الگودهي قرآن به جوانان(1)

جوان معمولا در سه حوزه فكر و انديشه، اخلاق و معاشرت اجتماعي، نگراني هايي دارد و خواسته يا ناخواسته به سمت و سويي گرايش پيدا مي كند و در صورتيكه الگويي مناسب به وي ارايه نشود، به الگوهاي نامناسب و نامتناسب روي ميآورد. از اين رو قرآن، در راستاي رسالت هدايتي و تربيتي خود، با بيان داستان هاي واقعي به ترسيم الگوهاي مناسب پرداخته است، كه در اين نوشتار تنها به الگوهاي جوان و يا در سنين جواني مي پردازيم.

1ـ الگوي مبارزه با عقايد و افكار باطل
 

الگوي جوان در اين برنامه، حضرت ابراهيم - عليه السلام - است كه در سنين جواني به مبارزه با بت پرستي پرداخت. وي ابتدا با سرپرست خود (آزر) گفتگو كرد و تا آنجا پيش رفت كه از او و همفكرانش بيزاري جست.
قرآن كريم مي فرمايد: (ولقد آتينا ابراهيم رشده من قبل و كنا به عالمين، اذ قال لا بيه وقومه ما هذه التماثيل التي إنتم لها عاكفون) ما وسيله رشد ابراهيم را از قبل به او داديم; و از شايستگي او آگاه بوديم. آن هنگام كه به پدرش آزر، و قوم او گفت:اين مجسمه هاي بي روح چيست كه شما همواره آنها را پرستش مي كنيد؟ در پاسخ گفتند: وجدنا آبائنا لها عابدين) ما پدران خود را ديديم كه آنها را عبادت مي كردند، ابراهيم واكنش نشان داد و فرمود: لقد كنتم إنتم وآبإكم في ضلال مبين) قطعا هم شما و هم پدرانتان در گمراهي آشكاري بوديد.[1]
آري، همان طور كه راهنما و دليل راه، با راهزن سازگاري و همراهي ندارد، ابراهيم خليل هم با آزر بت تراش سازش نمي كند.
و در جاي ديگر فرمود: واذ قال ابراهيم لا بيه آزر إتتخذ إصناما الهه اني إراك وقومك في ضلال مبين) به خاطر بياوريد هنگامي كه ابراهيم به پدرش آزر گفت: آيا بت هايي را معبود خود انتخاب مي كني؟ من، تو و قوم تو را در گمراهي آشكاري مي بينم. [2]
ابراهيم در مرحله نخست، در مقام استفهام انكاري و توبيخي پرسيد: (اين مجسمه ها چيست كه به عنوان خدا پذيرفته ايد و آنان را عبادت مي كنيد؟.) در مرحله بعد كه آنان به تقليد از پيشينيان خود استدلال كردند، ابراهيم در پاسخ، آنان را به گمراهي متهم نمود.

اعلام بيزاري
 

سپس در مرحله بعد، ابراهيم از بت پرستان اعلام بيزاري كرد، قرآن كريم مي فرمايد: (قد كانت لكم اسوه حسنه في ابراهيم و الذين معه اذ قالوا لقومهم انا برإ منكم ومما تعبدون من دون الله) براي شما سرمشقي خوب در زندگي ابراهيم و كساني كه با او بودند، وجود داشت، آن هنگام كه به قوم مشرك خود گفتند: (ما از شما و آنچه غير از خدا مي پرستيد، بيزاريم) . [3]

اظهار دشمني
 

در مرحله ي بعد ابراهيم، دشمني خود با آنان را ظاهر كرد و گفت: (كفرنا بكم وبدا بيننا وبينكم العداوه والبغضإ إبدا) ما نسبت به شما كافريم و ميان ما و شما عداوت و دشمني هميشگي آشكار شده است. [4]

فقط خوديها
 

ابراهيم نسبت به همه بت پرستان اعلام بيزاري و اعلان دشمني نمود; يعني نبايد با آنان همزيستي مسالمتآميز داشت. اما چون به آزر وعده استغفار داده بود: (سإستغفر لك ربي)[5]، براي او استغفار كرد. قرآن مي فرمايد: (الا قول ابراهيم لا بيه لا ستغفرن لك)[6] و (ما كان استغفار ابراهيم لا بيه الا عن موعده وعدها اياه) [7]
رو (إشدإ علي الكفار) باش
با ولي چون گل، عدو چون خار باش

2ـ الگوي مبارزه و بت شكني
 

ابراهيم در ادامه مبارزه خود، به مبارزه با بت پرداخت; يعني او علاوه بر اين كه با (تبر منطق) به جنگ بت پرستان رفت، با تبر آهنين به جنگ بت ها نيز رفت. او با سوگندي كه از پيش ياد كرده و نقشه اي كه از قبل طرح كرده بود مي فرمود: (تالله لا كيدن إصنامكم بعد إن تولوا مدبرين) بخدا سوگند در غياب شما نقشه اي براي نابودي بت هايتان طرح مي كنم،[8] اوهمه بت ها را نابود كرد و تنها بت بزرگ را براي تنبه آنها باقي گذاشت: (فجعلهم جذاذا الا كبيرا لهم لعلهم اليه يرجعون) سرانجام همه آنها، جز بت بزرگشان را، قطعه قطعه كرد. شايد سراغ او بيايند. [9]

جواني به نام ابراهيم
 

ابراهيم - عليه السلام - طرح و نقشه خود را به اجرا درآورد و بت ها را شكست. ولي چون اين كار دور از چشم مردم انجام گرفته بود، كسي نمي دانست كه چه كسي چنين كاري را انجام داده است، همه مي گفتند: (من فعل هذا بآلهتنا انه لمن الظالمين) چه كسي با خدايان ما چنين كرده است؟ قطعا او از ظالمين است. اما چون پيش از آن، ابراهيم، آنان و بت هايشان را تهديد كرده بود، آن ها شكي نداشتند كه كار ابراهيم است. لذا گزارش دادند كه: (سمعنا فتي يذكرهم يقال له ابراهيم) جواني را مي شناسيم به نام ابراهيم كه از بت ها به بدي ياد مي كرد.

منطق قوي ابراهيم
 

ابراهيم - عليه السلام - را به محاكمه كشيدند، اما او با منطق قوي پاسخ مي داد و براي بيداري آنها بت بزرگ را سالم نگهداشته بود، تا بگويد: (بل فعله كبيرهم هذا فسإلوه ان كانوا ينطقون) شايد بت بزرگ چنين كرده باشد، برويد از او سوال كنيد، اگر آنها سخن مي گويند. يعني، آنان كه حرف نمي زنند، چگونه مي توانند به حال شما سودمند باشند؟ و اگر كاري از آنها ساخته است، پس آن بت بزرگ، بت هاي كوچكتر را شكسته است و اگر حرفي نمي تواند بزند و كاري از او برنميآيد، پس شايسته پرستش نيست. (إفتعبدون من دون الله ما لاينفعكم شيئا ولايضركم) سپس با اعلام بيزاري از بت و بت پرست گفت: (اف لكم ولما تعبدون من دون الله) اف بر شما و آنچه غير از خدا مي پرستيد.
ابراهيم تا بدان جا پيش رفت كه آتش نمروديان را به جان خريد: (قالوا حرقوه وانصروا الهتكم) گفتند: او ابراهيم را بسوزانيد و خدايان خود را ياري كنيد.
از آنجا كه خداوند بندگان خود را تنها رها نمي كند، به امر خداوند آتش سوزان، براي ابراهيم سرد و سالم شد: (قلنا يا نار كوني بردا وسلاما علي ابراهيم) . [10]

3ـ الگوي هدفداري
 

قرآن كريم براي معرفي الگوي هدفداري، شخصيت هاي بزرگي را معرفي مي نمايد. از جمله اين شخصيت ها حضرت ابراهيم است كه آيات مربوط به آن گذشت و گفته شد كه حضرت ابراهيم به هيچ قيمتي حاضر نشد دست از هدف خود بردارد و تهديدها را به جان خريد: (يا ابراهيم لئن لم تنته لا رجمنك و اهجرني مليا) اي ابراهيم اگر دست از كارهايت خرابكاريهايت برنداري، تو را سنگ باران خواهم كرد يا سخنان تندي به تو خواهم گفت. از من دور شو.[11] تا اين كه وي مجبور شد از آنان كناره گيري كند و گوشه عزلت برگزيند.
قرآن از زبان ابراهيم مي فرمايد: (وإعتزلكم و ما تدعون من دون الله...) از شما و بتهايتان كناره گيري مي كنم...[12] در همين راستا، آن حضرت آتش نمرود را نيز پذيرا شد.
نمونه ديگر:
نمونه ديگر هدفداري، اصحاب كهف هستند: اصحاب كهف جواناني بودند خداباور، كه حاضر نشدند دست از عقيده خود بردارند: (انهم فتيه آمنوا بربهم (اصحاب كهف جواناني بودند كه به پروردگارشان ايمان داشتند.[13] و شعارشان اين بود كه: (ربنا رب السموات والارض لن ندعوا من دونه الها) پروردگار ما، پروردگار آسمان ها و زمين است و به جز او خدايي ديگر را نمي خوانيم. [14]
اينان، آنچنان در راه عقيده خود استوار بودند كه حاضر نشدند با طاغوت زمان همنوا شوند، و لذا شهر و ديار، خانه و خانواده و حتي ملك و حكومت را رها كرده و به غاري پناه بردند: (اذ اوي الفتيه الي الكهف قالوا ربنا آتنا من لدنك رحمه وهييء لنا من إمرنا رشدا) بياد آور، هنگامي كه جوانان به غار پناه بردند و گفتند: خدايا، از سوي خودت به ما رحمت بده و زمينه رشد ما را فراهم فرما. [15]
آنان پس از بيدار شدن از خواب به حساب همان زمان ـ كه دوران خفقان و ستم دقيانوس بود ـ باز به فكر طهارت و پاكي بودند و حاضر نبودند غذاي نامناسب مصرف نمايند، لذا به مإمور خريد گفتند: (فلينظر إيها إزكي طعاما فليإتكم برزق منه...) بنگر كه كداميك طعامشان پاكيزه تر است، و مقداري از آن روزي براي شما بياورد. [16]
در اين حوزه علمي و عملي، قرآن كريم به معرفي چند الگو پرداخته كه جوانان بايد با شناخت اين نمونه هاي اخلاق و اسوه هاي هدايت، مسير تربيت خود را با آنها منطبق نموده واز رفتار و اعمالشان درس گرفته و به آنان تإسي نمايند:

1ـ الگوي از جان گذشتگي
 

آيه شريفه: (ومن الناس من يشري نفسه ابتغإ مرضات الله) بعضي از مردم كساني هستند كه جان خود را براي خشنودي خدا، مي فروشند،[17] الگوي از جان گذشتگي است كه قرآن به ما معرفي مي كند. اين مصداق منحصر به فرد، علي بن ابي طالب - عليه السلام - است كه در نهايت از جان گذشتگي، حاضر شد در زمان خطر، به جاي پيامبر - صلي الله عليه و آله - در بستر وي قرار بگيرد.

سنگ تا فاني نشدكي شد نگين
 

دانشمندان اسلامي از مفسران، مورخان و محدثان مي نويسند، در (ليله المبيت) يعني شبي كه پيامبر - صلي الله عليه و آله - مي خواست از مكه بيرون آمده و به مدينه هجرت نمايد، علي بن ابي طالب - عليه السلام - به جاي پيامبر خوابيد و همه خطرات احتمالي را به جان خريد. [18]
لازم به ذكر است در آن زمان تنها حدود بيست سال از عمر شريف امام علي - عليه السلام - مي گذشت.

2ـ الگوي ايثار و از مال گذشتگي
 

در اين زمينه نيز الگوي معرفي شده توسط قرآن، حضرت علي - عليه السلام - است كه در سوره «هل آتي» در كنار حضرت زهرا - سلام الله عليها - به عنوان ابرار معرفي شده است.
(ان الابرار... يطعمون الطعام علي حبه مسكينا و يتيما و اسيرا انما نطعمكم لوجه الله لا نريد منكم جزإ و لا شكورا) و غذاي (خود) را با اين كه به آن علاقه (و نياز) دارند به مسكين و يتيم و اسير مي دهند و مي گويند ما شما را به خاطر خدا اطعام مي كنيم و هيچ پاداشي، و سپاسي از شما نمي خواهيم. [19]
همه محدثان، مفسران و مورخان شيعه و بسياري از دانشمندان اهل سنت معتقدند كه اين آيات در باره علي - عليه السلام - و خانواده اش نازل شده است.
اسكافي مي نويسد: (ما منكر تفضيل و برتري ديگر صحابه بر علي - عليه السلام - هستيم) . تا آنجا كه مي نويسد: (اما در انفاق آنچنان بود كه حتي درحال فقر بر مسكين و يتيم و اسير اطعام نمود) . [20]
ظاهرا علي و زهرا - عليهما السلام - براي بهبود حسنين - عليهما السلام - از بيماري نذر كرده بودند كه سه روز روزه بگيرند; به هنگام افطار روز اول، غذاي خود را به مسكين دادند، روز دوم آن را به يتيم و روز سوم آن را به اسير بخشيدند و خود گرسنه ماندند. [21]
درباره از جان گذشتگي و از خود گذشتگي علي - عليه السلام - به عنوان اسوه و الگو، بايد شركت آن حضرت در جنگ هاي طاقت فرساي زمان پيامبر - صلي الله عليه و آله - (نبردهايي مانند بدر، احد، احزاب...) را نيز ذكر كرد; رشادت هاي عظيمي كه به حق جبرئيل امين درباره آن گفت: (لا فتي الا علي) [22]

3 ـ الگوي كسب علم
 

الگوي دانشجويي كه قرآن معرفي مي كند، حضرت موسي - عليه السلام - است كه با آن مقام و عظمتش از بنده اي از بندگان خدا درخواست آموزش كرد. قرآن كريم مي فرمايد: (قال له موسي هل إتبعك علي إن تعلمن مما علمت رشدا) [23]موسي به او خضر گفت: آيا از تو پيروي كنم تا از آنچه به تو تعليم داده شده و مايه رشد است به من بياموزي.
اگرچه معلم موسي در آغاز ـ به دليل ضرورت گنجايش علمي ـ از پاسخ مثبت به موسي خودداري كرد، اما با اعلام آمادگي موسي (ستجدني ان شإ الله صابرا) ان شإ الله مرا شكيبا خواهي يافت، با شرط پيشي نگرفتن موسي از استادش، پذيرفت كه به وي آموزش بدهد و در يك همراهي با وي، به او آموخت كه برخي از امور داراي تإويل هستند و گفت: (سانبئك بتإويل ما لم تستطع عليه صبرا) .

4ـ الگوي مبارزه با خواهش هاي نفساني
 

الگوي معرفي شده توسط قرآن در اين مورد، حضرت يوسف - عليه السلام - است كه در دوره جواني در خانه عزيز مصر و در كنار زني به نام زليخا زندگي مي كند. يوسف، در اوج جواني و فوران كوره آتشين شهوت و زليخا زني كه از سيمايي زيبا برخوردار است، همه زمينه ها براي كام جويي آنان فراهم است. قرآن كريم مي فرمايد: (و راودته التي هو في بيتها عن نفسه و غلقت الابواب و قالت هيت لك قال معاذ الله... و لقد همت به و هم بها لولا ان راي برهان ربه كذلك لنصرف عنه السوء و الفحشإ انه من عبادنا المخلصين) وآن زن كه يوسف در خانه او بود، از او تقاضاي كامجويي كرد، درها را بست و گفت: بيا به سوي آنچه براي تو مهيا است، يوسف گفت: پناه مي برم به خدا. .. آن زن قصد او كرد، و او نيز ـ اگر برهان پروردگار را نمي ديد ـ قصد وي مي نمود: اين چنين كرديم، تا بدي و فحشا را، از او دور سازيم، چرا كه او از بندگان مخلص خالص شده ما بود.[24]
يوسف، زندان رفتن را پذيرفت، اما به خواهش زليخا كه مطابق غريزه جنسي بود، پاسخ نداد. زليخا گفته بود: (لئن لم يفعل ما آمره ليسجنن وليكونا من الصاغرين) اگر يوسف آنچه را به او دستور مي دهم انجام ندهد، به زندان خواهد افتاد و مسلما خوار و ذليل خواهد شد.
هرگاه حاكميت در دست نااهلان رند باشد صالحان، محكوم و زنداني مي شونداگر چه همچون يوسف صديق، پيامبري عفيف و معصوم باشند.
و يوسف در واكنش به تهديد به زندان گفت: (رب السجن إحب الي مما يدعونني اليه) پروردگارا، زندان نزد من محبوبتر است از آنچه كه اينها مرا به سوي آن مي خوانند.[25] جالب توجه اين كه حضرت يوسف رهايي از گرفتاري شهوت را، لطف الهي مي داند و مي گويد: (والا تصرف عني اصب اليهن وإكن من الجاهلين) واگر نيرنگ آن ها را از من باز نگرداني، به سوي آنان متمايل خواهم شد و از جاهلان خواهم بود. [26]

الگو دهي در آيات مربوط به حضرت يوسف - عليه السلام -
 

در اين آيات نكاتي وجود دارد كه به جوان پر شور ما ميآموزاند، كه هرچند كوره اي مشتعل از آتش سوزان شهوت باشد، مي تواند با تإسي به يوسف - عليه السلام -، خود را از دام شهوت برهاند.
نكته قابل توجه اين كه براي حضرت يوسف همه چيز فراهم بود. اين مسإله كار يوسف را دشوارتر مي كند، زيرا ممكن است براي جوان ما زمينه فراهم نباشد و يا اگر فراهم است قضيه شكل ديگري به خود بگيرد. اما يوسف مي بايست تلاش مضاعف نمايد تا به فرموده قرآن (سوء و فحشا)، را از خود دور كند.
يوسف رنج اين زندان را همچون گنج مي بيند زيرا رحمت الهي در آن مخفي است. همچنان كه مغز ميوه درون پوست خشن قرار دارد .

5ـ الگوي طهارت و پاكي
 

در اين زمينه، قرآن كريم الگويي را معرفي مي كند كه علاوه بر آن كه الگوي همه بشريت است، الگوي ويژه بانوان نيز مي باشد. اين الگو حضرت مريم - سلام الله عليها - مي باشد كه خداوند او را آيت و نشانه اعجاز و قدرت خود معرفي كرده و مي فرمايد: (وجعلنا ابن مريم و امه آيه)،[27] و نيز ضرب المثل نيكان جامعه بشري قرار داده و مي فرمايد: (ضرب الله مثلا للذين آمنوا... و مريم ابنت عمران...) . [28]

محيط خانواده
 

حضرت مريم از ابتدا و حتي قبل از ولادت مورد توجه خانواده عمران بود و پيش از تولد او را از قيد ولايت خود رها كرده و تحت ولايت الله و عبوديت او در آورده بودند: (اذ قالت امرات عمران رب اني نذرت لك ما في بطني محررا) هنگامي كه همسرعمران گفت: خداوندا! آنچه در رحم دارم براي تو نذر كردم كه آزاد براي تو باشد، از من بپذير.
در اين زمان، مادر مريم نمي دانست كه فرزند او دختر است و طبق وعده اي كه به خانواده عمران داده شده بود، فكر مي كرد، مولود او پسر است، لذا هنگام وضع حمل گفت: (اني وضعتها انثي و الله اعلم بما وضعت و ليس الذكر كالانثي) خداوندا! من او را دختر آوردم، خداوند خود آگاهتر است. و پسر همانند دختر نيست، كارهايي از پسر برميآيد كه از دختر ساخته نيست. البته نذر مادر مريم مطلق و بدون قيد بود، يعني آنچه در رحم دارم، لذا بدون هيچ واكنش منفي يي گفت: (و اني سميتها مريم و اني اعيذها بك و ذريتها من الشيطان الرجيم) من او را مريم نام گذاردم و او و فرزندانش را از شر شيطان در پناه تو قرار مي دهم.

پذيرش الهي و عنايات ويژه
 

خداوند، نذر مادر مريم را پذيرفت و مريم را به خوبي قبول كرد و گفت: (فتقبلها ربها بقبول حسن و انبتها نباتا حسنا و كفلها زكريا) خداوند او مريم را به طرز نيكويي پذيرفت و به طرز شايسته اي نهال وجود او را رويانيد و كفالت او را به زكريا سپرد. [29]
مفسران مي گويند: قبول حسن يعني پذيرش توإم با رضايت و رويش حسن يعني پاكي وطهارت[30] . در حقيقت اين دو تعبير پذيرش و رويش حسن، بيانگر همان ارزش (اصطفايي) و (تطهير) است كه در قرآن فرمود: (اذ قالت الملائكه يا مريم ان الله اصطفاك و طهرك و اصطفاك علي نسإ العالمين) فرشتگان گفتند: اي مريم! خدا تو را برگزيده و پاك ساخته و بر تمام زنان جهان برتري داده است. [31]

كفالت زكريا
 

عده اي داوطلب سرپرستي مريم بودند و با يكديگر منازعه مي كردند، تا اين كه به قرعه كشي تن دادند و قرعه به نام زكريا افتاد: (اذ يلقون اقلامهم ايهم يكفل مريم)[32] و در جاي ديگر فرمود: (وكفلها زكريا) . [33]
عنايات ويژه خداوند به مريم در اصطفا و طهارت و قبول و انبات، خلاصه نمي شود، بلكه نشانه هاي ديگري نيز از لطف الهي نسبت به مريم، وجود دارد، از جمله:

غذاي مخصوص
 

(كلما دخل عليها زكريا المحراب وجد عندها رزقا قال يا مريم اني لك هذا قالت هو من عند الله ان الله يرزق من يشإ بغير حساب) هرگاه زكريا وارد محراب او مي شد، غذايي مخصوص در آنجا مي ديد، از او پرسيد اي مريم! اين را از كجا آورده اي؟ گفت: اين از سوي خداست، خداوند به هركس بخواهد بي حساب روزي مي دهد.
جالب است بدانيم زكريا، با ديدن اين حالت ها آرزوي فرزند كرد و گفت: (هنالك دعا زكريا ربه قال رب هب لي من لدنك ذريه طيبه) در آنجا بود كه زكريا با مشاهده آن همه شايستگي پروردگار خويش را خواند و عرض كرد: خدايا! به من نيز از طرف خود فرزند پاكيزه عطا كن. [34]

پی نوشت:

[1] . انبيإ، 53.
[2] . انعام، 74.
[3] . ممتحنه، 4.
[4] . ممتحنه، 4.
[5] . مريم، 47.
[6] . ممتحنه، 4.
[7] . توبه، 114.
[8] . انبيإ، 57.
[9] . همان، 58.
[10] . انبيإ، 69.
[11] . مريم، 46.
[12] . مريم، 48.
[13] . كهف، 13. البته در برخي از روايات، نامگذاري اصحاب را به فتي به دليل ايمانشان دانسته اند ر.ك بحار الانوار، ج 14، ص 428.
[14] . همان، 14.
[15] . همان، 10.
[16] . همان، 19.
[17] . بقره، 207.
[18] . ر ك: علامه اميني، الغدير، ج 2 ص 48، و بحراني، سيد هاشم، البرهان في تفسير القرآن، ج2، ص 202 و 207.
[19] . دهر، 5 ـ 9.
[20] . ر ك: علامه اميني، الغدير، ج 3 ص 107 ـ 111.
[21] . ر ك: بحراني سيد هاشم، تفسير البرهان، ج 4 ص 414.
[22] . ر ك: بحار الانوار، ج 20، ص 70.
[23] . كهف، 66.
[24] . يوسف، 23 ـ 24.
[25] . همان، 32.
[26] . همان، 33.
[27] . مومنون، 50.
[28] . تحريم، 12.
[29] . آل عمران، 35 ـ 36.
[30] . الميزان ج 3 ص 173.
[31] . آل عمران، 42.
[32] . آل عمران، 44.
[33] . همان، 37.
[34] . آل عمران، 38 و 37.
 

منبع: ره توشه راهيان نور