند:
Eiemens de botanique ou methode :
pour connoitre les plantes par Pit ton de Tournefort...ویراسته ن. ژولیکرک، 6 جلد (لیون، 1797)؛ [Epistola D. D. Volkamero, apud Norinbergenses archiatio). Panzer Georgio Wolfgang Panzero... gratulatur simulque quaedam de D. Joanne Georgio Volcamero... additis duabus ad ilium epistolis Hermann Boerhaave & Jos. Pitt.
نورنبرک، 1802)) Tournefort exponit D. Georg. Wolfgang Franciscus Panzer Joseph Pit ton Tournefort de optima methodo instituenda in tOAoY re herbaria, ad... Gulielmum Sherardum... epistola, in qua respondetur dissertationi: D. Raii dc Xariis plantarum methodis (بی تاریخ، بی ذکر محل انتشار)، و تاریخ نامه به این صورت نوشته شده است: (Reponse (سپتامبر 1697) “Parisiis ex Horto regio, sept. MDCXVII i de M. Chomel a deux lettres ecrites par M.P.C. sur la botanique
(بی تاریخ، بی ذکر محل انتشار [پاریس، 1696] – به گفته ژ. م. کرار، مؤلف حقیقی تورنفور است (این پاسخ خطابی است به فیلیبر کوله ، که در نامه مورخ 1695 خود، مدعی شده است که «اصول گیاه شناسی» ترجمه و خلاصه ای است از
Etablissenient d« جان ری)؛ و Historia plantarum در MARS (1706 «quclques nouveax genres de plantes par M. Tournefort Tableau synoptique de la methode پاریس، 1796). نیز - ) Isagoge in rem herbarium .( i^j-^jl—.»)ترجمه ج. بِکِر از روی چاپ 17194 (Introduction a la botanique)
Tournefort. Museum d’histoire naturelle در کتاب »Institutiones
(پاریس، 1957)، 239- 306

دوم. خواندنیهای فرعی.

Les grands naturalistes francais ، از ج. بکر و دیگران، در Tournefort, Museum d’histoir naturelle (پاریس، 1957)؛ و De Linne a Jussieu، از ا. دودن (پاریس، 1926).
منبع مقاله :
گیلیپسی، چارلز کولستون، (1387) زندگینامه‌ی علمی دانشوران، ترجمه احمد آرام ... [و دیگران]، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول