نویسنده: حسن انصاری





 
در مجموعه ای که در کتابخانه کوپریلی موجود است و من تنها عکسی نه چندان مطلوب از چند صفحه آن را در اختیار دارم؛ برگی از رساله ای یا کتابی دیده می شود از شخصی به نام ابوالفرج بن سعد بن ابی الفرج بن محمد بن علی بن یوسف "المعروف بابن الخلال" که تاکنون نتوانسته ام او را شناسایی کنم. وی در آغاز این نوشته، و پس از خطبه آغازین که با این عبارات آغاز می شود: "الحمد لله الذی لا یبلغ مدحته القائلون ولا یحصی نعماؤه العادون..."، می نویسد: "قال العبد الفقیر الی رحمة ربه القدیر ابوالفرج بن سعد بن ابو الفرج بن محمد بن علی بن یوسف المعروف بابن الخلال رحمة الله علیه: قد نقل فی الأخبار الصحاح والأسانید الملاح عن النبی صلی الله علیه وسلّم ما أجمعوا علی صحته أنّه قال ..." آنگاه درباره محبت اهل بیت سخن می دارد و اینکه قصد دارد که در این کتاب فضائل آنان را گردآورد و بلافاصله می نویسد:" وأذکر شیئا من مذهبی". بعد مقصود خود را از آن روشنتر بیان می کند و از آن پیداست که می خواهد مباحثی اعتقادی و کلامی را طرح کند و البته از عبارت وی روشن می شود که آن مباحث اعتقادی را قبل از بیان فضائل اهل بیت ارائه خواهد کرد. در دنباله کتاب هم جزء زیادات آن، قصد نویسنده، آنطور که از مقدمه او بر می آید آن بوده است که برخی از "حکومات امام" (لابد قضایای منسوب به حضرت امیر) و قصیده عونیة را نقل کند. کتاب را نویسنده در همان مقدمه شفاء الصدور ونزهة (احتمالا) المسرور وإیضاح الحجة لمن ؟ عن المحجة خوانده است. متأسفانه عکسی که من در اختیار دارم اجازه نمی دهد که به طور دقیق مقدمه نویسنده را نقل کنم؛ با این وصف از این مقدمه چیزی بیش از این بر نمی آید. تا اینجا روشن می شود که به احتمال قوی نویسنده امامی مذهب بوده است؛ گرچه شناختی از او و زمانش به دست نیاوردم.
اما نکته جالب اینکه در عکسی که در اختیار اینجانب هست، در دنباله این صفحه آغازین، درست در صفحه بعد، رساله ای با خطبه ای کوتاه آغاز می شود که چند برگی بیش نیست و موضوع آن عقاید است به شیوه اعتقاد نامه های متکلمان. این رساله گرچه در بادی امر به نظر بخش آغازین رساله ابن الخلال به نظر می رسد، اما به دلیل اینکه خود دارای خطبه ای آغازین است و پایان آن هم به گونه ای است که نشان نمی دهد که رساله دنباله ای در فضائل امامان دارد و علی الظاهر رساله پایان یافته است، بنابراین باید چنین باشد که اساسا ربطی به آن صفحه موجود از کتاب ابن الخلال ندارد و شاید در نسخه اصل موجود در کتابخانه کوپریلی، صفحات میانی افتاده و یا اصلا کتابت نشده بوده است و به هر حال رساله دوم گرچه بلافاصله پس از کتاب ابن الخلال می آید و در دنباله صفحه نخستین آن کتاب دیده می شود، اما چنین پیداست که اساسا ربطی به آن کتاب ندارد.
این رساله اعتقادی دومین، گرچه نویسنده اش ناشناخته است اما رساله ای است بسیار با اهمیت از نقطه نظر تحولات علم کلام و عقاید نامه های امامی و به صورت جدلی "ان قیل فقل". این رساله اعتقادی را اینجانب به همراه سه رساله دیگر از متکلمان امامی سده های آغازین تصحیح کرده ام که انشاء الله منتشر خواهد شد. اما نکته جالب در این میان تاریخ نوشتن این رساله است که اهمیت این متن اعتقادی را دو چندان می کند. در پایان این رساله که به روشنی عبارت "والحمد لله وحده" به عنوان پایان کلام نویسنده و یا کارکاتب دیده می شود؛ نویسنده در چند سطر پایانی به مناسبت بحث غیبت، اشاره ای دارد به تاریخ تحریر رساله: " .. فإن قیل فقد توالت الغیبة الی زماننا هذا وهی أزید من مأتین وثلاثین سنة ولا نعلم من یعیش مثل هذه المدة بمجری العادة فقل لما توالی الخوف توالت الغیبة ؟ الخوف ظهر وأما زیادة عمره فیجوز خرق العادة للأئمة علیهم السلام."
بنابراین این رساله اعتقادی در حدود سال ۴۹۰ ق نوشته شده است. با توجه به تاریخ تألیف رساله و اینکه نویسنده آشکارا در این رساله مکتب کلامی سید مرتضی و گرایشات بهشمی او را بازتاب می دهد، شاید بتوان نتیجه گرفت که وی از نویسندگانی است که با یک واسطه از شریف مرتضی بهره برده بوده و شاید هم از شاگردان شیخ طوسی بوده است. در الفهرست منتجب الدین چند رساله عقاید نامه از همین دوران نام برده شده که شاید رساله ما یکی از همانها باشد. به دلیل نادر بودن رساله های کلامی امامی از این دوره، پیدا شدن و انتشار این متن حائز اهمیت بسیار است. منبع مقاله :
http://ansari.kateban.com/