آثار گوناگون مسجد(4)

جهت دهي و هدايت اين توده بزرگ، در سلامت كلي جامعه و سرعت دهي آن به سمت پيشرفت، نقش تعيين كننده اي دارد. بسياري از جريان هاي منحرف سياسي، از فعاليت هاي اغفال گرايانه سراني سرچشمه مي گيرد كه افكار عمومي را به تباهي كشانده اند و اين انحراف، سبب سال ها عقب ماندگي شده است.
مسجد به عنوان پايگاه اجتماع مسلمانان و خواص جامعه، همچون امام جماعت، فضاي مناسبي براي روشن كردن انديشه مردم است. «شيوه عمومي پيامبر چنين بود كه با ديدن مشكلات فكري و ناهنجاري هاي اجتماعي در مسجد حضور مي يافت و با ايراد سخنراني به روشن ساختن افكار عمومي مي پرداخت. اين سخنراني ها معمولاً پس از نماز جماعت انجام مي گرفت. هرگاه حادثه اي مهم رخ مي داد، مردم با شنيدن نداي الصلاة جماعة در مسجد گرد مي آمدند و پيامبر براي آنان سخن مي گفت».[1]
پس از پيامبر نيز موارد گوناگوني يافت مي شود كه سران كفر و نفاق، افكار عمومي را به شدت منحرف كرده اند كه دست آورد آن در طول تاريخ باقي مانده و مسجد در اين جريان ها به خوبي در جهت بيدار كردن افكار عمومي فعاليت كرده است.
انحراف آشكار افكار عمومي، در جريان كربلا و شهادت امام حسين _ عليه السلام _ و ياران باوفايش را مي توان از موارد بالا برشمرد. مسجد در اين برهه حساس از تاريخ اسلام نيز خودنمايي مي كند. سخنان امام سجاد _ عليه السلام _ در مسجد كوفه از اين قبيل است. در تاريخ، مي توان موارد زيادي ديد كه مسجد در روشن گري افكار عمومي سهيم بوده است.[2]
پي آمد اين بعد از مسجد آن است كه مسلمانان، خانه خدا را پناهگاه خويش به شمار مي آورند و به آن به چشم خانه اي كه روشنگر حق و پشتيبان عدالت است مي نگرند.

نقش مسجد در نهضت هاي اسلامي

مسجد با ايجاد روحيه انقلابي، زمينه مساعدي براي شكل گيري نهضت هاي اسلامي بر قدرت هاي ضد ديني به وجود مي آورد.
در صدر اسلام مسجد، مركز نهضت سياسي پيامبر بود و حركت گسترده و انقلابي پيامبر، از مسجد هدايت و فرماندهي مي شد. پس از آن نيز در طول تاريخ اسلام، حركت ها و نهضت هاي آزادي بخش و مقدسي همچون نهضت سربداران در قرن هشتم هجري، نهضت تنباكو و جنبش مشروطه، از مسجدها ريشه گرفت و فرياد بيدارباش و حركت مردمي از بالاي منابر سرداده شد.
در طول تاريخ انقلابي اسلامي نيز مساجد محل ارشاد و هدايت نيروهاي مؤمن و متعهد، خواستگاه تظاهرات مردي بر ضد طاغوت بود كه به حاكميت جمهوري اسلامي در ايران انجاميد.
پس از پيروزي انقلاب اسلامي نيز مساجد با وجود همه دسيسه ها و حيله هاي گوناگون دشمنانِ داخل و خارج، در برقراري نظم و امنيت (از راه ايجاد كميته ها و انتظامات محلّي و گشت شبانه) جمع آوري كمك هاي نقدي و جنسي مردم و ارسال آن ها به جبهه هاي جنگ و خانواده هاي مستمند، تشكيل شركت هاي تعاوني، برگزاري انتخابات، تشكيل كلاس هاي عقيدتي و معارف اسلامي، مبارزه با دسيسه ها و سم پاشي هاي گروهك ها و پس مانده هاي رژيم پهلوي، آموزش نظامي نيروهاي مردمي و غيره، در استمرار انقلاب و ارزش هاي اسلامي نقش بسياري داشته است.

كاركردهاي نظامي مسجد

از آغاز پيدايش مسجد در اسلام، اين مكان پايگاهي براي فعاليت عبادي _ سياسي، اجتماعي و نظامي مسلمانان بوده است. حركت هاي جهادي كه پيامبر اكرم در زمان خود داشت، از جمله حركت مسلمانان براي جنگ و مبارزه عليه دشمنان در همين مكان صورت مي گرفت. طراحي بيشتر غزوه ها در مسجد صورت مي گرفت و حضرت رسول اكرم _ صلّي الله عليه و آله _ با بيان شيواي خود، مسلمانان را براي جهاد با كفار بسيج مي كردند. در زمان خلفاي راشدين و حتي امويان هم مسجد از اين نظر فعال بود.[3]
بعد از صدر اسلام مسجد، در بسيج عمومي نيروها براي شركت در جنگ نيز نقش بسيار مؤثري دارد. از جمله مي توان به فعاليت هاي مهم مساجد در پشتيباني از رزمندگان در طول 8 سال دفاع مقدس اشاره كرد.

نقش مسجد در وحدت اجتماعي مسلمانان

يكي از نيازهاي اساسي جامعه اسلامي، همبستگي نيروهاي مسلمان بر محور دستورهاي الهي است.
اسلام براي رسيدن به اين عنصر حياتي، در جوهر خود همه امتيازهاي موهوم را نفي كرده و كرامت و ارزش انسان را بر پايه تقوا بنا نهاده است. با اين حال، وحدت، از يك سو به اسباب و عواملي نياز دارد تا هرچه بيشتر پايدار شود و از سوي ديگر، نيازمند آن است كه در مكاني ظهور يابد. تا از اين راه، دسيسه هاي دشمنان پيدا و پنهان جامعه اسلامي به نا اميدي گرايد.
براي رسيدن به اين هدف، مسجد در جامعه اسلامي نقش اساسي دارد. در هر جامعه اي امتيازهاي موهوم و فخرفروشي هاي پوچ به گونه اي مطرح است. چنان چه با اين گرايش ها از ريشه مبارزه نشود، بيم آن مي رود كه ارزش هاي واهي و غير الهي در چهره ارزش هاي پسنديده جلوه گر شوند و نظام ارزشي جامعه را دگرگون كنند. مسجد، از اين نظر، كانوني است كه همه روزه مؤمنان از گروه هاي گوناگون جامعه با پست ها و موقعيت هاي اجتماعي متفاوت، در آن حاضر مي شوند. همگان دوش به دوش و در صف هايي به هم پيوسته و رو به يك سو، نماز مي گزارند. آنان با تكرار همه روزه اين كار، به ياد مي آورند كه در بارگاه خداوند، موقعيت هاي اجتماعي، مال، مقام و منصب تعيين كننده نيست. همه مسلمانان در صفي واحد و يكسانند.
كسي بر ديگري برتري ندارد. جز اينكه مستحب است آنان كه در علم، كمالات انساني و انديشه، پرهيزگاري و تقوا بر ديگران برتري دارند، در صف نخست باشند. اين نيز خود ترسيم يك سرمشق و نمونه به منظور ارزش گذاري صحيح در تمامي تار و پود جامعه اسلامي است. پس مسلمانان مي آموزند كه در مسجد يكسان و هم دوشند. آنان در مي يابند كه بايد ملاك هاي نادرس را كنار بگذارند و برتري را در ارزش هاي الهي بدانند و اين همان تقويت عنصر وحدت و فرا گرفتن درس همبستگي در جامعه اسلامي است.
از سوي ديگر با نمايش همبستگي مسلمانان در مسجد، هم دلي و همراهي آنان همه روزه اعلام مي گردد. حضوري اين چنين، از يك سو، دل هاي مسلمانان سست ايمان را نيرو مي بخشد و از سوي ديگر سبب مي شود تا دشمنان دين، يعني آنان كه به انتظار تفرقه و پراكندگي مسلمانان نشسته اند، نا اميد شوند.
امروزه مسائل اقتصادي از مهم ترين مسائل دولت ها و افكار عمومي است كه بر سلطه سياسي، فرهنگي و نظامي كشورها مؤثر است. اسلام، ديني كامل است كه به هم جنبه هاي زندگي بشر توجه و زندگي اقتصادي جامعه را نيز به خوبي هدايت كرده است. مسجد، يكي از نهادهاي ديني است كه جنبه هاي اقتصادي نيز دارد. در اين جا اين جنبه ها را بررسي مي كنيم:

كاهش كنترل، كاهش هزينه

مسجد به عنوان كانوني ديني، با تقويت برتري هاي اخلاقي، حس خداباوري را در افراد اهل مسجد بارور مي كند و به اين وسيله، در همه حال خدا را بر كارها و فعاليت هاي خود ناظر و شاهد مي دانند و بدون اينكه كسي بر آن ها نظارت كند، كار خود را به بهترين شكل انجام مي دهند. كاهش گسترده نظارت و كنترل رسمي در سطح اجتماع بر ابعاد كلان اقتصادي مؤثر است و با كاهش هزينه هايي كه دولت ها صرف نظارت بر نيروهاي اجرايي مي كنند.

فقرزدايي

فقر يكي از مباحث عمده اقتصادي است كه نشانه ضعف مديريتي و اقتصادي است. مسجد از دو راه مي تواند به براندازي فقر كمك كند:

ماليات هاي اسلامي

زكات و خمس، دو نوع ماليات اسلامي هستند كه از اسلام براي زدودن فقر در سطح جامعه در نظر گرفته است كه متأسفانه برخي از مسلمانان به دليل دنيا دوستي، از پرداخت آن ها خودداري مي كنند. مسجد با تقويت دين داري و با توجه به فضاي معنوي حاكم بر آن، نمازگزاران را به شيوه اسلامي تربيت مي كند و در نتيجه آنان با پرداخت خمس و زكات، به فقيران مسلمان كمك مي كند.

انفاق

انفاق و صدقه يكي از ارزش هاي اسلامي است كه نقطه مقابل ثروت اندوزي است. اجتماع مسلمانان در مسجد، روحيه تعاون و همكاري را افزايش مي دهد و با پند و اندرز مبلغان ديني در مسجد، جريان هاي فقرزدايي در سطح جامعه افزايش مي يابد.
با قرار دادن صندوق صدقه، و كمك به فقيران در مسجد، شناسايي فقيران آبرومند به وسيله هيئت امنا و جمع آوري كمك هاي نمازگزاران، گام مهمي در زدودن فقر برداشته مي شود.

ايجاد صندوق قرض الحسنه

در فرهنگ اسلامي، قرض دادن و برطرف كردن نيازهاي مؤمنان، كار پسنديده اي به شمار مي آيد. از سوي ديگر، مؤسسه هاي مالي، هم چون صندوق قرض الحسنه، در رونق اقتصادي مؤثرند.
اهل مسجد مي توانند با تشكيل صندوق قرض الحسنه، كارآيي اقتصادي نيز داشته باشند. اين كار افزون بر شكوفايي مسجد، با تقويت سنت مذهبي قرض (وام)، در برطرف كردن مشكلات اقتصادي مردم نيز مؤثر است.
امروز يكي از كاركردهاي حساس مسجد كه لازم است در حفظ و پايداري هرچه بيشتر آن كوشيد، كاركرد كنترل اجتماعي است. كنترل اجتماعي شامل فرايندي است كه جريان تأثيرگذاري بر رفتار جامعه را بر عهده دارد تا هم نوايي با هنجارهاي گروه صورت گيرد. كنترل اجتماعي به دو صورت رسمي و غير رسمي انجام پذير است. كنترل رسمي وقتي صورت مي گيرد كه جريان هم نوايي با هنجارهاي اجتماعي بر اساس قوانين و مقررات، آيين نامه ها و نظاير آن به وسيله دولت يا نيروهاي اجرايي انجام گيرد.
نيروهاي انتظامي و امنيتي نمونه برجسته اي از كنترل اجتماعي رسمي هستند.
كنترل اجتماعي غير رسمي شامل كليه امر و نهي هايي است كه به فرد مي شود تا بتواند با هنجارهاي اجتماعي گروهي سازگار شود. گروه هايي همچون: خانواده، مسجد و غيره مي توانند با ابزارهايي مانند ستايش، نكوهش و خشم اخلاقي، بر رفتار فرد اثر بگذارند.
از آن جا كه بخش زيادي از كنترل افراد از راه كنترل رسمي صورت مي گيرد، ممكن است در دراز مدت تأثير خود را از دست بدهد. بنابراين، همراه با كنترل بيروني، كنترل دروني كه همان ايجاد انگيزه هاي دروني است توصيه شده است. كنترل دروني شامل كنترلي است كه در آن خودِ فرد، علاقه دارد با هنجارهاي اجتماعي هم نوايي پيدا كند و اگر كسي او را كنترل نكند خود را هم نوا مي كند. مسجد مي تواند كنترل دروني را به بهترين شيوه در فرد ايجاد كند. از اين رو، مسجد با تقويت نفس لوامه كه ملامت كننده انسان در هنگام سرپيچي از قوانين و مقررات و فرمان هاي اسلامي است زمينه كنترل اجتماعي و مبارزه با انحراف هاي اجتماعي را فراهم سازد.

پی نوشت:

[1] . كوي دوست، ص 217 به نقل از الطبقات الكبري، ابن سعد، ج 1، صص 246- 247.
[2] . همان.
[3] . نك: سيماي مسجد، فصل هفتم، ص 189- 201، بينش اسلامي و پديده هاي جغرافيايي، ص 42.
منبع: مسجد