قرآن و روزه

فايده هاي طبي وبهداشتي روزه كه از سودمندي هاي كوچك اين فريضه ی انسان ساز است ،به حدي است كه شايد نياز به توضيح وتكرار نداشته باشد.روزه فايده هاي جسمي وروحي فراواني دارد: شفابخشي جسم وتوانبخشي جان است ،پاك كننده ی انسان از رذائل حيواني است،درساختن فرد صالح واجتماع سالم بسيارمؤثر است ودر تهذيب نفس وتزكيه ی نفس تأثير بسزايي دارد.
قرآن كريم در اين باره مي فرمايد:
اي كساني كه ايمان آورده ايد ،روزه برشما مقرر شده است همان گونه كه بركساني كه پيش از شما [بودند] مقرر شده بود ،باشد كه پرهيزگاري كنيد .
از اين آيه چنين استنباط مي شود كه روزه در ملل واقوام گذشته نيزوجود داشته است وآنان خود را ملزم به اجراي آن مي دانسته اند.قبل از آنكه روزه را از نظر پزشكي مورد بررسي قرار دهيم، لازم است به يك نكته ی مهم اشاره كنيم وآن اينكه ،روزه در قرآن يك عبادت به حساب مي آيد وبايد به فرمان خداوند آنرا انجام دادونبايد صرفاً از ديدگاه يافته هاي علمي به آن نگريست؛ زيرا ميدان علم ودانش به هراندازه كه پيشرفت كرده باشد ، باز هم محدود است وگنجايش حكمتهاي خداوندرا ندارد. البته اين امر باعث نمي شود كه درباره ی دستاوردهاي علمي كه گوشه هاي از اين حكمت الهي را روشن مي سازد سخني گفته نشود.
همچنين بايد توجه داشت كه فايده ی انجام عبادت ،ابتدا به خود بنده باز مي گردد.

روزه در امتهاي گذشته

از تورات چنين بر مي آيد كه موسي (علیه السلام) چهل روز را روزه مي گرفته است؛ چنانكه مي خوانيم:«هنگامي كه برآمدم به كوه كه لوح هاي سنگي-يعني – لوح هاي عهدي كه خداوند باشما بست ،بگيريم؛ آنگاه در كوه ،چهل روز وچهل شب ماندم.نه نان خوردم ونه آب نوشيدم.»
در انجيل نيز درباره ی حضرت مسيح (علیه السلام) آمده است كه ايشان به مدت چهل روز روزه مي گرفته است:«آنگاه عيسي (علیه السلام) از قوت روح به بيابان برده شد تا ابليس اورا امتحان نمايد.سپس چهل شبانه روز روزه داشته ،عاقبت الامر گرسنه گرديد .»

اثرات بهداشتي ودرماني روزه

دستگاه گوارش انسان يكي از پركارترين ارگان هاي بدن اوست كه به صورت مداوم در حال جويدن ،هضم ، ترشح وجذب مواد گوناگون است .اين دستگاه از دهان ،غدد بزاقي ،دندانها،مري، معده وغدد ترشح كننده ی شيره ی معده ،كبد،لوزالمعده(پانكراس) ،آنزيمها واملاح صفراوي ونيز روده هاي كوچك وبزرگ تشكيل شده است.خون، غذاهاي جذب شده را به كبد حمل مي كند تا متابوليسم روي آنان صورت گيرد وبه مرور در سوخت وساز بدن مصرف شود.
مقدار غذايي كه شخص مصرف مي كند،به وسيله ی ميل ذاتي به غذا يا گرسنگي ونوع غذايي كه شخص بيشتر دوست دارد ، به وسيله اشتها تعيين مي گردد. مراكز اين سيستم ها ي خودكارِ بدن در هيپوتالاموس واقع شده است .
[روزه در ]روزهاي معدودي [برشما مقرر شده است] [ولي] هركس از شما بيمار يا در سفر باشد،[به همان شماره ]تعدادي از روزهاي ديگر[راروزه بدارد]،وبركساني كه[ روزه ] طاقت فرساست ،كفاره اي است كه خوراك دادن به بينوايي است .وهركس به ميل خود،بيشتر نيكي كند،پس آن براي او به بهتر است ،واگر بدانيد ،روزه گرفتن براي شما بهتر است .
خداوند مي فرمايد كه افراد بيمار يا كساني كه در سفر هستند و نياز به تأمين كالري و انرژي دارند، روزه نگيريد. همچنين، به كساني كه اصلاً قادر به روزه‌داري نيستند توصيه كند كه براي پرداخت كفاره، اطعام مسكين را در نظر داشته باشد. خداوند از اين راه اطعام فقيران و مستمندان و دستگيري از افراد بي‌بضاعت را در جامعه يك فرضيه قرار مي دهد.
همان‌طور كه اشاره شد، روزه براي سلامت جسم نيز نياز است؛ چرا كه بدين وسيله، پركارترين دستگاه بدن[گوارش] استراحت مي‌كند و استراحت آن فايده‌هاي زير را به دنبال دارد:
1. گرسنگي باعث مي شود كه پس از پايان روزه، بدن از خود واكنش‌هاي ضروري را نشان داده، انسان با ميل و رغبت به سوي طعام رود.
2. دفع سموم بدن معمولاً از راه كليه ها صورت مي‌گيرد و در مدت روزه‌داري كليه‌ها نسبتاً استراحت مي‌نمايند.
3. فرصت دادن به سلولها و غدد بدن براي تجديد قوا و انجام وظايف خود به صورت مطلوب و كامل.
4. كاهش رسوبات چربي در شريان‌ها و پيشگيري از تصلب شرايين(آترواسكلروزيس).
دكتر الكسي سوفورين دانشمند روسي درباره فايده‌هاي روزه‌داري براي بدن چنين مي گويد:
«روزه فايده ويژه‌اي براي درمان كم‌خوني، ضعف و التهاب روده‌ها، دملهاي داخلي و خارجي، سل، روماتيسم، نقرس، بيماريهاي چشمي، مرض قند، بيماريهاي كليه و بيماريهاي ديگر دارد.»
اگر آداب روزه را همان‌طور كه شرع مقدس تكليف فرموده بجا آوريم، مي‌توان گفت كه بهترين روش درمان، گرسنگي است كه امروزه اروپاييان نيز به آن پي برده‌اند. در همين باره يك پزشك اتريشي به نام بارسيلوس مي گويد:«ممكن است فايده گرسنگي در معالجه، برتر از كاربرد دارو باشد.»
ماه رمضان[همان ماه] است كه در آن، قرآن فروفرستاده شده است،[كتابي] كه مردم را راهبر و[متضمن] دلايل آشكار هدايت و[ميزان] تشخيص حق از باطل است. پس هركس از شما اين ماه را درك كند بايد آن را روزه بدارد و كسي كه بيمار و يا در سفر است[بايد به شماره آن] تعدادي از روزه‌هاي ديگر[را روزه بدارد] خداي براي شما آساني مي خواهد و براي شما دشواري نمي‌خواهد؛ تا شماره[مقرر] را شكرگزاري كنيد و خدا را به پاس آنكه رهنمونتان كرده است به بزرگي بستاييد و باشد كه شكرگزاري كنيد.
كلمه«رمضان» از ريشه«رمض» به معناي«سوزاندن» گرفته شده است و ماه مبارك رمضان ماهي است كه در آن گناهان سوزانده مي‌شود. همچنين مي‌توان گفت ماهي است كه انسان از نظر جسمي سموم و مواد زائد انباشته شده در بدنش را نيز مي‌سوزاند. اين ماه فرصت مناسبي براي رهايي بدن از چربي‌هاي متراكمي است كه در صورت افزايش، تبديل به بيماريهاي متعددي مانند: چاقي، افزايش ريسك فشار خون، ديابت و جز آن مي‌گردند. گرسنگي بهترين روش درماني براي از بين بردن چربي‌هاي اضافي بدن است. از ارسطو سؤال كردند: چرا شما كم غذا مي‌خوريد؟ او در پاسخ گفت:«من مي‌خورم براي اينكه بمانم و ديگران مي‌مانند براي اينكه بخورند.» آنان كه پرخورند، عمرشان كم است و هرگز انسان پرخور به فهم در نمي‌آيد.

فلسفه يك ماه روزه‌داري:

از نكات بسيار زيبايي كه در ماه مبارك رمضان وجود دارد، زمان ان است. اينكه چرا خداوند سه روز، يك هفته يا بيشتر از يك ماه را براي روزه‌داري تعيين نكرده است، از مسائل قابل تأمل است.
در بدن انسان معمولاً ذخاير غذايي به سه شكل تجمع مي‌يابند: كربوهيدراتها، چربيها و پروتئينها.
كربوهيدراتها- قندها- بطور عمده به صورت گليكوژن در كبد و عضلات ذخيره مي‌شود. با اينكه وزن كربوهيدات موجود در بدن بيشتر از چند گرم نيست مي‌توان انرژي مورد نياز بدن را براي كمتر از يك روز تأمين نمايد. بنابراين با روزه‌داري در روزهاي اول، اولين ذخيره انرژي قند به سرعت براي سوخت و ساز بدن مصرف مي‌شود.
همانطور كه در نمودار زير مشاهده مي‌كنيد، ذخيره چربي بدن به سبب يك ماه روزه‌داري دچار افت و كاهش شديد شده است.(به شيب نزولي منحني در طول يك ماه توجه كنيد)يعني اگر روزه‌داري به معناي واقعي صورت گيرد و فرد در طول يك ماه از افطار و سحري كمتري استفاده كند، به يقين ذخاير چربي بدن او به حد قابل قبولي مي‌رسد. ذخاير پروتئيني بدن به دو شكل كاسته مي‌شوند:
يكي كاهش سريع و ديگري كاهش بسيار آهسته.
همانطور كه مشاهده مي‌شود، مرحله كاهش سريع، در منحني نمودار ذكر شده است كه در طي آن، پروتئين، در كبد به وسيله روند گلوكونئوژنز به گلوكز تبديل مي‌شود، اين امر در مدت يك ماه روزه‌داري به خوبي صورت مي‌گيرد و گلوكزي كه به اين ترتيب تشكيل مي‌شود، بطور عمده- يعني حدود دو سوم آن- براي تأمين انرژي مغز به مصرف مي‌رسد؛ لازم به ذكر است كه تقريباً مغز در شرايط عادي هيچ نوع ماده‌اي را جز گلوكز براي توليد انرژي مصرف نمي‌كند.
بطور خلاصه مي‌توان گفت كه ذخاير قندي بدن در مدت كمتر از يك روز چربيها و پروتئينها با يك ماه روزه‌داري حقيقي، سلامتي را به انسان بازمي‌گردانند.
اساس كار دين اسلام بر سختگيري بنا نشده است؛ يعني مي‌توان گفت كه در روزه‌داري، ابتدا خود فرد نفع مي‌برد، چرا كه سلامتي خويش را باز مي‌يابد و سپس با عبادات راه تقرب به سوي خداوند را مي‌پويد.
درباره اهداف ديگر روزه مي‌توان به نكات ديگري اشاره كرد:
- افزايش ميزان استقامت و تحمل نسبت به سختي‌هايي مثل گرسنگي و تشنگي و بالا بردن آستانه تحمل آنان.
- دور شدن از غذاهاي رنگارنگ و گوشت كه خوي سبعيّت را در انسان شدت مي بخشد.
- استراحت دادن به دستگاه گوارشي بدن.
- احساس گرسنگي در سطح جامعه، تفاوت ميان غني و فقير را از بين مي‌برد.
- سوختن مواد انباشته شده بدن به ويژه چربي‌ها.
- كنارگذاشتن زحمت تهيه، پخت و پز و شستشوي ظروف و برخورداري از وقت بيشتر براي تفكر و عبادت.
- كم شدن ميزان فساد و فحشا و بزهكاري و مراقبت از اعضا و جوارح در برابر گناه مانند:
نگاه داشتن زبان از تهمت، غيبت و دروغ و در نتيجه گرايش به معنويات در جامعه.
- جو عمومي روزه‌داري فرد را به رعايت روزه‌داري تشويق مي‌كند؛ در حالي كه انسان به تنهايي ممكن است كمتر ميل به روزه گرفتن داشته باشد.

پيام و اسرار روزه:

پيامبر اكرم(صلی الله علیه وآله وسلم) در آخرين جمعه از ماه مبارك شعبان براي آماده ساختن ياران خود به منظور استقبال از ماه مبارك رمضان، خطبه‌اي خواندند و اهميت اين ماه را چنين يادآور شدند:«اي مردم، ماه خدا با بركت و آمرزش و رحمت به سوي شما روي مي‌آورد. اين ماه بهترين ماه‌هاست. روزه‌هاي آن برتر از روزهاي ديگر و شبهاي آن بهترين شبهاست و لحظات و ساعات اين ماه بهترين ساعات است. ماهي است كه به ميهماني خدا دعوت شده‌ايد و جزو كساني هستند كه مورد اكرام خدا هستند. در اين ماه، نفسهاي شما مانند تسبيح، خوابتان مانند عبادت، اعمالتان مقبول و دعاهايتان مستجاب است. بنابراين با نيتهاي خالص و دلهاي پاك از خداوند بخواهيد تا شما را در روزه گرفتن و تلاوت قرآن در اين ماه توفيق دهد؛ چون بدبخت كسي است كه از آمرزش الهي در اين ماه بزرگ محروم گردد. با گرسنگي و تشنگي خويش در اين ماه به ياد گرسنگي و تشنگي رستاخيز باشي. به فقرا و بينوايان كمك كنيد، پيران خود را گرامي داريد، به خردسالان رحمت آوريد، پيوند خويشاوندي را محكم سازيد، زبانهايتان را از گناه بازداريد، چشمهايتان را از آنچه نگاه كردن به آن حلال نيست بپوشانيد، گوشهاي خويش را از آنچه شنيدنش حرام است حفظ كنيد بر يتيمان مردم محبت كنيد تا با يتيمان شما چنين كنند.»
و به[پاس] دوستي خدا، بينوا و يتيم و اسير را خوراك مي‌دادند.
بسياري از مفسران قرآن كريم شأن نزول اين سوره و به ويژه اين آيه شريفه را- به اتفاق- براي اهل‌بيت عصمت و طهارت مي دانند.
ابن‌عباس در تفسير اين آيه مي‌گويد:«اين آيه در شأن علي(علیه السلام) و خاندان او نازل شد و بدين سبب بود كه روزي حسن(علیه السلام) و حسين(علیه السلام) هر دو بيمار شدند. رسول خدا با جمعي از ياران به عيادت ايشان رفتند و گفتند: يا علي، براي بهبودي فرزندان نذري كن كه اميد بر عافيت آنان باشد. علي نذر كرد كه براي شفاي دو فرزند خويش سه روز روزه بگيرد. فاطمه(علیه السلام) و فضّه- كنيز ايشان- نيز همين را نذر كردند.
خداوند نذر آنان را پذيرفت و دو بيمار شفا يافتند و آنان به نذر خويش عمل كرده، روزه گرفتند؛ ولي در خانه آنها غذايي نبود كه به وسيله آن روزه گشايند. علي(علیه السلام) از مرد يهودي به نام شمعون سه صاع جو به قرض گرفت. فاطمه(علیه السلام) يك صاع آن را با آسياب دستي آرد كرد و پنج قرص نان پخت و هنگام افطار فرا پيش نهاد، ناگاه مسكيني فرا رسيد و گفت: درود بر شما خاندان پيامبر، من مسكينم، لقمه‌اي نان دهيد. هنگامي كه علي(علیه السلام) اين سخن شنيد به فاطمه(علیه السلام) گفت: اي دختر بهترين خلق خدا، مسكيني بر در از ما خوراك مي خواهد چه گويي؟ فاطمه(علیه السلام) گفت: اي پسرعموي من، سير كردن بنده‌اي را بر گرسنگي خودمان برتري مي‌دهم. آنگاه آن طعام را جملگي به درويش داد و آن روزه را با آب افطار كردند. روز دوم يتيمي مراجعه كرد و روز سوم نيز اسيري؛ در نتيجه، آنان هر سه روز جز به آب افطار ننمودند تا خداوند بر اثر شكيبايي و كارشان اين آيه را در شأن آنان نازل فرمود.
نكته بسيار جالب در اين باره آن است كه اين سوره در ضمن اينكه به خاندان عصمت و طهارت اشاره دارد، درباره فضّه- كنيز حضرت زهرا(علیه السلام) نيز صدق مي‌كند؛ «يعني وقتي نانها را بردند و به يتيم و اسير و مسكين دادند، حرف همه‌شان همين بود كه
حرف فضه نيز همين بود. پس يك انسان عادي بر اثر تربيت اهل بيت(علیه السلام) مي‌تواند به مقام و منزلتي برسد كه به سر روزه راه پيدا كند و سوره ی «هل اتي» برايش نازل گردد.1
منبع:ماه‌نامه‌ي راه قرآن