چشم‌ اندازی بر سرزمین کهن هرمزگان

بر اساس آخرین بررسی‌های باستان‌شناسی که در استان هرمزگان انجام شده است پیشینه تاریخی این استان برگرفته از دوره‌های پارینه سنگی، پیش از تاریخ، تاریخی و دوره اسلام است که در واقع اهمیت استان را به لحاظ تاریخی و باستان‌شناسی در کشور مورد توجه قرار می‌دهد.
معاون میراث فرهنگی، سازمان میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی استان هرمزگان می‌گوید: دوره پارینه سنگی بین ۲۰۰ تا ۸۰۰ هزار سال بر اساس آثار به دست آمده است، یعنی زمانی که انسان‌های اولیه از قاره آفریقا به آسیا از طریق استان و شهرستان‌های میناب و جاسک وارد شده‌اند.
عباس نوروزی دوره تاریخی استان را از ۷ هزار سال تا ۳ هزار سال عنوان کرده و می‌افزاید: در هزاره سوم این دوره یعنی ۵ هزار سال پیش استان هرمزگان به عنوان ارتباط دهنده فرهنگ هلیل‌رود از شرق کشور به غرب یعنی شوش بوده است و در واقع این دوره ادامه فرهنگ هلیل رود بوده که بخشی از آن در استان کرمان است و بر طبق بررسی‌های به عمل آمده شهرستان جاسک درشرق استان نزدیک ترین مکان برای انتقال این فرهنگ به کشورهای حاشیه خلیج فارس بوده است.
وی دوره تاریخی استان را شامل دوره‌های هخامنشی، اشکانی و ساسانی دانسته و خاطر نشان می کند که به دلیل عدم پژوهش‌های باستان‌شناسی لازم در حال حاضر آثار دوره هخامنشی کمتر مورد شناسایی قرار گرفته است، اما آنچه مسلم است در این دوره استان به دلیل داشتن بندرگاه‌های مهم دارای اهمیت بوده به گونه ای که داریوش اول در کتیبه‌های خود نام مکران را که بخش‌هایی از شهرستان میناب و خصوصاً جاسک است به عنوان ایالت های ایران نام برده است.
وی عنوان می‌کند: در دوره بعد از هخامنشیان بر طبق اسناد تاریخی سردار بزرگ اسکندر مقدونی و طی مأموریتی که به او داده شده بود (طبق کتاب هردوت مورخ یونانی) گذر او از سواحل خلیج فارس شهرستان‌های میناب و جاسک بوده به گونه‌ای که شهرستان میناب نام آنامیس را داشته است. نوروزی دوره‌های اشکانی و ساسانی را با توجه به آثار به دست آمده از این دوران مهم می‌داند: نقش شهرستان میناب بسیار حائز اهمیت بوده است. در این دوران کشور دارای ثبات سیاسی بوده و به راحتی از بندرگاه‌های این استان کالاهایی چون پارچه ابریشم و زعفران به کشورهای همجوار صادر و دیگر کالاها وارد می‌شد.وی قدیمی‌ترین آثار استان در دوره اسلامی را مسجد کوشه در قشم می‌کند: این مسجد از مساجد اولیه اسلامی در کشور است که قدمت آن به سال ۲۶۱ هجری قمری می‌رسد .
معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی استان هرمزگان استان را در دوره سلجوقی به لحاظ بازرگانی پر رونق توصیف می کند: اهمیت اقتصادی در این دوره زمانی اتفاق افتاد که شهر تجاری سیراف بوشهر به دلیل زلزله از بین می رود و از آن تاریخ به بعد جزیره کیش دارای رونق تجاری شده که آثار آن به عنوان شهر حریره موجود است و پس از این که جزیره کیش رونق تجاری خود را از دست داد از قرن پنجم تا هفتم هرمز کنونی که در واقع بخشی از شهرستان میناب است، دارای اهمیت بسیاری از جهت تجاری و بازرگانی بوده به گونه‌ای که مرکز تجاری جاده ابریشم دریایی محسوب می‌شده و کالاهایی از خراسان، ری، چین و ادویه هند از این بندر به خارج از کشور صادر می‌شده است .
در سفرنامه‌های جهانگردانی چون مارکو پولو، ابن بطوطه و دیگر جهانگردان به اهمیت این شهر پرداخته‌اند. گفتنی است میناب (هرمز کهنه) در زمان حمله تیموریان در قرن هشتم اهمیت خود را از دست داد و مدتی نیز جزیره هرمز به عنوان بندرگاه تجاری جای هرمز کهنه را تا زمان حمله پرتغالی‌ها گرفت که با ساخت بزرگترین قلعه و همچنین جزایر قشم و لارک از موقعیت استراتژیکی آن به سود خود بهره بردند.
پرتغالی‌ها قریب به ۱۱۵ سال جزایر و سواحل استان هرمزگان را در تصرف خود داشتند و از سال ۱۵۰۷ تا ۱۶۲۲ میلادی به دلیل این که کشور ایران در زمان شاه اسماعیل با اقوام داخلی و کشور عثمانی درگیر بود، نتوانست به مقابله با پرتغالی‌هایی که مناطق جنوبی را در اشغال داشتند بپردازد، اما در سال ۱۶۲۲ میلادی پرتغالی‌ها در زمان شاه عباس صفوی به فرماندهی امامقلی خان و کمک کشتی‌های جنگی انگلستان، از جزایر هرمز، قشم و لارک بیرون رانده شدند اما این جزایر رونق گذشته خود را از دست داد.
عباس نوروزی می‌گوید: در دوره صفویه در استان هرمزگان کاروانسراهای بسیاری وجود داشته و قریب به ۲۵ کاروانسرای آن در حال حاضر شناسایی شده است.معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان هرمزگان خاطرنشان می‌کند: به دلیل عدم پژوهش‌های باستان‌شناسی و تاریخی لازم در این استان اطلاعات کمی وجود داشته و شرایط طبیعی و آب و هوایی این استان موجب شده بسیاری از بناهای دوره‌های تاریخی اوایل اسلام کاملاً از بین برود اما با توجه به این که حداقل یک دهم این استان مورد پژوهش های باستان‌شناسی قرار گرفته، نشان از قدمت بالای این استان است.