تیفاشی، شهاب الدین ابوالعباس احمد بن یوسف

(ت. تیفاش، 563/ 1184؛ و، قاهره، 632/ 1253-1254)، کانی‌شناسی، فیزیولوژی.
تیفاشی آموزش خود را در تیفاش، که تا قیروان سه روز راه فاصله دارد، آغاز کرد. هنوز کودک بود که به قاهره رفت و در آنجا یکی از معلمانش عبداللطیف بغدادی پزشک بود. پس از آن که در دمشق هم تحصیلاتی کرد، به تیفاش برگشت و قاضی شد. بعدها ساکن قاهره شد و در همان جا درگذشت.
کتاب تیفاشی درباره‌ی احجار کریمه در نسخه‌های خطی مختلف به نامهای گوناگون نامیده شده است. نامی که عموماً پذیرفته شده اَزهارالافکار فی جواهر الاَحجار است. این کتاب درباره بیست و پنج گوهر در فصول متعدد بحث می‌کند. هنوز یک چاپ انتقادی از آن نشده، اما متن آن با ترجمه ایتالیایی در 1197/ 1818 منتشر شده است. با این حال تحریر مفصّلتری هم از این کتاب وجود دارد که نسخه‌هائی از آن باقی مانده است. این نکته را کلمان-موله ثابت کرده که در تحقیقی در Essai sur la minéralogie arabe («کانی‌شناسی اسلامی») خود از آن استفاده‌ی فراوان برده است. کلمان-موله، با این‌که امکانش را داشت، متأسفانه متنی انتقادی از این کتاب فراهم نکرد، و بسیاری از اطلاعاتی را هم که گرد آورده بود در کتاب خود نیاورد.
تیفاشی می‌گوید که قصد دارد هر گوهر را از پنج دیدگاه بررسی کند: تولید گوهر در کانسارهای آن؛ محل کانسارها؛ انواع، کیفیات، و علایم اصیل بودن؛ خواص جادویی و کاربردها؛ و قیمت گوهر. کلمان-موله فقط بخشهائی از نسخ خطی را که به سه مسأله اول مربوط می‌شود نقل کرده و در این کار هم روشی معینی نداشته است. یولیوس روسکا نخستین کسی بود که منتخبات مفصّلتری از این کتاب بر مبنای تحریرهای مختلف آن عرضه کرد؛ و غرضش اثبات این نکته بود که تیفاشی بسیاری چیزها را از کتاب اَحجار منسوب به ارسطو و کتاب‌العِلَل یا سِرُّالخَلیقَه، منسوب به آپولونیوس تیانایی (بلینوس)، اقتباس کرده است.
تیفاشی کتابی هم درباره‌ی ادراک حسی نوشته که فقط عنوانش را می‌دانیم. مستخرجی از این کتاب در نسخه‌ای خطی از ابن منظور فرهنگ نویسی (قرن هشتم / چهاردهم) باقی مانده، اما تاکنون مورد مطالعه دقیق قرار نگرفته است.
تیفاشی سه کتاب هم درباره‌ی امور جنسی نوشته است. یکی از این سه، که درباره‌ی علاج عنن در پیرمردان است، چندین بار چاپ شده و حتی ترجمه‌ای از آن به انگلیسی، از مترجمی مجهول، موجود است. بخش اول آن درباره آلات تناسلی، بهداشت جنسی، و مواد شهوتزا است، و اقوالی را از برخی پزشکان باستانی و اسلامی نقل می‌کند. بخش دوم یک نوع راهنمای امور جنسی برای مردان است. کتاب دوم او، که ظاهراً بیشتر جنبه طبی داشته، هنوز مورد تحقیق قرار نگرفته است. کتاب سوم او مشتمل بر داستانهای شهوی است؛ داستانهائی از این نوع در بخش دوم از کتاب اول او هم، که در بالا یاد کردیم، دیده می‌شود.

کتابشناسی

یکم. کارهای اصلی.

مشخصات متن ازهار، با ترجمه‌ی ایتالیایی به قلم آ.ر. بیشا، چنین است: Fior di pensieri sulle pietre preziose di Ahmad Teifascite (فلورانس، 1818)؛ ترجمه‌ی ایتالیایی جداگانه هم چاپ شده است (بولونیا، 1906). ژ.ژ کلمان-موله بخشهائی از نسخه خطی آن را در کتاب خود با عنوان Essai sur la minéralogie arabe (پاریس، 1868) نقل کرده است. یکی از کتابهای او درباره‌ی امور جنسی با این مشخصات ترجمه شده The Old Man Young Again, Translated From the Arabic by an English Bohemian (پاریس، 1898). ی. روسکا منتخباتی از ازهار را در این آثار خود آورده است: Das Steinbuch des Aristoteles (هایدلبرک، 1912)، 23-31؛ و Tabula Smaragdina (هایدلبرک، 1926).

دوم. خواندنیهای فرعی.

Geschichte der arabischen Literatur، از ک. بروکلمان، یکم (وایمار، 1898)، 495؛ و ذیل، یکم (الیدن، 1937)، 904، و سوم (1942)، 1243؛ الدیباج المُذَهَّب فی معرفةِ اعیانِ علماءالمَذهب، از ابن فرحون (قاهره، 1356/ 1937 یا 1938)؛Introduction to the History of Science، از ج. سارتن، دوم (بالتیمور، 1931)، 650؛ «Arabische Lapidarein»، از م. اشتاینشنایدر.، در ZDMG، 49 (1895)، 254 به بعد؛ و Die Mediain in Islam، از م. اولمان (لیدن، 1970)، 196 به بعد.
منبع مقاله :
گیلیپسی، چارلز کولستون، (1387) زندگینامه‌ی علمی دانشوران، ترجمه احمد آرام ... [و دیگران]، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول