جنگ‌های پونیک

انحطاط پادشاهی هخامنشی در کنار تضعیف روزافزون توانایی نظامیان یونانی سبب شد به مرور قدرت‌های جدیدی سرنوشت جنوب اروپا، شمال آفریقا و حوزه مدیترانه را در دست بگیرند. این قدرت‌ها کسی نبودند جز مردان رُمی و کارتاژی.
رُمی‌ها که با در هم کوبیدن مهاجمان شمالی موفق به تثبیت قدرت خود در ایتالیا امروزی و بنادر و جزایر جنوبی اروپا شده بودند، خود را در مصاف با کشوری دریایی به نام کارتاژ می‌دیدند. کشوری که کوچ‌نشینان فنیقی 800 قبل از میلاد ایجاد کرده بودند. این سرزمین کلیه‌ی سواحل شمالی آفریقا از غرب مصر تا مراکش امروزی از یک سو و سواحل جنوبی اسپانیا، فرانسه، ایتالیا و یونان را دربرمی‌گرفت. کارتاژ سراسر سال‌های 400 تا 270 قبل از میلاد آرام آرام در حال قدرت گرفتن بود حال آن که این قدرت گرفتن در ابتدا چندان مورد توجه نبود و چنان که ذکر شد پس از تحلیل قوای ایران و یونان دیگر مدعی نداشت اما از اوایل قرن سوم قبل از میلاد، اوضاع تغییر کرد. رُمی‌ها با ایجاد ارکان قوی حکومتی و ارتشی پرقدرت در حال قدرت گرفتن بودند. طبیعی بود پیشروی رُم به سمت جنوب به تشدید تضاد با کارتاژ کمک کند.

نخستین جنگ پونیک

در 264 قبل از میلاد کارتاژها با اعلام جنگ علیه رُم به حمایت اهالی سیراکوز در جنوب ایتالیا پرداختند. برتری نظامی رُم سبب شکست کارتاژی‌ها شد و سیسیل به تصرف رُم درآمد اما در دریا قدرت کارتاژ، سبب کندی کار رُم شد. رُم که کشتی‌های کوچکی در اختیار داشت، به مرور دست‌اندرکار ایجاد نیروی دریایی قوی شد و سال بعد دوئیلوس کنسول رُم با استفاده از کشتی‌های جدید و چنگک‌های مخصوص و بزرگ در نبرد دریای «میله» فاتح شد. این چنگک‌ها که ابتکار جالب دریاسالار رُمی بود، سبب شد ابتکار عمل از دست نیروی دریایی کارتاژ خارج شود.
در این زمان رُمی‌ها با پیاده کرده قوا در شمال آفریقا، جبهه نبرد را از اروپا به آفریقا تغییر دادند. رگولوس، فرمانده رُمی با سپاهی بزرگ به کارتاژی‌ها حمله برد اما با وجود پیروزی‌های اولیه در نهایت اسیر مبارزان کارتاژ شد.
طی سال‌های بعد نیز جنگ بین طرفین در دریا و خشکی ادامه داشت اما هیچ یک از طرفین به پیروزی تعیین کننده نرسیدند.
هامیکلار، سردار کارتاژی، در این سال‌ها ضربات سنگینی به رُم زد اما قدرت نظامی رُم سرانجام مقاومت کارتاژی‌ها را در هم شکست و کارتاژ با تخلیه جزیره سیسیل و پرداخت غرامت شکست را پذیرفت. (241 قبل از میلاد)

جنگ‌های دوم پونیک؛ ورود هانیبال به جنگ

شکست کارتاژ سبب فقر شدید این کشور و کینه‌ی آن‌ها نسبت به رُم شد. حال آن که رُم با قدرت گرفتن دائم، در حال قلع و قمع دشمنان سنتی شمال خود (مردم گل) و انهدام قدرت‌های کوچک دریای مدیترانه بود.
«کارتاژ فقیر» چاره را در حمله به اسپانیا دید. هامیکلار فاتح نبردهای سیسیل که 20 سال قبل از این تاریخ مجبور شده بود با وجود پیروزی بر نیروهای رُمی تخلیه سیسیل را بپذیرد، در کارتاژ پادشاه شد. وی از یاری سرداری شجاع به نام هانیبال (پسرش) برخوردار بود.
کارتاژیان سال 218 قبل از میلاد شروع به پیشروی در اسپانیا کردند این حرکت هانیبال یعنی کشاندن نبرد از آفریقای شمالی (حوالی تونس امروزی) به اروپا در نوع خود حرکت قابل توجهی بود و سبب شد رُمی‌ها دریابند این نبرد می‌تواند حتا خاک اصلی آن‌ها را به خطر بیندازد. هانیبال سال 218 قبل از میلاد در حرکتی تماشایی خود را از اسپانیا به جنوب فرانسه رساند و با عبور از آلپ (آن هم با سپاهی عظیم و فیلم‌های عظیم‌الجثه!) رُمی‌ها را وحشت‌زده کرد. این سردار بی‌باک به این نیز اکتفا نکرده و آماده عبور از سلسله جبال آپنین و ورود به خاک اصلی ایتالیا شد.
در این زمان هانیبال به جزیره سپاه اسپانیایی خود که به برادرش سپرده شده بود، 90 هزار سرباز و 37 فیل داشت. حرکت وی در ورود به خاک اصلی ایتالیا به اندازه‌ی غافلگیرکننده بود که دو سپاه رُمی که برای مقابله با وی فرستاده شدند، نتوانستند کاری از پیش ببرند. اولین کنسول رُم، سیپیون، در کنار رود تیس شکست سختی خورد و کنسول دیگر رُم یعنی سمپرونیوس در تربیه متحمل شکستی دیگر شد. رُم تنها یک قدم تا سقوط فاصله داشت زیرا از طرفی کارتاژها سراسر اسپانیا، جنوب فرانسه و شمال ایتالیا را گرفته بودند و از طرف دیگر ملل شکست‌خورده از رُمی‌ها، نظیر گل‌ها نیز فرصت را برای نابودی دشمن خود مغتنم می‌دانستند.

تغییر استراتژی‌

شاید اولین تجربه عملی استراتژی نبردهای فرسایشی را بتوان در نبردهای دوم پونیک دانست. سنای رُم در 217 پس از شکست‌های پی در پی، مردی به نام فابیوس را به ریاست انتخاب کرد، وی استاد «وقت کشی» و خسته‌ کردن دشمن بود. فابیوس استراتژی احتراز از نبرد و خسته کردن هانیبال را دنبال کرد. سیاست او در آن زمان چندان مورد تأیید نبود.
رُمی‌ها که قدرت مخوف فرماندهی هانیبال را باور نداشتند، سال 216 سپاهی بزرگ مرکب از 86 هزار لژیونر را به فرماندهی وارون که سرداری مغرور و جنگ‌طلب بود، روانه جنگ کردند. وارون همان سال در کان (جنوب فرانسه) سپاه 40 هزار نفری هانیبال را مورد حمله قرار داد. هانیبال سپاه خود را به شکل هلال درآورد و اجازه داد لژیونرهای رسمی به «قعر» این هلال نفوذ کنند. سپس در حالی که آن‌ها را کاملاً محاصره کرده بود، از پای درآورد. نبرد کان که شاهکار نظامی هانیبال محسوب می‌شود، منجر به مرگ 80 هزار لژیونر رُمی شد. آنان با وجود برتری دو بر یک تن به یکی از سخت‌ترین شکست‌های تاریخ دادند. طوری که تنها وارون و چند هزار سرباز توانستند از این مهلکه جان به در ببرند.
نابودی لژیونرهای رُمی در کان سبب تضعیف موقعیت رُم در مقدونیه، سیراکوز و جنوب آلپ شد. رُمی‌ها هنوز دلسرد نشده بودند و اگرچه از قدرت طراحی هانیبال آگاه بودند، توانستند از اندرزهای فابیوس نیز بهره بگیرند. نظامیان رُمی این بار به دنبال فرسایشی کردن جنگ رفتند چرا که می‌دانستند هانیبال نمی‌تواند کمکی از کارتاژ دریافت کند.
در 215 قبل از میلاد رُم با کمک ثروت خود دیگر بار سپاهی عظیم را به فرماندهی سرداری ماهر به نام مارسلوس تجهیز کرد. مارسلوس همان سال برای اولین بار در جنگی در حوالی شهر نولا هانیبال را شکست داد. وی سپس سیراکوز را محاصره کرد و با کمک اهالی شهر و ارشمیدس ریاضیدان معروف، کارتاژی‌ها را شکست داد. (ارشمیدس در این نبرد به قتل رسید.)
رُم سپس حرکت دوم خود را انجام داد و آن اعزام نیرو به اسپانیا و سیسیل بود. وسعت گرفتن میدان جنگ و طولانی شدن جبهه، هانیبال را به زحمت انداخته بود چرا که نمی‌توانست هم زمان در سه جبهه بجنگد. دریا نیز در اختیار رُم بود. نیروهای کارتاژ در اسپانیا درگیر نبردی سخت شده بودند. برتری رُم سرانجام سبب شد کارتاژ پس از 5 سال نبرد در سال 206 قبل از میلاد، در جبهه اسپانیا شکست بخورد. در این زمان حتا کمک هاسدروبال، سردار دیگر کارتاژ نیز نتوانست کمکی به هانیبال کند. دو کنسول رُمی (لیویوس و نرون) در 207 در کنار رودخانه متور سپاه کارتاژ به فرماندهی هاسدروبال را شکست داده و خود وی را نیز کشتند.
اکنون کارتاژ در نبردهای اسپانیا و سیسیل شکست خورده و در ایتالیا نیز تنها بود و رُم آماده بازی با آخرین کارت خود. رُم در سال 204 با انعقاد قراردادی با پادشاهی نومیدیه (که در شمال الجزایر امروزی زندگی می‌کردند) کارتاژ مرکزی را به خطر انداخت.
در همین زمان لشکرهای رُمی در کارتاژ پیاده شده و دولت این کشور را وادار کردند هانیبال را در ایتالیا فرابخواند. سردار کارتاژی بدون روحیه و انگیزه در نبردی در زاما (202 قبل از میلاد) در شمال آفریقا، شکست را از دشمنان رُمی خود پذیرا شد. سال بعد نیز کارتاژ پذیرفت جنگ را باخته است. بنابراین نبردهای دوم پونیک خاتمه یافت و رُم، کارتاژ ضعیف شده را 55 سال به حال خود رها کرد تا آن که در 146 قبل از میلاد دیگر بار به آن کشور حمله برد و آن را از روی زمین محو کرد! سرزمین کارتاژ به گونه‌ای مورد حمله و تخریب قرار گرفت که تا قرن‌ها دیگر هیچ ملتی را به عنوان سکنه به خود ندید.

نتیجه‌گیری نبرد پونیک

هانیبال را می‌توان ناپلئون زمان خود دانست. وی سرداری بسیار ورزیده، بی‌باک، باهوش و با استعداد بود اما همان اشتباهی که ناپلئون 2 هزار سال بعد مرتکب آن شد، او نیز در 210 قبل از میلاد کرد. او «هنرمند» بود و ابداعاتی جالب داشت. عبور 90 هزار سرباز و ده‌ها فیل از سرزمین‌های ناشناخته، کوه‌های مرتفع و ورود به پشت خطوط دفاعی دشمن و یا استراتژی جالب او در نبرد کان (یا کانه) همگی سبب تحیر و ترس دشمنان او شد اما برای مبارزه با قدرت سرسخت و بی‌رحم رُم تنها «زدن سر مار» می‌توانست مؤثر باشد. طولانی کردن خطوط دفاعی، کار پشتیبانی واحدها نظیر رساندن آذوقه، ساز و برگ و سرباز را مشکل می‌کند و او نتوانست به دلیل کمی تجربه و وسیله تسخیر، قلعه‌ها، شهرهای مهم ایتالیا را بگیرد حال آن که لژیون‌ها از این شهرها به سوی او گسیل داده می‌شدند.
نبرد دوم پونیک 16 سال به طول انجامید و درس مهمی به سرداران داد. «در نبردهای فرسایشی، برنده کسی ست که حوصله بیش‌تری از خود نشان دهد.»
منبع مقاله :
غفوری، علی؛ (1386)، 100 جنگ بزرگ تاریخ، تهران: هیرمند، چاپ دوم