ناكارآمدي تغيير خط و مشكلات ناشي از آن در ازبكستان

بي گمان در ميان عناصر قوام دهنده ي هويت ملي، خط و زبان نقش تعيين كننده اي در سرنوشت تاريخي ملت ها داشته است. در روزگار شگفت ما كه مرزهاي سياسي و فرهنگي روز به روز كم رنگ تر مي شود و جهان در آستانه ي تحولي نو قرارگرفته است، ارزش و اعتبار اين دومقوله در قوام ملي و فرهنگي ملت ها دو چندان شده است. برخي نيز زبان را به منزله ي خون ملت ها دانسته وچنين وانمود كرده اند كه اگر يكي از پايه هاي آن يعني خط را عوض كنيم رشد و فرهنگ وتفكر ملت را متوقف ساخته ايم. به اين دليل كه هر زبان يا خط جديد محدوديت هايي همراه خود دارد، با اين مقدمه كوتاه نوشته ي پيش رو به بررسي علل تغيير خط در ازبكستـــان و بــــرخي كشورهاي ديگر منطقه ونيز پيامدهاي ناشي از آن مي پردازد. زبان شناسنان معترف و متفقند كه در انتخاب كتابت و رسم الخط جديد عوامل زباني، اقتصادي،‌ روانشناختي، سياسي و فرهنگي دخالت دارند. با نگاهي به اقدام برخي از كشورهاي منطقه مانند تركمنستان (1990) آذربايجان(1995) ازبكستان (1993)، قزاقستان در راه مانده در تغيير الفباي سريليك به لاتين، عوامل فوق كاملاً خود نمايي مي كند. اصولاً تغيير وتعويض الفبا كار پرهزينه اي است زيرا بايد از نو حجم زيادي ادبيات و كتاب هاي درسي جديد را منتشر كرد و نوشته هاي مختلف و اسناد دفتري راتغيير داد و كادرهاي زيادي تربيت كرد كه عامل اقتصادي مانع از اين كار مي شود. براي مثال مغولستان در ابتدا اعلام كرد مايل است به جاي خط سريليك از خط قديمي مغولي كه تا اواسط قرن 20 رايج بود، استفاده نمايد، ليكن باتوجه به هزينه ي زياد از انجام آن دست كشيد. در سال 30- 1929 در كشور شوروي نيز چند عامل مانع از تعويض خط سريليك گرديد كه از جمله مي توان به منابع بزرگ كتبي، برخورد رواني ميليون ها روس زبان باسواد و گراني اين پروژه اشاره كرد ولي اصلي ترين دليل، تغييرات در سياست دولت بود زيرا استالين انديشه ي انقلاب جهاني را كنار گذاشت و بيش از پيش كشور را ازجهان خارج منزوي كرد(1).

مراحل تغيير خط سريليك به لاتين در ازبكستان

تاريخ نشان مي دهد خط رايج و شيوه ي نگارش در بين مردم ازبكستان و برخي از كشورهاي منطقه مانند تاجيكستان، تركمسنتان تا سال (1921)م رسم الخط عربي بوده است. در واقع مسلمانان اين منطقه هويت ديني خود را مديون زبان عربي به عبارت بهتر زبان وحي بوده اند. پيروزي انقلاب سوسياليستي در روسيه باعث شد تا دولت اتحاد جماهير شوروي مصوبه اي با هدف مبارزه با بيسوادي تصويب واعلام كرد كه بدون مردم باسواد ايجاد يك جامعه كمونيستي غير ممكن است. طبق آمار مورخان، ميزان باسوادي مردم درروسيه در پايان قرن 16 ميلادي حدود 29 درصد بوده است و در ميان مليت هاي آسياي مركزي ميزان باسوادي از جمله تاجيكان 4 درصد ازبك ها 2 درصد و تركمن ها يك درصد بوده است(2). در اين ميان چيزي كه براي باسواد ساختن مردم از سوي عده اي از روشنفكران انقلابي مطرح شده، موضوع تغيير خط با پذيرش خط لاتين براي باسواد ساختن مردم بود. حتي تلاش هايي صورت گرفت تا از الفباي لاتين براي زبان روسي هم استفاده شود. اماعلاقه مندي براي پذيرش خط لاتين براي ملت هاي ترك زبان آسياي مركزي، روسيه و قفقاز كه تا اين زبان از الفباي عربي استفاده مي كردند، قوي تر بود. اگر چه افراد مخالف به قبول اين خط در ميان افراد باسواد اين ملت ها نيز كم نبوده است وتلاش هايي نيز از سوي روشنفكران ازبك موسوم به « جديدها » براي تقويت زبان ازبكي صورت گرفت و در سال 1921 م همايش املاي زبان ازبكي در كشور برگزار شد. گام ديگري كه در اين خصوص برداشته شد اين بود كه زبان ازبكي به عنوان واحد درسي آموزش داده شود. نتيجه ي اين اقدامات كه طي سال هاي 1919 تا 1935 برداشته شد، چاپ واختصاص چند كتاب دستور و راهنماي خط ازبكي براي آموزش به بيسوادان بوده است.
ازسال 1925 به بعد مسكو به اقتضاي زمان سياست قيچي كردن روشنفكران و نويسندگان ازبك را پيش گرفت و آنان را تحت شكنجه وتبعيد قرار داد(3).
پس از گذشت دوران كوتاهي در سال 1929 دولت ازبكستان كه تا همين سال جمهوري خودمختار تاجيكستان شامل آن بود، با صدور فرماني استفاده از خط عربي را درادارات دولتي و مراكز آموزشي (مكتب ها) ممنوع اعلام كرد والفباي لاتين را جايگزين الفباي عربي ساخت. اين اقدام مسكو علاوه بر گسست ريشه هاي هزار ساله ي الفباي عربي در آن سامان موجب غربت فرهنگي وديني در بين مردم مسلمان نيز گرديد. اين الفبا از سي حرف از جمله شش مصوت و بيست و چهار صامت تشكيل مي شد. عمر الفباي لاتين كوتاه بود زيرا در سال 1940 براثرتحميل فرهنگ روسي از سوي حكومت شوروي الفباي لاتين جاي خود را به الفباي سريليك سپرد. در اين دوره كه بيش از نيم قرن بطول انجاميد، ملاحظات و الزامات سياسي به ويژه در بخش لغت، زبان را سخت تحت تأثير منفي قرارداد و چون خواست وتمايل مردم در تغيير آن ناديده گرفته شده بود، ضربه ي جديدي به ريشه هاي فرهنگ ملت ازبك وارد نمود. حتي كساني كه مي خواستنددر الفباي سريليك زبان ازبكي، اصلاحاتي بوجود آورند و آن را با قواعد زبان ازبكي تطبيق دهند، دچار فشار و تضييق گرديدند(4). درديگرجمهوريها از جمله جمهوري خودمختارتاتارستان نظرات مخالفان در نارسايي زبان روسي درمطبوعات منعكس مي شد. مدارس شبانه روزي يكي پس از ديگري به منظور آموزش زبان روسي در جمهوري هاي غير روس بتدريج عملي گشت و در سال 1976 تعداد 150 مدرسه از اين نوع در ازبكستان داير بود(5).
ازبكستان در پي كسب استقلال سياسي تصميم گرفت الفباي كشور را تغيير دهد از اين رو در تاريخ 28 سپتامبر 1993 ( دو سال پس از استقلال) دولت آقاي اسلام كريم اف، رئيس جمهور اين كشور مصوبه ي تغيير خط سريليك لاتين را تصويب كرد.
مردم ازبك براي سومين بار شاهد اين رخداد فرهنگي در كشورشان بودند بدون آن كه كسي نظر آنان را جويا شود. اين اقدام دولت كاملاً سياسي و با اهدافي همچون فاصله گرفتن از روسيه وايجاد ائتلاف و اتحاد ترك با كمك و ميانجيگري كشورتركيه همراه بود.از آن زمان تاكنون كه 14 سال مي گذرد سه زبان وسه نوع رسم الخط به ترتيب اهميت (ازبكي - روسي - لاتين) در بين مردم و جامعه ي ازبكستان بكار برده مي شود. گفتني است ازبك ها نسبت به زبان ملي خود تعصب خاص دارند و كمتر حاضرند با غير زبان ازبكي مكالمه و گفتگو كنند.

پيامدها ومشكلات پيش رو

ازبكستان در سال 1993 اگر چه بااهداف سياسي و بلكه به تقليد از تركيه مبادرت به تغيير خط سريليك به لاتين كرد، ليكن مشكلات اين پروژ، گسترده وپيچيده تاكنون لاينحل باقيمانده است و انتظار نمي رود كه در آينده نيز بتواند بر آن فائق آيد زيرا:
1- به رغم گذشت 14 سال از اين تصميم تنها كتب درسي مدارس ازبكستان تا كلاس نهم به الفباي لاتين ترجمه شده است و دانش آموزان به هنگام ورود به دانشگاه بناچار بايد از كتب ومنابعي كه به خط سريليك نوشته شده استفاده كنند.
2- بيشتر منابع علمي، آموزشي، هنري و كتب مرجع به زبان سريليك است وتاريخ 60 ساله اي اين كشور با اين خط نوشته شده است. آيا فرزند مي تواند باخط وزبان پدر خويش بيگانه باشد؟
3- در حال حاضر دانش آموزان در مدارس دچار ركود علمي مي شوند، زيرا نمونه هاي ادبيات جهان كه به ازبكي نوشته شده را نمي خوانند.
4- از ميان آثار علمي وادبي دهها شخصيت برجسته ي علمي، ديني، سياسي و چهره هاي ماندگار در ازبكستان تنها آثار عليشير نوايي به الفباي لاتين به چاپ رسيده است.
5- گنجينه ي نسخ خطي در شهرهاي مختلف ازبكستان از جمله مؤسسه خاور شناسي ابوريحان بيروني در شهر تاشكند مملواز كتب و منابع مهم علمي و فقهي است كه به زبان فارسي عربي،‌ ازبكي و روسي نوشته شده است واز الفباي لاتين خبري در بين نيست. تنها دراين مركزكه درسال 1943تاسيس شده است، 25هزار جلدنسخه ي خطي، 38هزارجلد چاپ سنگي و سه هزارجلد نسخه ي اسناد ومدارك تاريخي نگهداري مي شود. آيا مي توان اين ثروت فرهنگي را از رده خارج كرده و ناديده گرفت و آيا مي توان آنها را از نو با الفباي جديد تأليف وتدوين كرد؟
6- بيشتر آثار منتشر شده درمراكزدولتي و خصوصي به جز كتاب هاي درسي در ازبكستان به زبان ازبكي و خط سريليك است والفباي لاتين باعدم استقبال مردم مواجه شده است.
7- مكاتبات اداري در دستگاه دولتي شهر تاشكند به زبان ازبكي است، حال چگونه مي توان انتظار داشت كه در بين مردم اتفاق ديگري بيفتد؟
8- مطبوعات و نشرياتي كه در ازبكستان به چاپ رسيده به زبان ازبكي و خط سريليك است تنها نشريه «ازبكستان امروز» به خط لاتين چاپ مي شود.
9- در كتابخانه ها متقاضي كتاب هاي با خط لاتين بسيار كم است و به ندرت از اين گونه كتاب‌ها استفاده مي شود.
10ـ وضعيت نابسامان اقتصادي مردم وتورم رو به رشد مانع از آن مي شود كه دولت بتواند در سال هاي آتي ميلياردها دلار صرف دگرگوني كامل در امر جايگزين كردن خط لاتين در كشور نمايد.

نظرات موافقين ومخالفين تغيير خط به لاتين ( در ازبكستان وقزاقستان)

پس از استقلال جمهوري هاي تازه تولد يافته، تغيير خط سريليك به لاتين در برخي از آنها تصويب شد و به مرحله ي اجرا در آمد، از جمله آذربايجان ( 1995) تركمنستان ( 1990) ازبكستان (1993) و اخيراً دامنه ي آن به جمهوري قزاقستان هم كشيده شد و زمزمه هايي مبني بر گذر به خط لاتين شنيده مي شود. از اين رو خلاصه ي نظرات برخي موافقين و مخالفين اين رخداد حساس فرهنگي از دو كشور ازبكستان و قزاقستان كه عمدتاً از چهره هاي سرشناس سياسي، فرهنگي، فعال حقوق بشر، زبان شناس و روزنامه نگار هستند، استخراج شده است كه به شرح زير است:
- انتخاب الفباي لاتين بي مطالعه و بدون خواست مردم انجام شده است.
- در بين كشورهاي ترك زبان تنها تركيه با الفباي لاتين كار مي كند.
- كاربرد الفباي لاتين بي نظمي هاي زيادي را در جامعه بوجود آورده است و افراد جامعه در هر دو الفبا بي سواد مانده اند.
تحميل خط لاتين با ميهن دوستي و استقلال كشور در تضاد است.
- در الفباي لاتين تناسب حروف با آوا وجود ندارد.
- براي ورود به فرهنگ وجامعه جهاني به ناچار بايد خط لاتين را بر مي گزيديم.
- خط سريليك با ويژگي هاي فونيتيك يا آوايي زبان ازبكي مطابقت دارد.
- خط لاتين هيچ مزيت يا برتري نسبت به خط سريليك ندارد.
- پروژه ي تغييرالفبا بسيار گران قيمت و هزينه ي آن بر دوش مردم است.
- تغيير خط بر اساس مصوبه ي دولت بوده و چاره اي جز اجرا نبوده است.
- انتخاب الفباي لاتين ورود كشور را به فضاي مخابراتي جهان تسهيل مي كند.
- تاكنون خط لاتين چندان دستاوردي بدنبال نداشته است.
- همه ي مشكلات گذر به خط لاتين حوادث موقتي است.
- تمام ثروت فرهنگي ما به خط سريليك است، ونمي توان ازآن چشم پوشي كرد.
- زبان روسي يكي از شش زبان زنده جهان در سازمان ملل متحد است و نمي توان آن را كنار گذاشت.
- پذيرش خط لاتين مغاير با آرمان ها و اهداف استقلال ازبكستان است.
- تسهيل ورود به اينترنت بي اساس ترين بهانه براي لاتيني كردن الفباست، زيرا با رموز «يوني كد» مي توان هر خطي را درهرنقطه ي جهان خواند.

نتيجه گيري

از اين همه مي توان اين گونه نتيجه گيري كرد كه ازبكستان به عنوان يك كشوراسلامي داراي تمدن و فرهنگ چند هزار ساله است و سهم مهمي در تمدن اسلام دارد. در سال جاري تاشكند انتخاب خود را از سوي آيسيسكو به عنوان پايتخت فرهنگي جهان اسلام جشن گرفت.
سمرقند دوهزار وهفتصد وپنجاه ساله شد و شهر قرشي كه در مسير جاده ابريشم واقع بوده دوهزار و هفتصد سالگي اش را جشن گرفت. ازبكستان بيشترين قرابت فرهنگي را با جمهوري اسلامي ايران دارد و از روابط فرهنگي، سياسي واقتصادي رو به رشدي برخوردار است. از اين رو درشأن ملت و كشوري همانند ازبكستان نيست با اين سابقه تمدني هرازگاهي الفباي ملي خود را تغيير دهد تا بلكه به يك پيشرفتي نايل گردد. زبانشناسان به اين اصل معتقدند كه الفبا يكي از ابزار ارتباط با فرهنگ هاي جهاني است و اين تصور درستي نيست كه امكان ورود به جهان يا جدا شدن از آن را وابسته به الفبا بدانيم. ازبكستان بايد از راه رفته ي ديگران تجربه بياموزد، تركيه با اينكه ميراث دار فرهنگ بزرگي است ليكن در بعضي موارد توان بازشناسي آن را ندارد چرا كه خط و زبان به گونه اي در آن دگرگون شده كه ايجاد رابطه ي منطقي با اين ميراث معنوي را دشوار مي سازد.
ازبكستان يكي از گستره هاي چشم گير پيشينه ي تاريخي ايران بزرگ است و از نظر فرهنگي بر سايرجمهوري هاي آسياي مركزي برتري دارد و در حكم پدر آنهاست و حساب آن از كشورهايي مانند، تركيه وتركمنستان جداست. تركيه در سال 1928 م از جهل و بي سوادي مردم كه در آن روز 90 درصد آنان بي سواد بودند استفاده كرد و الفباي كشور را به لاتين تبديل كرد كه خود نشانه اي براي لائيك شدن دولت بود، در حالي كه ازبكستان امروز 99 درصد مردمش باسوادند و دولت ازبكستان از مسايل ديني و معنوي در كشور حمايت نموده ودر سال هاي اخير در تعمير ومرمت آثار و اماكن ديني گام هاي بزرگي برداشته است. از اين رو لازم است در اين سياست ناموفق تجديد نظر گردد تا از آسيب بيشتر به فرهنگ وانديشه ي مردم خردمند اين كشور جلوگيري شود.

پی نوشت:

1- فرهنگ روس ( دو ماهانه مركز پژوهش هاي فرهنگي ايران و روسيه - شمارة 3 مرداد و شهريور 1383)
2 - برگرفته از سايت بي بي سي فارسي مورخ 2008/1/1
3- پس از استقلال ازبكستان بناي يادبودي براي اين چهره هاي جان باخته در راه استقلال و طن در شهر تاشكند روبروي برج تلويزيون احداث گرديد.
4 - سيماي فرهنگي ازبكستان - رايزني فرهنگي ج.ا.ايران در ازبكستان انتشارات الهدي 1386 ص 168.
5- امپراتوري گسسته - هلن كارردانكوس - ترجمه ي غلامعلي سيار - نشر نو 1365 ص2007