مسئولیت انسان در خانواده

اگر با چشم دل در عالم هستی بنگریم ، به روشنی در می یابیم که همه ی اشیاء – مادیات و مجردات – مسؤولیت دارند . و چیزی نیست که بار مسؤولیت بدوش نکشد ، و به خود واگذار شده باشد .
مثلا ، «الکترون » باید با نظم معین و سرعت مشخص دور « پروتون » در حال گردش باشد ، زمین دور خورشید با کیفیت و کمیت ویژه ای بچرخد ؛ و از این وظیفه که تا کنون 160 نوع مسؤولیت (حرکت ) برای آن به اثبات رسیده است ، سرپیچی نکند . خورشید که تا چند سال پیش ساکن تلقی می شد ، به دنبال ستاره ای به نام « وگا » به مقصد شناخته نشده ای در حرکت است .
و به تعبیر قرآن :
« و الشمس تجری لمستقر لها ذلک تقدیر العزیز العلیم (1) »
« خورشید بر مدار معین خود ( همواره بی هیچ اختلاف ) در گردش است ، این برهانی است بر قدرت خداوند دانا ».
حرکت خورشید بقدری تند و سریع است که میزان آن با علم بشری قابل محاسبه نیست . خورشید در هر ساعت چند میلیون فرسخ راه می پیماید ، و کرات این منظومه ، از جمله زمین ، در پی آن به مبدا نامعلومی در حرکتند . چنانچه هر یک از این نمونه ها ، و بطور کلی پدیده ای از عالم کاینات ، آنی از وظیفه ی خود سرباز زند ، و بار مسؤولیت خویش را از دوش نهد ، همه ی نظام بهم می خورد ، و بسیاری از موجودات نابود می شوند .
در عالم مجردات نیز ، وضع چنین است ، یعنی ، هر یک از ملائکه وظیفه ی ویژه ای را بعهده دارند ، و درحرکت عالم ماده یا عبادت خدا مسؤولیتی بر دوش می کشند ، اگر یک لحظه از وظایف خود سرباز زنند ، نابود می شوند، چنان که حضرت « جبرائیل » در شب معراج از پی رسول اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) می آمد تا به جایی رسید که از آن پیش تر نرفت . پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) از آن ، نیز ، بالاتر رفتند ، و به « جبرائیل » فرمودند : پا فرا بگذار .
ولی ، « جبرائیل » گفت : دیگر جای من نیست که :
« لو دنوت انمله لاحترقت » « اگر اندکی نزدیک شوم خواهم سوخت » .

مسؤولیت اختیاری انسان

همه ی ، ذرات داری مسؤولیت هستند ، و بدیهی است انسان که غایت عالم آفرینش است ، مسؤولیت سنگین تری بر دوش دارد .
تفاوت مسؤولیت سایر موجودات – جماد ، نبات ، حیوان ، افلاک و غیره – با انسان در این است که مسؤولیت آنها جبری و بر حسب عالم تکوین است – حتی موجودات مجرد ، مانند : ملائکه ، نیز، بگونه ای مجبورند – ولی مسؤولیت انسان با اختیار است .
« انا هدیناه السبیل اما شاکرا و اما کفورا » (3)
« ما راه ( حق و باطل ) را به او ( انسان ) نشان دادیم . حال می خواهد هدایت پذیرد ( و مسؤولیتهایش را انجام دهد ) یا کفران ( نعمت ) کند . »

انواع مسؤولیتهای انسان

وظایف انسان چند گونه است :
1- مسؤولیت عبودی : این وظیفه ی بین خود و خدا است و چنانچه در انجام آن کوتاهی شود ، انسان از حوزه ی عبودیت خدا خارج می شود .
2- مسؤولیت فردی که بر دو قسم است :
الف – وظیفه ای که انسان نسبت به جوارح خود دارد ، جسم ( بعد حیوانی ) انسان به منزله ی مرکب است که وسیله ای لازم برای عروج انسان به عالم ملکوت به شمار می آید . از این رو ، انسان در برابر جسم خود مسؤولیتهایی دارد و سستی در انجام آن باعث تولید اشکال در سیر معنوی می شود ، و در این صورت خطاکار بشمار می رود . پس انسان باید مواظب جسم خود باشد .
ب – وظیفه ای که انسان نسبت به بعد معنوی و روحی خود دارد .
این وظیفه بسیار سنگین است و چنانچه در انجام آن کوتاهی شود روح بیمار می شود ، و تمام افعال انسان را تحت تاثیر قرار می دهد . اگر این بیماری ، روح و معنویت را بمیراند ، انسان مصداق این آیه ی شریفه می شود که فرمود: «ان شر الدواب عند الله الصم البکم الذین لا یعقلون » (4)
« همانا پست ترین جانوران نزد خداوند کسانی هستند که ( بعد معنویشان نابود شده است و در برابر سخن حق ) کر و لال شده باشند و تعقل و تدبر نمی کنند. »
پیدایش ظالمان و جنایتکاران بر اثر مردن روح معنوی انسان است .
3- مسؤولیت اجتماعی : منشاء این وظیفه طبیعت اجتماعی انسان است ، و تکامل او وامدار این صفت است ، چنان که بدون حضور در میان اجتماع پیمودن راه تکامل برایش میسر نیست . اسلام به مسؤولیت مزبور چنین اشاره می فرماید :
« لا رهبانیأ فی الاسلام » (5)
( رهبانیت و ترک دنیا در اسلام نیست )
مسؤولیتهای اجتماعی انسان به دو گروه تقسیم می شود .
الف- وظایف مربوط به خانواده : که به آن « تدبیر منزل » می گویند .
ب- وظایف عمومی : وظایفی که انسان نسبت به یکدیگر دارند ، و چنانچه در ادای این مسؤولیت ، همچون دو مسؤولیت دیگر – عبودی و فردی –کوتاهی شود ، انسان گناهکار است ، و از وظیفه ی انسانی ، که بر حسب آفرینش بر عهده ی او است ، باز خواهد ماند .

مسؤولیت خانواده

این مسؤولیت از مسؤولیتهای پیشین سنگینتر است ، و باید کاملا بر ابعاد گوناگون این وظیفه آگاهی یافت، و در انجام آن بر پایه ی احکام الهی و سنت پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) و ائمه ی هدی ( علیهم السلام ) کوشش و دقت فراوان شود .
در صدر اسلام آیه ای درباره ی عذاب دوزخیان نازل شد ، چند جوان از هراس گرفتاری به چنین عذابی سر به بیابان گذاردند ، و زندگی عادی خویش را رها کردند . یکی از آنها تصمیم گرفت که دیگر با همسر خود همبستر نشود ، و با زنان برخورد نکند ؛ آن دیگری با خود پیمان بست که از آن پس با مردم تماس نگیرد ، و مسؤولیتهای اجتماعی را رها کند ؛ و سومی بر آن شد که هرگز غذای لذیذ نخورد .
همسران این سه ، خدمت رسول خدا ( صلی الله علیه و آله و سلم ) رسیدند ، و هر یک شرح حال شوی خود را گفت .
رسول اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) از شنیدن این ماجرا ناراحت شدند ، و سوی مسجد شتافتند . خروج حضرت چنان با شتاب بود که عبایشان به زمین می کشید و با همان حالت مردم را به مسجد فرا خواندند تا این « وضع استثنایی » را بازگویند و چنین فرمودند :
« من که پیغمبر شما هستم ، همسر اختیار کرده ام ، غذا می خورم و از جسمم مواظبت می کنم ، و در میان اجتماع بسر می برم و با مردم تماس دارم. »
سپس فرمودند : ( فمن رغب عن سنتی فلیس منی » (6)
( هر کس از سنت ( شیوه ی) من روی بگرداند از من نیست )
قرآن نیزدر این باره می فرماید :
« وانکحوا الأیامی منکم و الصالحین من عبادکم و امائکم ان یکونوا فقرآء یغنهم الله من فضله و الله واسع علیم » (7)
« همسران بی شوی و مردان بی همسر و غلامان و کنیزان درستکار خود را به ازدواج یکدیگر درآورید ، اگر تنگدست باشند ، خداوند به لطف خود ، آنان را بی نیاز می کند ، و خداوند بسیار دهنده ( و عطای او بر همه چیز محیط ) است ، و آگاه ( بر حال بندگان ) . »
از این آیه می آموزیم که احساس تنگدستی نباید به دوری از سنت پیامبر ( صلی الله علیه و آله و سلم ) منجر شود و ازدواج و تشکیل خانواده خود موجب فراخ شدن روزی می شود .
البته ، مسؤولیت خانواده بسیار سنگین و حساس است ، و همسرداری و تربیت فرزند داری آئین و احکام ویژه ای است ، و هر یک از ارکان خانواده وظایفی بعهده دارند . تنها با انجام این وظایف متقابل است که کانون خانواده همواره گرم و سالم خواهد ماند .
« یا ایها الذین امنوا قوا انفسکم و اهلیکم نارا وقودها الناس و الحجارة » (8)
« ای کسانی که به خدا ایمان آورده اید ، بر خود و خانواده ی خویش از آتش ( دوزخی ) که آتش افروزش مردم و سنگند بترسید ، ( و با اطاعت از احکام الهی ) خود را از آن دور نگهدارید . »
زیرا : «ان الخاسرین الذین خسروا انفسهم و اهلیهم یوم القیامة الا ذلک هو الخسران المبین » (9)
« همانا ورشکسته ترین افراد کسانی هستند که خود و خانواده ی خود را ( در اثر سوء تربیت یا کوتاهی در تعلیم و تربیت ) در روز قیامت به زیان انداختند ، هان ! این همان خسران و زیان آشکار است.»
در این گفتار از کیفیت سلوک و آیین همسرداری بطور گسترده سخن خواهیم گفت ، و به توضیح وظایف متقابل زن نسبت به شوی ، مرد نسبت به زن ، فرزند نسبت به پدر و مادر، و آنها نسبت به فرزند می پردازیم . همچنین خواهیم دانست چگونه کانون خانواده را گرم و با معنویت نگاهداریم ، و از بی روح شدن و به سردی گراییدن محیط خانواده، که بدترین دردها برای فرزندان و زن و مرد است ، پیشگیری کنیم تا فرزندانمان در محیطی سالم رشد کنند ، و با عقده های روانی بسیار و افسردگی ، پای به اجتماع نگذارند زیرا این آغاز بزهکاری و دلمردگی اجتماعی است .
« و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوآ الیها و جعل بینکم مودة و رحمة ان فی ذلک لأیات لقوم یتفکرون » (10)
« و یکی از نشانه های خداوند این است که برای شما از خودتان جفتی بیافرید تا در کنار او آرام گیرید ، و میان شما مهربانی و رحمت قرار داد . در این امر برای مردمی که می اندیشند ( حکمت و ) نشانه هائی است ».

پی نوشت ها:

1. سوره ی یس ، آیه ی 38 .
2. مثنوی مولوی ، دفتر چهارم ، ص 697 ، نشر سهیل و نشر علم ، 1370.
3. سوره ی انسان ، آیه ی 3 .
4. سوره ی انفال ، آیه ی 22 .
5. سفینه البحار ، جلد اول ، صفحه 540.
6. علامه طباطبایی ( ره ) ، سنن النبی ، صفحه ی 147 و بحارالانوار جلد 22 صفحه ی 124 ( با اندکی تفاوت )
7. سوره ی نور، آیه ی 32.
8. سوره ی تحریم ، آیه ی 6 .
9. سوره ی زمر، آیه ی 15 .
10. سوره ی روم ، آیه ی 21.