دروازه آمريكايى ها در خاورميانه

پس از مرگ نصار در دهه ۷۰ ايالات متحده آمريكا دچار يك دگرديسى دراماتيك در ارتباط با مصر شد. اين ديپلماسى جديد چند ويژگى داشت:
۱- پيشگيرى در تدبير
۲- زيركى براى نفوذ بيشتر در منطقه
۳- خارج نمودن شوروى از منطقه.
در اين راستا حتى آمريكا سعى نمود تا روابط اقتصادى تجارى خود را با دولت هاى راديكال عرب مانند سوريه و الجزاير نيز بهبود بخشد. ليكن بزرگ ترين موفقيت در اين زمينه روابط ايالات متحده با مصر بود. در سال هاى ۷۸-۱۹۷۷ سادات نسبت به نقش آمريكا در منطقه بيشتر حساس شد. آمريكا ديگر تنها يك واسطه نبود، بلكه شريكى براى طرفين يعنى جهان غرب (اسرائيل) و مصر به شمار مى رفت.
تصميم كارتر مبنى بر حذف نقشى فعال در اين زمينه در سال ۱۹۷۸ منجر به امضاى قرارداد كمپ ديويد در سال ۱۹۷۹ شد. اين معاهده راه جديدى را براى روابط نزديك تر اقتصادى و نظامى مصر و آمريكا باز كرد. ترور سادات در اكتبر سال ۱۹۸۱ به طور آشكار بر روابط بين قاهره و واشنگتن تأثير گذاشت، در تصور بسيارى از آمريكايى ها سادات مظهر روابط نوين با آمريكا بود.
يك نظرسنجى افكار عمومى در آمريكا نشان مى داد كه سادات در نظر آمريكائيان از رهبر اسرائيل مناخيم بگين، مشهورتر بود در سال ۱۹۷۹ حداقل بيشتر آمريكائيان معتقد بودند كه اهميت مصر براى ايالات متحده به اندازه اسرائيل است. اگر بخواهيم عوامل تأثيرگذار بر روابط مصر- آمريكا را بررسى كنيم بايد بگوييم بزرگ ترين عامل تعيين كننده در روابط مصر- آمريكا فاكتور اسرائيل است. در حقيقت تا زمانى كه روابط سه جانبه نباشد روابط دوجانبه بين مصر و ايالات متحده، به وجود نخواهد آمد. دانيال كرتز، سفير آمريكا در قاهره انتخاب مجدد حسنى مبارك را از نظر آمريكا مهم ارزيابى كرد و وى را دوست و شريك اقدامات اين كشور در منطقه معرفى كرده بود. او گفت: «بدون وجود مبارك امور به خوبى اجرا نمى گردد.»
مهمترين اهداف سياست آمريكا در قبال مصر از نيمه دهه هفتاد ميلادى عبارت بود از:
۱- تشويق مصر براى صلح با اسرائيل، استقرار اين صلح و گسترش آن به ديگر كشورهاى عربى و نيز سازمان آزاديبخش فلسطين.
۲- در سال هاى اخير و پس از جنگ خليج فارس، ايالات متحده مصر را به عنوان يك متحد استراتژيك در نظام امنيتى خليج فارس و خاورميانه انتخاب كرده بود. به خاطر وجود تهديداتى چند مانند تروريسم دولتى، گسترش سلاح هاى هسته اى و تحركات كشورهايى نظير ايران، عراق و سودان. طى دو دهه گذشته، مصر براى حفظ و گسترش پيوند نظامى با غرب اهميت خاصى قائل بوده است. از اين رو، يكى از پايه هاى استراتژى نظامى كه حفظ و گسترش اين پيوندها از طريق حمايت از ابتكار عمل نظامى- سياسى ايالات متحده و شركت در تمرين هاى مشترك با كشورهاى غربى، به ويژه آمريكا بوده است، اين كشور به مناسبت هاى مختلف با اعزام نيرو از ابتكار عمل آمريكا حمايت كرده است.
در سال ۱۹۷۷ براى كمك به رژيم «موبوتو» حاكم بر زئير، در سال ۱۹۷۹ براى حمايت از مراكش در برابر راديكال هاى الجزايرى، در سال ۱۹۸۳ در مخالفت با عمليات نظامى ليبى در سودان، در سال ۱۹۹۰ براى دفاع از عربستان در برابر تهاجم، در سال ۱۹۹۲ به سومالى و در سال ۱۹۹۴ براى برقرارى صلح در بوسنى و هرزگوين نيرو فرستاد. در بسيارى از اين مداخلات نيرو هاى مصرى عنصر اصلى مشاركت عربى يا اسلامى با ايالات متحده و غرب بوده اند.

مشاركت هاى نظامى

ايالات متحده و مصر اولين تمرين نظامى مشترك خويش را در سال ۱۹۸۳ برگزار كردند و اين مانور ها با مشاركت هاى واحدهاى توپخانه و هواپيما و كشتى جنگى تا به امروز ادامه داشته است. رئيس جمهور مصر حسنى مبارك در سال ۱۹۸۳ براى كنترل و نظارت بر پرواز هاى هواپيماهاى ليبى بر فضاى خاك سودان خواهان فرستادن هواپيماى اكتشافى از نوع آواكس (AWACS) به اين كشور شد. رئيس جمهور وقت آمريكا، ريگان در پاسخ به درخواست مبارك اقدام به اعزام هواپيما هاى آواكس و موشك هاى كروز از نوع پيشرفته براى كنترل ليبى كرد. اين هواپيما هاى پيشرفته نقش برجسته اى در بازداشتن ارتش ليبى در سودان داشتند.
ستاره درخشان در سال ۱۹۹۷ با مشاركت ايتاليا، فرانسه، امارات متحده، مصر و آمريكا برگزار شد. دور جديد اين رزمايش نظامى در سال هاى ۱۹۹۹ و ۲۰۰۱ با شركت ۶۳ هزار نيروى متشكل از ۱۰ كشور در خاك مصر برگزار شد.

عمليات طوفان صحرا

جنگ دوم خليج فارس نقش مصر را بيش از گذشته ساخت. درست يك هفته قبل از تهاجم عراق به كويت، مصر نقش زيادى در ارائه يك ديپلماسى پنهان و آشكار براى جلوگيرى از جنگ داشت. مبارك با سفر به كشور هاى منطقه يعنى كويت و عراق و عربستان سعودى سعى كرد بحران را از طريق راه هاى مسالمت آميز حل و فصل كند. قبل از تهاجم همچنين مبارك ضمن مشورت با بوش از وى خواست فرصت كافى براى حل و فصل بحران در اختيار وى قرار دهد. زمانى كه بوش در ۷ اوت اعلام كرد در فكر اعزام نيرو به عربستان است مبارك ضمن مخالفت با درخواست بوش براى اعزام نيروهاى مصر به منطقه اين اقدام را نادرست دانست و اعلام كرد هنوز امكان مصالحه با صدام وجود دارد.
مبارك و ديگر مقامات مصرى به تلاش هاى خويش براى حل و فصل بحران از طريق كنفرانس كشورهاى اسلامى و اتحاديه عرب ادامه دادند. سرانجام با قطعى شدن خطر صدام براى كشورهاى منطقه در ۱۰ اوت مصر آمادگى خويش را براى اعزام نيرو در راستاى حفاظت از عربستان و ديگر كشورهاى منطقه در مقابل تهاجم عراق اعلام داشت و نيروهاى مصر در راه آزادسازى كويت به نيروهاى ائتلاف بر رهبرى آمريكا پيوست. مصر اعلام كرد گرچه نيروهاى اين كشور در آزادسازى كويت فعالانه شركت خواهند داشت ولى در تهاجم به خاك عراق هيچ كمكى را به نيروهاى ائتلاف نخواهند كرد. در سال ۱۹۹۱ شمار نيروهاى شركت كننده مصرى در عمليات طوفان صحرا به ۳۰ هزار نفر رسيد. مصرى ها در اين عمليات ۹ كشته و ۷۴ زخمى داشتند.

مشكلات در روابط دو كشور

۱-سقوط هواپيماى مصرى (به شماره پرواز ۹۹۰) در ۳۱ اكتبر ۱۹۹۱ هواپيماى مصر به شماره پرواز ۹۹۰ در بازگشت از نيويورك به قاهره به محض برخاستن دچار سانحه شد و ۲۷۱ مسافر آن همگى كشته شدند. تحقيقات صورت گرفته حاكى از فقدان سندى متقن براى اثبات خطاى انسانى يا هرگونه برنامه خرابكارانه بود، تحقيقات بيشتر نشانگر قصد كمك خلبان براى عمليات انتحارى داشت. به هر صورت مقامات مصرى، ادله مقامات اف بى آى و NTSB را رد كردند.
۲- شيخ عمر عبدالرحمان شيخ عمر رهبر روحانى و رهبر جماعت اسلامى مصر در مدت زمان حضور خويش در مصر به دفعات از سوى پليس به اتهامات مختلف دستگير و زندانى شد و بزرگ ترين اتمام وى دست داشتن در قتل سادات بود.
در سال ۱۹۸۹ عبدالرحمان به سودان رفت و بعد از يكسال اقامت در اين كشور با وجود آنكه اسمش در ليست سياه اف بى آى قرار داشت توانست ويزاى آمريكا را به دست آورد. در ۲۴ ژوئن ۱۹۹۳ اف بى آى ۸ نفر را به اتهام بمب گذارى در آمريكا و دست داشتن در قتل بازداشت كرد. گزارش ها حكايت از آن داشت اين گروه دستورات خويش را براى انجام عمليات از شيخ عبدالرحمان از مسجدى در نيوجرسى دريافت مى كرد.
عبدالرحمان و ۱۴ نفر همدست وى در توطئه بمب گذارى و قتل در ۲۵ آگوست ۱۹۹۳ دست داشتند. در ۳ جولاى ۱۹۹۳ مصرى ها خواهان استرداد شيخ به مصر براى نهايى ساختن محاكمه وى شدند. بعضى از تحليل گران معتقد بودند عدم استرداد شيخ و محاكمه وى در دادگاه آمريكايى بيشترين خدمت را به مصرى ها كرد چرا كه حكم صادره در حق وى از سوى قضات مصرى شيخ را به عنوان سمبل مقاومت گروه هاى جهادى مصر تبديل مى ساخت.
۳- حقوق بشرسازمان هاى حقوق بشر هر روزه گزارش هايى را از خشونت پليس و بدرفتارى آنان با افراد بازداشتى براى گرفتن اقرار به جرم ارسال مى كنند. اين در حالى است كه اكثر بازداشتى ها در زندان هاى مصرى تفهيم اتهام نشده اند، تجمع افراد به دليل ترس از مخالفت ها از سوى دولت ممنوع شده است. روزنامه ها بيشتر وابسته به دولت هستند. و روزنامه هاى مستقل براى بقا به خودسانسورى روى آوردند.
با تصويب قانون ۱۹۹۵ در رابطه با مطبوعات، روزنامه هاى مستقل با محدوديت و فشارهاى بيشترى روبه رو گشتند. طبق گزارش هاى سازمان هاى حقوق بشر بين المللى، قضات مصرى براى سركوب مخالفين دولتى از استقلال عمل خاص برخوردار شدند و بعضى از محاكمات افراد عادى در دادگاه هاى نظامى برگزار مى شود. در همين راستا مقامات مصرى به سركوب آزادى هاى مدنى و بستن روزنامه هاى مستقل و ممنوع ساختن سخنرانى هاى مذهبى و دستگيرى سران اتحاديه هاى كارگر روى آوردند. در همين حال از ۹۰ اسلامگراى مصرى ۶۰ نفر محكوم به مرگ شدند.
۴-سيدالدين ابراهيميكى از مسائلى كه تقريباً تمام نگاه هاى جهانى را به سوى خود جلب كرد و باعث هياهوى بسيارى شد مسئله ابراهيم بود. وى استاد دانشگاه آمريكايى قاهره بود و از منتقدين اصلى دولت مبارك محسوب مى شد كه بارها نقض حقوق بشر و عدم رعايت دموكراسى در مصر را يادآور شده بود. ابراهيم در حالى كه تابعيت آمريكايى داشت از سوى پليس مصر به دليل بدنام كردن اين كشور و گزارش تبعيض نسبت به قبطيان مصرى به اتحاديه اروپا دستگير شد.
مقامات مصرى با بستن يك مركز تحقيقى به دستگيرى ۲۰ نفر از همكاران ابراهيم و خود وى اقدام كردند. دادگاه عالى مصر ابراهيم را به ۷ سال زندان محكوم. ساخت فرجام خواهى محكومان باعث شد دادگاه دوباره در فوريه ۲۰۰۳ تشكيل جلسه دهد. كه اولين جلسه آن در ۲۹ جولاى ۲۰۰۳ حكم قبلى را تائيد كرد. بالاخره جلسه دوم اين دادگاه در ۲۰ دسامبر ۲۰۰۲ تحت فشار بين المللى راى به آزادى ابراهيم داد.
۵-مسيحيان قبطى سازمان هاى حقوق بشر در آمريكا هيچ گزارشى از تبعيض مقامات مصرى عليه ۶ ميليون قبطى ارسال نكرده اند و بيشترين گزارش ها از تبعيض ها و سخت گيرهاى گروه هاى خاص اسلام گرا عليه قبطيان مسيحى حكايت دارد. در كابينه دولت مبارك دو نفر قبطى حضور دارند و اين گروه توانستند ۶ نماينده منتخب خويش را به مجلس ملى بفرستند. اين در حالى است كه بيشترين درگيرى هاى بين گروه هاى اسلامگرا و مسيحيان در شمال مصر و در روستاى دورافتاده اين كشور صورت مى گيرد.
۶-دموكراسى انقلاب ۱۹۵۲ مصر از سوى افسران آزاد در راستاى حذف نظام توتاليتر و نزديك شدن به حكومت مردمى صورت گرفت، ولى گام هاى نخستين براى رسيدن حكومت دموكراسى خيلى لرزان بود، از آن زمان تاكنون اقدام اساسى براى رسيدن به حكومت قانونمند صورت نگرفته و بيشتر انتخابات در كشور مصر به شكل نمايشى برگزار شدند، چرا كه گروه هاى مخالف دولت امكان يك رقابت سالم را نداشتند. هردو مجلس ملى و مجلس مشورتى مصر كاملاً تحت نفوذ رئيس جمهور مصر قرار دارند. محروم كردن مخالفان و سركوب آزادانديشان باعث شد حزب دموكراتيك ملى (NDP) ۳۸۸ كرسى را در انتخابات اكتبر و نوامبر به دست آورد و تنها ۳۷ كرسى باقى مانده به گروه هاى مستقل برسد.

چالش هاى جديد در روابط دو كشور

پيروزى آمريكا در عراق موجب شد مصرى ها نقش متوازن كننده خويش را در جهان عرب از دست بدهند از سوى ديگر اشغال اين كشور از سوى نيروهاى ائتلاف به رهبرى آمريكا ياس و نااميدى را در كل جهان عرب به خصوص در جامعه مصر به بار آورد. از اين رو ما شاهد ابراز مخالفت هاى جدى از سوى جامعه به خصوص روشنفكران مصرى بوده ايم. تحولات جديد عراق به ويژه بحث فدراليسم مصرى ها را به شدت نگران ساخته است. از اين رو مصرى ها براندازى رژيم صدام حسين را نخستين گام براى ايجاد تغيير در كل خاورميانه مى دانند. در همين راستا گرچه برخى از تحليل گران حذف صدام حسين را فرصت مناسب براى احياى هژمونى مصرى ها قلمداد كرده اند، قاهره از سرنگونى صدام و حذف تندروى هاى رژيم بعث به ويژه در حوزه توسعه طلبى ارضى نبايد ناراحت باشد.
مصرى ها تغيير رژيم در عراق را با توسل به نيروى نظامى و اشغال درازمدت نمى پسندند. مصر خواهان جلوگيرى از تشكيل حكومت شيعه در عراق است و نگران تبعات خارج شدن عراق از كنترل زمامداران اهل تسنن و به قدرت رسيدن شيعيان است. در همين چارچوب قاهره خواستار استقرار يك رژيم ميانه رو سنى در عراق است. مصرى ها همچون تركيه با تشكيل دولت مستقل كرد مخالفت مى ورزند و نسبت به تجزيه عراق به عنوان سرزمين عربى حساسيت دارند. تفاوت هاى فوق در نگرش قاهره و واشنگتن به دولت آينده عراق در واقع محصول اختلافات كلى تر آنها در مورد نوع نگاهشان به معادلات خاورميانه است.
طرح خاورميانه بزرگ آمريكا پس از حمله تروريستى ۱۱ سپتامبر با هدف ايجاد زيرساخت سياسى، اجتماعى و اقتصادى مطرح شده است.
سكوى پرش اقتصاد آزاد و دموكراسى اين طرح شامل افغانستان در منتهى اليه شرق اورآسيا و عراق منتهى اليه جبهه عربى خاورميانه است. در حالى كه آمريكا اهداف خويش را از طرح اين مسئله كمك به كشورهاى منطقه در راستاى برطرف ساختن كمبودهاى فرهنگى و عقب ماندگى هاى اقتصادى اعلام كرده است، اكثر كارشناسان جهان عرب اهداف آمريكا را بيشتر جنبه سياسى در راستاى مشروعيت بخشى و مشاركت رژيم صهيونيستى در طرح هاى اقتصادى منطقه مى دانند.
جهان عرب و به خصوص كشورهاى قدرتمند عرب نظير عربستان- مصر و سوريه به اين طرح واكنش منفى نشان داده اند.
احمد ماهر وزير خارجه مصر به خبرنگاران در قاهره گفت: مصر براى اصلاحات اقتصادى و سياسى منتظر دستورات ديگر كشورها نمى ماند. ماهر همچنين تاكيد كرد، مصر هيچ اهميتى به طرح ابتكارى بوش در برقرارى اصلاحات در خاورميانه نمى دهد.
حسنى مبارك نيز پيوسته از اقدامات غرب تحت عنوان اصلاحات در خاورميانه انتقاد مى كند.به نوشته روزنامه الشرق الاوسط، مبارك تاكيد كرد غرب با تلاش براى تحصيل الگوى واحد اصلاحات بر همه كشورهاى عربى، ويژگى هاى خاص اين جوامع را ناديده مى گيرد. در اين راستا مقامات عربستان سعودى و مصر در بيانيه مشتركى طرح واشنگتن براى تقويت دموكراسى در كشورهاى خاورميانه را رد كردند. در اين بيانيه كه خبرگزارى رسمى عربستان آن را منتشر ساخت، آمده است: پيشرفت و اصلاحات در كشورهاى عربى بايد با ويژگى ها و هويت مردم منطقه سازگارى داشته باشد. مسئولان سعودى و مصرى در اين بيانيه تاكيد كرده اند كه قاهره و رياض نمى پذيرند كه نوع خاصى از اصلاحات از بيرون از منطقه به كشورهاى عرب و اسلامى تحميل شود.

جمع بندى

از ديد بسيارى از تحليل گران مسائل خاورميانه، مصرى ها كليد ورود بيشتر به قضاياى خاورميانه هستند، جايگاه ژئوپلتيك و ژئواستراتژيك مصرى ها باعث شده كه آمريكا از ديرباز توجه ويژه اى به جايگاه اين كشور داشته باشد. نقش اين كشور در حل و فصل بحران اعراب و اسرائيل به عنوان يك ميانجى و نقش فعال اين كشور در تحولات اخير نظير عراق و سودان باعث شده است كه واشنگتن به رغم تفاوت در نگرش ها با اختصاص كمك هاى مالى و اقتصادى اين كشور را به عنوان شريك استراتژيك براى خود حفظ كند. در اين ميان مصرى ها نيز با اشراف به نقش برتر منطقه اى خويش، سعى دارند با چانه زنى هاى فراوان به امتيازگيرى از آمريكا بپردازند.