شعرخوانی«برای» کودکان و نوجوانان(2)

دیدن یک موضوع از زاویه دید شاعران مختلف:

اگر به مجموعة شعرهای شاعران کودک و نوجوان نگاه کنید شاهد خواهید بود که موضوعات مورد علاقة کودکان و نوجوانان از قبیل حیوانات، اسباب‌بازیها،‌ فصلها و… با زاویه دیدهای مختلف طرح شده است. این شعرها نمونه‌های خوبی هستند برای تمرین دیدن و دیگرگونه دیدن. مربی می‌تواند ضمن موضوعی کردن شعرهای کودک یا نوجوان مجموعه‌هایی با عنوان «بهار از دید شاعران» «پاییز از دید شاعران» و… تهیه ‌کند و مثلاً به تفاوت نگاه شاعران در زمینه موضوع فصل بهار، پاییز و یا… بپردازد.

جان‌بخشی به عناصر طبیعت:

جاندارپنداری یا جان‌بخشی در خیال به عناصر و اجزای محیط زندگی، یکی از ویژگیهای کودک است،‌ معادلی را که می‌توان برای این مکانیزم ذهن کودکانه در شعر پیدا کرد «تشخیص» است در واقع می‌توان تشخیص را به عنوان مدل تکامل‌یافته‌ای از این نوع نگرش کودکانه در نظر گرفت.
تشخیص در لغت به معنی تمییز دادن است. اما در اصطلاح نقد ادبی، به پیروی از منتقدان، به مفهوم قسمی از استعاره به کار رفته است که به موجب آن عناصر بی‌جان یا انتزاعی، صورتی انسانی، بهیمی یا جاندار می‌یابند. شاعرانی که برای کودکان می‌سرایند اگر از این صنعت به خوبی استفاده کرده باشند جذابیت زیادی به شعر بخشیده و خواندن شعر را برای کودک لذت‌بخش می‌کنند. مربی می‌تواند پس از خواندن شعری که این صفت در آن به کار رفته درباره عنصری که شخصیت انسانی یا جاندار گرفته است با کودک به گفت‌وگو بنشیند. شعرهای کتاب «گربه به من میو داد» سرودة «ناصر کشاورز» نمونة خوبی برای به کارگیری این صنعت است.

تقویت تخیل:

شعرخوانی یکی از روشهایی است که به تقویت تخیل کودک،‌ نوجوان و حتی بزرگ‌سال می‌انجامد. ‌تصویرهای ذهنی جاری و ساکن در شعر امکان خروج از واقعیت را به مخاطب می‌دهد. در عین حال مخاطب شعر می‌تواند تصویرهای ذهنی برگرفته از شعر را با واقعیت ترکیب نموده و دنیای تازه‌ای بیافریند. رسیدن به خیال فرهیخته کودک را از دنیای وهم دور کرده و امکان رسیدن به خلاقیت را برای وی فراهم می‌نماید.
مربی می‌تواند پس از خواندن شعرهایی که دارای تصویرهای جاری و ساکن هستند از کودکان بخواهد که دریافتهای تصویری خود را از شعر بر روی صفحه کاغذ نقاشی کنند.
در این روش بهتر است بچه‌ها هنگام شعرخوانی تصویرهای کتاب را مشاهده نکنند تا بتوانند دریافتهای ذهنی خود را مستقل از نقاشیهای کتاب روی کاغذ بیاورند. کتاب «از برگ گل بهتر»،‌ سرودة‌ «ناصر کشاورز»،‌ تصویرگر‌«علی خدایی»، انتشارات سروش، نمونه‌ای از شعرهای کودکان است که دارای تصویرهای ذهنی زیبایی است.

آشنایی با نمادهای عینی و ذهنی:

از آنجا که شناخت کودک از دنیای واقعی کامل نیست، شعرخوانی می‌تواند در جهت این هدف مورد استفادة مربی قرار گیرد و طی انجام این فعالیت کودک با نمادهای عینی و ذهنی بیشتری آشنا شود. شعرخوانی به کودک امکان تبدیل نمادهای عینی به ذهنی و بالعکس را می‌دهد.
ارائه اطلاعات جدید و نظم دادن به دانسته‌های کودک یکی دیگر از اثرات شعرخوانی برای کودک و شعرخوانی کودک است. طرح معما و چیستان در شعر کودک به دسته‌بندی اطلاعات درباره نمادهای واقعی کمک می‌کند. نگاه کنید به کتاب «چیستم من»، سرودة «جعفر ابراهیمی(شاهد)»، تصویرگر «ابوالفضل همتی‌آهویی»، انتشارات کانون و سری کتابهای رنگ‌آمیزی و چیستان با شعرهای «اسدالله شعبانی» و نقاشیهای «محسن حسن‌پور»، نشر افق و کتاب «قور و قور و قور قار قار و قار»‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، سرودة «افسانه شعبان‌نژاد»، تصویرگر «نیلوفر میرمحمدی»، انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

ایجاد مهارت درک مفاهیم:

برای کودک یا نوجوان،‌ مشکل است که قطعه شعری را بدون اینکه معنای عمومی آن را بفهمد حفظ کند و این فهم عمومی بی‌شک او را در یاد گرفتن و مطالعة اجزای آن و آنچه که به نویسنده و یا سراینده و اوضاع و احوال او هنگام سرودن شعر مربوط است کمک می‌کند. فهم عمومی شعر در صورتی ممکن است که دو شرط اساسی یعنی ن‍ُضج و تجربه و آگاهی در فرد موجود باشد.
برای ایجاد مهارت در درک محتوایی مفاهیم شعر لازم است مربی یک بار شعر را برای کودک بخواند، سپس از وی بخواهد شعر را با صدای بلند بخواند و دربارة مفهوم شعر خوانده‌شده گفت‌وگو کند. تکرار و تمرین برای درک مفاهیم و گفت‌وگو در خصوص شعرهای خوانده‌شده و تناسب شعر با گروه سنی کودک از نکات مهم در این زمینه است.

فراهم آوردن زمینه برای کشف توسط کودک:

شعر به دلیل نمادین بودن، زبانی معماگونه پیدا می‌کند،‌ شعرخوانی روشی است برای بالا بردن توانایی کشف در کودک، کشف مفاهیم کلی و نیز کشف جزئیات در شعر زمانی اتفاق می‌افتد که کودک شعر را چندین و چند بار بخواند. این کار لذت‌ شعرخوانی را دوچندان می‌کند، به فرآیند حفظ شعر کمک می‌کند و به کشف نکات ظریف شعر می‌انجامد. از مجموعه شعرهایی که امکان کشف کردن و اندیشیدن خلاق را به کودک می‌دهد کتاب «کلاغه کجاست روی درخت»، سرودة افسانه شعبان‌نژاد است تصویرگر این کتاب «زهرا مسعودی» ‌است و انتشارات کانون آن را چاپ کرده.

آگاهی نسبت به وجود خود:

کودک با شعرخوانی نسبت به عواطف، احساسات، تخیلات و اندیشه‌های خود، آگاه‌تر شده و نسبت خود را به شکل دقیق‌تری با جهان پیرامون پیدا می‌کند. عواطفی چون غم، شادی،‌ اضطراب،‌ نگرانی، مهرورزی و… در اکثر شعرهای کودکان برای مخاطب بازگو شده‌اند.
نمادهای مختلف زندگی واقعی کودک مثل عروسک، ماشین، دوچرخه و افرادی که در زندگی کودک نقش اساسی دارند مثل مادر و پدر و… در شعرهای کودکانه طوری به کار رفته‌اند که از زاویه دیدهای مختلف من کودکانة او را به او می‌شناسانند.
نگاه کنید به کتاب «لالا عروسک من»، سرودة «ناصر کشاورز» با تصویرهای «علی خدایی». شاعر در این کتاب هنرمندانه احساسات و عواطف کودک را از زبان خود او بیان کرده است.

آماده ساختن کودک برای مرحله بعدی رشد:

این ویژگی هم در افسانه‌ها و هم در داستانهای مناسب کودکان و هم در اشعار سروده‌شده برای آنها هست. شعر از آنجا که تصویری از «من» خویشتن به مخاطب می‌دهد، احساسات و عواطف وی را برای او تعریف می‌کند و دنیایی فراتر از دنیای واقعی پیش ‌روی کودک می‌گذارد. به او کمک می‌کند احساس ترس و تنهایی و هراس از ناتوانی را کنار گذاشته و با آگاهی بیشتری با عناصر موجود در زندگی و جهان پیرامون ارتباط برقرار کند و به تعامل مناسبی با عناصر و عوامل محیط برسد و شناخت عمیق‌تری از خود و پیرامون به دست آورد. نگاه کنید به کتاب بچه‌های جهان محمود کیانوش، انتشارات کانون.

پرورش حس دینی مذهبی در کودک:

شعرخوانی یکی از روشهایی است که به پرورش حسی دینی مذهبی در کودک کمک می‌کند. در سالهای پس از انقلاب شاهد سرایش شعرهای دینی مذهبی برای کودکان هستیم. انتخاب این دست از شعرها و خواندن آنها در جمع کودکان و نوجوانان و گفت‌وگو دربارة مضمون شعر خوانده‌شده می‌تواند به تقویت حس دینی در کودکان کمک کند. نگاه کنید به کتاب «پنجره‌های آسمان»، به کوشش بابک نیک‌طلب که حاوی ۷۲ شعر از شاعران کودک و نوجوان است، دربارة معصومین و با طراحی و صفحه‌آرایی بهزاد غریب‌پور که نشر افق آن را به چاپ رسانده است.

ایجاد فضایی نشاط‌آور برای کودکان با استفاده از شعرخوانی:

شعرخوانی و به ‌خصوص شعرخوانی گروهی برای کودکان شادی‌آور و طرب‌افزاست. مربی می‌تواند شعری را که قبلاً انتخاب کرده در چند نسخه تکثیر کرده و در اختیار بچه‌ها قرار دهد و از آنها بخواهد شعر را جمع‌خوانی کنند. انتخاب شعرهایی که دارای وزن و موسیقی شاد هستند برای این گونه جلسات مناسب‌تر است.

آشنایی کودک با وزن شعر:

آشنایی کودک با وزن شعر اتفاقی است که پس از تکرار و تمرین می‌افتد. ابتدا کودک از وزن شعر لذت می‌برد. مربی می‌تواند از شعرخوانی برای تربیت گوش کودک استفاده کند و او را با وزن شعر به صورت سماعی آشنا سازد. زدن ضربه‌های متناسب با وزن شعر روی میز و دست زدن منظم و متناسب با وزن شعر در هنگام شعرخوانی از ساده‌ترین روشهاست برای تربیت گوش کودک. مربی می‌تواند مصراعی را بخواند و سپس از بچه‌ها بخواهد متناسب با وزن آن مصراع ضربه‌های منظمی روی میز بزنند و یا شعرهایی را که از نظر وزن مشابه هستند انتخاب کرده و در کلاس بخواند و سپس شعری را که وزن آن متفاوت است بخواند و از کودک بخواهد که بگوید وزن کدام شعر متفاوت بود.

آشنایی با بار حسی و عاطفی کلمات:

هر واژه دارای بار حسی و عاطفی خاص خود است. وقتی واژه‌ها در شعر کنار یکدیگر چیده می‌شوند،‌ از ترکیب تازه‌ای برخوردار می‌شوند ‌شاعر چیره‌دست به حداکثر یا حداقل بار عاطفی کلمات در ترکیب با سایر واژه‌ها واقف است، به بیان دیگر وی اراده می‌کند و به میزانی که لازم است از بار حسی و عاطفی کلمات برای بیان معنی مورد نظر خود استفاده می‌نماید. او واژه‌ها را طوری انتخاب می‌کند و کنار هم می‌چیند که حس مورد نظر در مخاطب ایجاد شود. شعرخوانی یکی از روشهایی است که می‌توان به واسطة آن کودکان و نوجوانان را با بار حسی و عاطفی کلمات آشنا کرد. به این ترتیب که مربی ابتدا دربارة واژه‌های هم‌معنی با کودک یا نوجوان گفت‌وگو نموده و از آنها می‌خواهد تأثیرات حسی که از هر یک از این واژه‌ها می‌گیرند بیان کنند. سپس با خواندن شعر از کودکان یا نوجوانان می‌خواهد چند واژه در نظر بگیرند و آنها را از شعر خارج کنند و کلماتی مشابه را جایگزین نمایند و در این صورت تازه از شعر، بار حسی واژه‌ها را با یکدیگر مقایسه نمایند. در این تمرین ظرفیت موسیقایی کلمات و تناسب آنها با وزن موجود در شعر نیز در نظر گرفته می‌شود. قیصر امین‌پور در کتاب «لحظة سبز دعا» ضمن انتخاب دقیق واژه‌ها از ظرفیت کامل کلمات از نظر بار حسی و عاطفی آنها بهره برده است.

آشنایی با قالبهای شعر:

شعرخوانی به کودک و نوجوان کمک می‌کند که با قالبهای مختلف شعر آشنا شود، ضرورت این آشنایی را میزان آگاهی مربی نسبت به قالبهای شعری و نیاز کودک و نوجوان تعیین می‌کند. مربی‌می‌تواند برای گروههای سنی پایین اطلاعات ساده‌ای در خصوص قالبهای شعری در نظر گرفته و به آنها ارائه نماید و گروههای سنی بالاتر مثل دال و ه‍ ‌(راهنمایی و دبیرستان) را به طور دقیق‌تری با قالبهای شعری آشنا کند. انتخاب اشعار با قالبهای متنوع و مضامین جذاب در این زمینه اهمیت ویژه دارد.
مربی علاوه بر آشناسازی کودکان و نوجوانان با قالبهای شعری می‌تواند در خصوص ردیف و قافیه، تشبیه واج‌آرایی،‌ تناسب (مراعات (نظیر) و… در حد ساده و قابل فهم آگاهیهای شعری کودکان و نوجوانان را افزایش دهد.
کتاب «سیب و پرنده»، سرودة «جعفر ابراهیمی (شاهد)»، مجموعه شعر شماره یک نوجوانان کتاب نیستان نمونه خوبی برای معرفی قالبهای شعر به نوجوانان است.

ضرورت شعرخوانی برای کودکان و نوجوانان:

تمرین و ممارست در زمینه شعرخوانی علاوه بر اثرات مثبت بسیار بر کودکان و نوجوانان، آنها را به سمت تربیت اندیشه، تخیل عاطفه و احساس فرهیخته هدایت می‌کند.
سلیقة فرد را از حد سلیقة معمول فراتر می‌برد و وی را به سوی انتخاب بهترینها سوق می‌دهد. علت انتخاب نمونه‌های فروتر در ادبیات چه در حیطة شعر و چه در حیطة داستان و چه در حیطة ترانه این است که ما سلیقه‌های کودکان و نوجوانانمان را تربیت نکرده‌ایم و مخاطب ادبیات را به شناخت کافی از ادبیات نرسانده‌ایم. بدیهی است سطح انتظارمان نباید بیش از اینکه در جامعه می‌بینیم باشد.
ممارست و تمرین شعرخوانی کودک را به مطالعه شعر علاقه‌مند می‌نماید، او را برای ورود به دنیای نوجوانی و انتخاب ادبیات فرهیخته آماده می‌کند. مربی می‌تواند از ادبیات کودک و نوجوان شروع کند و کودک را گام به گام پیش ببرد و سپس وارد حیطة ادبیات کهن شده و نوجوان را با ادبیات گذشته ایران پیوند بزند. مباحثی که در این مجال مطرح شد در خصوص شعرخوانی کودکان و نوجوانان و شعرخوانی برای کودکان و نوجوانان بود. شعرخوانی برای کودک و نوجوان توسط مربی صورت می‌گیرد که در سطح دانش ادبی بالاتری قرار گرفته و نیاز کودک و نوجوان را می‌شناسد و به او کتاب معرفی می‌کند و شعر خواندن را به او می‌آموزد.
اگر در شعر بزرگ‌سال خواننده و سراینده به آفرینش دوبارة شعر در هنگام خوانش می‌پردازند، در شعر کودک و نوجوان مربی به تصویرگر. شاعر و کودک و نوجوان برای خلق دوبارة‌ شعر دست به دست یکدیگر می‌دهند. نکتة قابل ذکری که در اینجا مطرح شد شما نمونه‌های موجود و مربوط به مباحث نستند کافی است مربی با این دیدگاهها به سراغ کتابهای شعر کودکان و نوجوانان برود و نمونه‌های مشابه را انتخاب کرده و استفاده نماید. علت اینکه کمتر به شعر نوجوان پرداختیم این بود که شعر نوجوان هنوز به طور کامل تشخص نیافته است. شاعران شعر نوجوان هنوز از مضامین شعر کودک جدا نشده‌اند. پیچیدگی در معنی و زبان،‌ استفاده از تلمیح و اسطوره در حدی که مناسب درک نوجوانان باشد هنوز تجربه نشده یا کمتر تجربه شده است.

منابع

هندسه مقدس،‌ فلسفه و تمرین نوشته رابرت لول‍ُر ترجمه هایده معی‍ّری
فرهنگ اصطلاحات ادبی سیما داد
روان‌شناسی یادگیری دکتر علی‌اکبر شعاری‌نژاد
مقالة زیبایی‌شناسی چیست؟ ترجمه نجف دریابندری
فانتزی در ادبیات کودکان، محمد محمدی