آثار گوناگون مسجد(2)

مسجد با افزايش شناخت و آگاهي، تبيين، حفظ و گسترش ارزش ها و آرمان هاي اسلامي، تربيت عملي ديني و تربيت الگويي، نظام تربيتي منسجم و قوام يافته اي را ايجاد مي كند كه بر شاخصه هاي هويت ديني تأثير مي گذارد و آن ها را تقويت مي كند.[1] به اين ترتيب مسجد، سبب تقويت تشخيص ديني و تداوم دين داري مي گردد.
تربيت اخلاقي، تربيت فقهي، تربيت عقيدتي، تربيت سياسي از ابعاد تربيت ديني است كه مسجد بر آن ها مؤثر است.[2]

فروتني

در نظام تربيتي اسلام، فروتني يكي از مهم ترين ويژگي هاي اخلاقي است كه در سايه غلبه بر هواي نفس و تكبر، ايجاد مي شود. مسجد نيز به عنوان پايگاهي مذهبي كه در تربيت ديني مؤثر است، اين جنبه شخصيتي ارزنده را در انسان تقويت مي كند. مسجد با شيوه هاي گوناگون سبب تقويت فروتني مي شود؛ زيرا مسجد تنها به گروه ويژه اي از مسلمانان با سطح سواد و ثروت و جايگاه اجتماعي بالا تعلق ندارد، بلكه همه قشرهاي جامعه اسلامي مي توانند براي اجراي مراسم ديني خود، در خانه خدا حاضر شوند. حضور همه طبقه هاي اجتماعي در مسجد و ارتباط آنان با يكديگر به ايجاد و روحيه فروتني در انسان كمك مي كند. در مسجد ثروتمندان با فقيران، عالمان با بيسوادان و جوانان با پيرها در ارتباطند. بي شك، كسي كه در جريان روابط اجتماعي با افراد گوناگون ارتباط داشته باشد و از نشست و برخاست با قشرهاي متوسط و ضعيف خودداري نمي كند، معمولاً از رفتارهاي متكبر به دور مي ماند.[3] از سوي ديگر از نظر مقررات ديني در مسجد، همه افراد در يك سطح هستند و كسي حق ندارد نسبت به ديگران تكبر ورزد. آداب و مقررات مسجد براي همه يكسان است و كسي امتيازي بر ديگران ندارد و همه بايد آداب مسجد را رعايت كنند. در نماز جماعت همه به يك شكل و در يك قالب كلي نماز مي گذارند و كسي نمي تواند با تكبر و غرور خود را از ديگران برتر بداند و خارج از اين چارچوب رفتار كند. افزون بر اينكه نماز در مسجد سبب افزايش تقوا مي شود و تقوا نيز در ايجاد فروتني نقش مهمي دارد.
بنابراين، با توجه به جنبه هاي آموزشي و عبادي مسجد، بايد گفت مسجد به عنوان مهم ترين پايگاه ديني با ايجاد و گسترش مفاهيم و تعاليم ديني در ايجاد فروتني نقش مؤثري دارد.

يافتن دوست خوب

يكي از مهم ترين عوامل مؤثر در شكل گيري شخصيت انسان، دوست است. اين موضوع در دين اسلام اهميت بسياري دارد. هم چنين اسلام ويژگي هاي دوست خوب را نيز بيان مي كند.
مسجد پايگاهي ديني و فرهنگي است كه نمازگزاران مؤمني در آن رفت و آمد مي كنند[4] و دوستي با اين افراد، در بينش انسان مؤثر است. با ايجاد پيوند و آشنايي ميان مؤمنان، نخبگان و صالحان جامعه، بستري مناسب براي پرورش و تربيت روحي انسان فراهم مي آيد.
كسي كه با خوبان ارتباط دارد، حتي اگر به آن درجه از تكامل نرسد كه به سبب خداترسي، مرتكب گناه نشود، به سبب حيا و شرم از برادران ديني خود، راه انحراف را در پيش نمي گيرد.

3. بررسي آثار آموزشي مسجد

از آغاز اسلام، مسجد به عنوان يك پايگاه آموزشي، كاربردهاي گوناگوني داشته است. در سال هاي آغاز بعثت، با وجود جو اختناق و شرايط سختي كه بر مكه حاكم بود، پيامبر _ صلّي الله عليه و آله _ در دوراني، ياران خويش را در مسجدالحرام گرد مي آورد. براي آنان قرآن مي خواند و واجبات و محرمات الهي را به آنان آموزش مي داد. چنين جلسه هايي در مسجد، گاه به مناظره و گفت و گوهاي طولاني علمي با سران قريش مي انجاميد.[5]
پس از هجرت پيامبر به مدينه و ساختن مسجدالنبي، فصل نويني در فعاليت هاي آموزشي مسجد آغاز شد. پيامبر _ صلّي الله عليه و آله _ بيشتر پس از نماز صبح و عشا به سخنراني و گفت و گوهاي علمي مي پرداخت.[6] اين جلسه ها با حضور مردان و زنان مسلمان برپا مي شد[7] كه اين از آشكارترين جلوه هاي آموزشي مسجد در مدينه بود. تفسير قرآن و سخن گفتن پيرامون معاني آن، بخش در خور توجهي از سخنراني هاي پيامبر _ صلّي الله عليه و آله _ را تشكيل مي داد.[8] علاوه بر جلسه هاي سخنراني پيامبر، كلاس هاي آموزشي گوناگوني نيز در مسجد تشكيل مي شد.[9]
با اين توضيحات، اهميت جنبه هاي آموزشي مسجد معلوم مي شود. پيامبر _ صلّي الله عليه و آله _ مي فرمايند:
هرگونه توقفي در مسجد لغو و بيهوده است، مگر براي سه دسته: كسي كه پس از نماز به تلاوت قرآن مي پردازد، آن كه سرگرم ذكر و ياد خداست و كسي كه به مباحثات علمي اشتغال داشته باشد.[10]
از ديد روايت، تشكيل جلسه هاي علمي در مسجد، نسبت به جلسه هاي دعا، جايگاه والاتري دارد[11] و پاداش آن، ثواب عمره كامل يا حج كامل [12] و جهاد در راه خدا است[13] كه رحمت خدا آنان را فرا مي گيرد.[14] در اين ميان، طرح مباحث ديني در مسجد، فضيلت بيشتري دارد.[15]
پس از پيامبر _ صلّي الله عليه و آله _، ائمه _ عليهم السلام _ نيز براي حفظ جنبه هاي آموزشي مسجد، تلاش هاي ارزنده اي انجام دادند.[16]
مسجد، ابزارها و موقعيتي را در اختيار دارد كه به كمك آن مي تواند به آموزش و افزايش شناخت ديني نمازگزاران بپردازد. مسجد مكاني است كه مسلمانان براي برپايي فرائض الهي و مجالس مذهبي در آن حاضر مي شوند و اين فرصت مناسبي است تا معارف و احكام دين نشر پيدا كند. البته نقش امام جماعت در اين ميان بسيار مهم است.
بدون در نظر گرفتن تاريخ بناي مسجدها، محققان و مورخان پذيرفته اند كه بيش از پيدايش مدرسه، مسجد يگانه مركز مهم آموزشي _ فرهنگي در جهان اسلام بوده است. هرچند برخي از محققان از جايگاه هاي آموزشي ديگري همچون مكتب هاي خانگي و دارالقرّا نيز ياد كرده اند،[17] ولي فعاليت هاي آموزشي در اين مراكز چنان محدود بوده است كه ما امروزه اطلاعات قابل توجهي درباره چگونگي آموزش در اين مكان ها در اختيار نداريم. حال آن كه نام مسجدهاي مهم اسلامي كه جايگاه فعاليت هاي آموزشي بوده، در تاريخ ماندگار شده است. حتي نام مدرسان اين مسجدها، همراه با اطلاعات قابل توجه ديگري درباره مطالبي كه در مسجد تدريس مي شده، در اختيار ماست.[18] پس از پيدايش مدرسه نيز تا سال ها، مدرسه در دامان مسجد بنا مي شد. از همين رو، در بيشتر كتاب هايي كه درباره مسجد به نگارش در مي آمد، از مدرسه بسيار سخن گفته مي شد كه اين به سبب ارتباط بسيار نزديك مسجد و مدرسه است.[19]

چند نكته درباره آثار آموزشي مسجد

الف) همان گونه كه اشاره شد، جنبه هاي آموزشي مسجد، رسالت اساسي اين نهاد در تمامي دوره ها و مكان هاست. مسجد با ويژگي هايي كه دارد، براي هميشه آموزشگاه مباني ديني و معارف اسلامي است.
از اين رو مسجدي كه نقش مؤثر خود را در زمينه هاي فرهنگي _ آموزشي ايفا نكند، در حقيقت در اجراي بخش مهمي از رسالت خويش باز مانده است. بر پايه همين ارزيابي است كه اميرالمؤمنين _ عليه السلام _ ، مسجدي را كه در آن خبري از هدايت، تبليغ و ترويج دين نباشد، مسجد خراب برشمرده است.[20]
ب) بي ترديد شكوفايي علمي مسجد و طرح دانش هاي گوناگون در آن، كمالي براي مسجد به شمار مي آيد، ولي پرداختن به اين امور، نبايد سبب شود تا رسالت اوليه مسجدي كه پرداختن به دانش هاي ديني است، فراموش شود.
از نگاه اميرالمؤمنين، يكي از رسالت هاي مهم و اساسي مسجد آن است كه به معناي حقيقي كلمه، كانون هدايت مسلمانان باشد.[21]
ج) در ميان بحث ها و علوم ديني، پرداختن به علوم قرآني در مسجد، اهميت ويژه اي دارد؛ زيرا قرآن و مسجد، پيوند ويژه اي با يكديگر دارند. پيامبر در اين باره مي فرمايد:
انما نُصِبَت المساجِدُ لِلقُرآنِ؛[22] مساجد را براي (خواندن و فهميدن) قرآن بنا كرده اند.
مَن اَحبَّ القُرآنَ فَليُحِب المساجِد؛[23] دوستدار قرآن، مسجد را نيز بايد دوست داشته باشد.
شواهد تاريخي نشان مي دهد كه در مسجد النبي جلسه هاي قرائت و تفسير قرآن رونق ويژه اي داشته است. عبادة بن صامت، از سوي پيامبر مأمور بود تا قرآن را به مردم آموزش دهد.[24] جلسه اي مربوط به قرآن و علوم قرآني حتي شب ها تا دير هنگام نيز در مسجد النبي برپا بود.[25]
د) مطالعه تاريخي مساجد از آغاز تاكنون نشان مي دهد كه مسجد و كتاب خانه، همواره در كنار هم بوده اند.
از همان آغاز كه قرآن به صورت مكتوب درآمد، مسلمانان قرآنهاي نوشته را به مسجد هديه و يا وقف مي كردند. با افزايش شمار كتاب ها، كتاب خانه هاي مسجدها نيز، رشد چشم گيري يافت. اين كتاب خانه ها نقشي بزرگ در شكوفايي فرهنگ و تمدن اسلامي داشته اند.[26] در شرايط كنوني، نمي توان مسجدي را كه بدون كتاب خانه باشد، مسجد نمونه اي ناميد. از اين رو، لازم است در زمينه تاسيس و تجهيز كتاب خانه مسجدها، گام هاي مهمي برداشته شود. براي رسيدن به اين مهم بايد به چگونگي ساختمان و بناي مسجد بسيار توجه كرد.
هـ) روايت هايي كه مسجدِ زن را، خانه او دانسته[27] بر آن نيست كه زنان را از آمد و شد به مسجد باز دارد، بلكه همان گونه كه بسياري از فقيهان گفته اند، مقصود اين روايت ها، تاكيد بر لزوم رعايت حجاب و پاكدامني است.[28]

پی نوشت:

[1] . نك: حميد نگارش، هويت ديني و انقطاع فرهنگي، صص 26- 56، نمايندگي ولي فقيه در سپاه، مركز تحقيقات اسلامي.
[2] . نكك محمدمهدي پورعلي فرد، نكته هايي درباره روش تربيت ديني نسل جوان و نوجوانان، ج 1، فصل 3 ، 4 ، 5 و 6.
[3] . البته در برخي موارد افراد مسجد چنين نيستند. اين امر به معناي نبود چنين كاركردي براي مسجد نيست بلكه حاكي از نقاط ضعف آن مسجد و فاصله آن از مسجد ايده آل اسلامي مي باشد.
[4] . امام حسين _ عليه السلام _ مي فرمايد: كسي كه همواره به مسجد رفت و آمد مي كند، يكي از اين هشت فايده به او مي رسد: ... يافتن رفيق نيك ... . (تحف العقول، ص 258)
[5] . احمد بن علي بن ابوطالب طبرسي، احتجاج، نشر مرتضي، مشهد، 1403 هـ.ق، صص 29- 38.
[6] . التراتيب الاداريّه، ج 2، ص 233.
[7] . محمداسماعيل بخاري، صحيح بخاري، ج 1، كتاب العلم، باب 75، ش 96.
[8] . التراتيب الاداريّه، ج 2، ص 222.
[9] . همان، ج 2، ص 233.
[10] . وسايل الشيعه، ج 3، ص 86، روايت 8.
[11] . زيد العابدين بن علي عاملي، منية المريد، ص 106.
[12] . همان.
[13] . محمد بن عبدالله زركشي، اعلام المساجد باحكام المساجد، ص 328.
[14] . مستدرك الوسايل، ج 3، ص 363، روايت 20، چاپ 3 از ابواب احكام المساجد.
[15] . نك: كوي دوست، صص 167- 170.
[16] . همان، صص 173- 186.
[17] . تاريخ احمد شبلي، آموزش در اسلام، ترجمه: محمدحسين ساكت، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، تهران، 1363 هـ.ش، پيوست 2 (نقدي بر كتاب تاريخ آموزش در اسلام) از مصطفي جواد، ص 40.
[18] . همان، ص 89 به بعد.
[19] . نك: همان و نيز: محمد زمان تبريزي، فرائد الفوائد در احوال مدارس و مساجد، تصحيح و تحقيق: رسول جعفريان، تهران، احياي كتاب و دفتر نشر ميراث مكتوب، 1373.
[20] . نهج البلاغه، تنظيم: صبحي صالح، ص 540، حكمت شماره 369، مركز البحوث الاسلامية، ايران، 1359، افست از چاپ بيروت، 1387 هـ. ق.
[21] . همان و نيز: شيخ صدوق، من لايحضره الفقيه، ج 1، باب فضل المساجد و حرمت ها، ص 237، حديث 713.
[22] . وسائل الشيعه، محمد بن حسن عاملي، ج 3، ص 493، باب 14 از ابواب احكام المساجد، روايت 1.
[23] . مستدرك الوسائل، ميرزا حسن نوري، ج 3، ص 355، باب يك از ابواب احكام المساجد، روايت 2.
[24] . التراتيب الاداريّة، عبدالحي الكتاني، ج 1، ص 48.
[25] . همان، ص 477- 478 و نيز، محمد بن عمر واقدي، مغازي، ترجمه محمود مهدوي دامغاني، ص 255، مركز نشر دانشگاهي تهران، 1369، چاپ دوم.
[26] . نك: محمد مكلي السباعي، نقش كتاب خانه هاي مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامي، ترجمه علي شكويي، تهران، 1373، سازمان مدارك انقلاب اسلامي.
[27] . وسائل الشيعه، ج 3، ص 510، باب 30 از ابواب احكام المساجد روايت 1- 5.
[28] . نك: رحيم نوبهار، سيماي مسجد، ج 1، صص 113- 117.
منبع: مسجد