مثنوي تهذيب الاخلاق صراف تبريزي در تاريخ مشروطيت

اي نـور عينيــم منـــزل مبــارك
بي‌كس حسينيـم منـــزل مبــارك

لازم دو ياتسون بلبل گــل اوستـه
تا سايــه سالســون بلبــل وستـه
دور سينمه گل ياتما كـول اوستـه
اي نـــور عينيـم منـزل مبارك... [10]
يا نوحه شب عاشورايش چنين است:
گــل گلــزار رسالــت بوگجــه
شمـردن ايستدي مهلت بوگجــه
باغلانوب سويولي تشنه قالــوب
عتــرت شـــاه ولايت بوگجــه
شهــد الــر آدينــا كلك قضــا

...اي ملت اسلام اويان وقت سحـري، گــور بيــر نه خبــردي
بسدور بو قدر ياتما چو رور سن، نه خبردي دور وقت سحردي
غافل دو شوبن دينــوي دنيــا يه ساتوبسان
يوز ايـدي ياتوبسـان
بسدور گوزون آچ سنـده كسالت نقـدردي
دور وقت سحــردي
تا پدير سني همسايه لرون، دور ما، دييريات
كئچميش اولا هيهات
بو دورده هر كيمسـه ياتـا قـاني هــدردي
دور وقت سحــردي [14]

ترپنمه آمــان دور غفلت دن آيلمــا
آچما گوزوني خواب جهالندن آيلما
سرانجام صراف تبريزي پس از عمري نيك‌نامي در تاريخ هفدهم ربيع‌الاول 1325 هجري قمري، حدود نُه ماه بعد از صدور فرمان مشروطيت چشم از جهان فروبست. شعرا و نويسندگان آذربايجان از جمله مرحوم حاج محمّد نخجواني، سالك تبريزي، طاهرزاده بهزاد، محمدعلي صفوت براي وي ماده تاريخ سروده‌اند. [16]
ديوان اشعار صراف شيرين‌سخن شش ماه پس از وفاتش توسط فرزندانش تنظيم و در تبريز به چاپ رسيد از سال 1325 هـ ش تاكنون ديوان صراف كه شامل غزليات تركي غزليات فارسي و مراثي دلنشين تركي آذربايجاني است بارها به چاپ رسيده است. حُسن ختام اين قسمت بيت اول نوحه‌اي زيبا از صراف را مي‌خوانيم:
سالوب قارداش مني عشقون بلايه گهي شامه چكــر گــه كربلايــه

سيري در مثنوي تذهيب اخلاق

حاج رضا صراف شاعر شوريده حسيني تبريز (ولادت 1270- وفات 1325 هـ ق) به غير از كليات اشعار (شامل نوحه‌هاي سوزناك، غزليات فارسي و تركي آذري) مثنوي به نام «تذهيب‌الاخلاق و قضيه نادره في‌الافاق»* دارد. متأسفانه در شرح‌حالي كه آقاي صمد سرداري‌نيا از صراف تبريزي نوشته هيچ اشاره‌اي به اين مثنوي نكرده است. خدا كند اين غفلت، آگاهانه نبوده باشد.
از اين اثر صراف تبريزي در منابع و مصادر زير سخن رفته است:
1- در قديمي‌ترين منبع روزنامه انجمن ايالتي آذربايجان كه در روزگار مؤلف در تبريز چاپ مي‌شده است، مطلب چاپ شده چنين است:
«(اعلان) كتاب تهذيب‌الاخلاق كه واقعات سفارتخانه انگليس و مسافرت علماي طهران به قم مُنظماً در آن درج شده در تبريز به طبع رسيده و در سراي ميرزا مهدي در حجره كربلايي ميرزا آقا به فروش مي‌رسد». [17]
2- خانم منصوره رفيعي هم كه بر اساس همين نشريه پژوهشي تحت عنوان «انجمن (ارگان انجمن ايالتي آذربايجان)» انجام داده است. [18]
3- مرحوم خانبابا مشار در كتاب ارزشمند و گرانبهاي «فهرست كتاب‌هاي چاپي فارسي» ذيل تهذيب‌الاخلاق مي‌نويسد: «تهذيب‌الاخلاق و قضيه‌النادره في‌الافاق مثنوي، حاج رضا صراف تبريزي، 1324، چاپ سنگي، خشتي، بي‌شماره‌ي صفحه». [19]
4- در شرح‌حال صراف تبريزي در كتاب تذكره شعراي آذربايجان، اثر محمّد ديهيم، آمده است:
«مثنوي تهذيب‌الاخلاق وي به سال 1324 هـ ق در تهران و به سال 1332 «1296» شمسي در تبريز به چاپ رسيده است». [20]
گرچه به نظر اينجانب، عملكرد سياسي محمّد ديهيم قابل دفاع نيست امّا اين اثر وي كه در پنج جلد چاپ شده است به لحاظ علمي قابل دقت و شايسته تحسين است.
5- چنان‌كه در صفحه 4 روزنامه مهد آزادي «توركجه ادبيات صحيفه سي» به تاريخ 16 دي ماه 1383، شماره‌ي 4167 درج شده است، تصريح مرحوم حاج محمّد نخجواني نسخه‌شناس و پژوهشگر بزرگ تاريخ و فرهنگ است. نسخه‌اي هم كه در كتابخانه مركزي تبريز از اين اثر صراف وجود دارد نسخه اين استاد معظم و مصحح گرانقدر است.
6- در كتابشناسي حاج آذربايجان شرقي در جلد دوم، صفحه‌ي 870، تأليف دكتر هادي هاشميان، كتاب‌شناس معروف مي‌خوانيم: «صراف تبريزي حاج رضا، مثنوي تهذيب‌الاخلاق و قضيه‌النادره في‌الافاق، تبريز مطبعه مشهدي اسد آقا 1324، 10 ص»
برخي محقق‌نمايان مدعي و كم‌سواد كه از خواندن صحيح اشعار تركي عاجز هستند، اثر فوق را بدون آنكه از نزديك اين نسخه را ديده باشند كه در دو نوبت در تبريز و تهران چاپ شده آن هم در سال 1324 قمري، 1285 شمسي به شاعري خيالي نسبت داده و بافته‌هايي بي‌اساس سرهم كرده‌اند. از آن جمله سراينده آن را شاعري مداح رضاشاه پهلوي قلمداد كرده‌اند.
اين مثنوي كه در تاريخ آغاز جنبش عدالتخواهي مردم تهران تا گشايش مجلس شوراي ملي است براي اولين بار در تهران در تاريخ بيست و چهارم شعبان سال 1324 هجري قمري يك هفته پس از گشايش مجلس با چاپ سربي منتشر شد. خبر انتشار اين مثنوي در روزنامه «انجمن» ارگان انجمن ايالتي آذربايجان درج شده بود. [21] چاپ ديگري از اين مثنوي با چاپ سنگي به قطع خشتي در تبريز در همين سال (1324 هجري قمري) منتشر شده است كه مرحوم مشار در فهرست كتاب‌هاي چاپي فارسي به آن اشاره نموده است. [22] از چاپ سربي اين مثنوي نسخه‌اي در كتابخانه شخصي نگارنده موجود است به دليل آنكه اين مثنوي ديگر تجديد چاپ نشده است به معرفي و سير در آن مي‌پردازيم، معرفي اجمالي آن به اين شرح است: اين نسخه در قطع وزيري در 21 صفحه انتشار يافته، تعداد ابيات اين مثنوي 305 بيت و وزن آن هم بر وزن مثنوي معنوي مولانا جلال‌الدين بلخي است. صراف تبريزي هر جا كه مناسب ديده ابياتي از «مثنوي معنوي» را تضمين كرده است. در مجموع اين مثنوي نمونه‌اي متوسط از شعر فارسي اين دوره است. در اين مختصر گذر و نظري از باب رويدادهاي تاريخي در اين اثر خواهيم داشت. در يك نگاه اجمالي بايد گفت كه دربرگيرنده تمام حوادث و وقايع مشروطيت و جنبش عدالتخواهي نيست.
و در پايان منظومه هم خود را چنين معرفي كرده است:
در آغاز از ويراني ايران، پس از آن رواج علم و دانش در روزگار مظفري سخن رانده، از قضايايي همچون گران شدن قند و چوب خوردن بازرگانان بدون اشاره گذشته، مهاجرت صغرا و بازگشت ايشان، كارشكني‌هاي عين‌الدوله مطالب بعدي ابيات مثنوي صراف است. به مهاجرت و تحصن مردم در سفارت‌خانه انگليس پرداخته گرچه اقدام سفير انگليس را با حسُن‌نيت تلقي مي‌كند اعمال عين‌الدوله كه منجر به تحصن مردم شده را تقبيح مي‌كند. هر چند سلسله حوادث به دقت و نظم به دنبال هم نيامده است ليكن چون وي يكي از بازاريان از اقشار باسواد سنتي ايران بوده است، آراء و عقايد و طرز تلقي وي از رويدادها، خواست‌ها و آرمان‌هاي طبقه تجار مسلمان كه سهم عظيمي در جنبش عدالتخواهي داشتند براي ما قابل توجه و واجد اهميت است. اينكه در جنبش عدالتخواهي مردم ايران كه بعد به مشروطيت بدل گشت چه اقشاري شركت داشته‌اند؟ و از اين حركت چه اهدافي را دنبال مي‌كرده‌اند؟ خواست‌هاي مردم مسلمان ايران در اين حركت بر چه پايه‌اي بوده؟ رهبران ايشان چه كساني هستند؟ مطالبي است كه اين سند تاريخي، گوياي آن است.
مجلس شوراي ملي را نخست «مجلس عدالت» مي‌نامد، كه جاي بحث دارد، به نقش روحانيون در رهبري و مساعدت تجار و بازرگانان اشارات جالبي دارد، بر نقش پيروي از قانون اتحاد در پيشرفت و ترقي انگشت تأكيد مي‌گذارد. پس از اين نگاه اجمالي، به سيري اندك جزئي‌تر در اين مثنوي مي‌پردازم:
داستان مثنوي تذهيب‌الاخلاق همچون ساير آثار اجتماعي اين دوران با گفتگوي دوستاني آغاز مي‌شود كه صحبت از ويراني وطن و عقب‌ماندگي مردم دارند:
شخصيت‌هاي داستاني مثنوي در جستجوي ريشه‌هاي ويراني كشور هستند:
پس از اظهار تأسف بر وضع موجود صراف از زبان يكي از دوستانش به رواج علم و دانش و گشايش مدارس به روزگار مظفرالدين شاه اشاره كرده است و همين عامل را در بيداري ايرانيان ارج مي‌نهد. مي‌دانيم كه مظفرالدين شاه برخلاف پدرش ناصرالدين شاه با نشر معارف مخالف نبود. [23]
در ادامه مثنوي صراف، درماندگي و بيچارگي مردم ايران را كه ناشي از استبداد مطلقه قاجارها و حكمرانانشان است چنين بيان مي‌كند:
نكته جالبي كه اين مثنوي سند گوياي آن است، نقش و جايگاه علما و مراجع در رهبري جنبش عدالتخواهي است. رهبران مردمي كه ايشان را در نيل به اهداف عدالتخواهي رهبري و هدايت مي‌كرد علما بوده‌اند. هنوز از روشنفكران و منورالفكرهاي تحصيل‌كرده غرب در رهبري حركت مردمي نام و نشاني نيست.
صراف در جاي ديگر روحانيون را «روح ملت» مي‌نامد. [24]
در اين تاريخ هنوز از مشروطيت و مشروطه‌خواهي غربي خبري نيست گرچه به طوركلي اين نهضت مردمي نهضت مشروطيت يا انقلاب مشروطيت نام گرفته ليكن در آغاز جنبش، جنبش اسلاميِ عدالتخواهي است. هم مردم و هم رهبران ايشان در پي عدالتجويي و عدالتخواهي هستند آنچه روحانيون و به تبع مردم در پي آنند برگرفته از قرآن و متن اسلام است.
مرحله اول حركت مردم و علماي تهران با بازگشت علما از حضرت عبدالعظيم كه از روز چهارشنبه شانزدهم شهر شوال 1323 آغاز گشته بود، در تاريخ جمعه شانزدهم ذي‌القعده سرانجام با صدور فرمان تأسيس عدالتخانه، پايان يافت. [25]
ولي امروز و فردا كردن عين‌الدوله (صدراعظم مظفرالدين شاه) روحانيون را به كلي مأيوس نمود:
صراف در پاسخگويي به اين تناقض دست به تطبيق بين قوانين اقتصادي اسلام و قوانين عرفي حكومتي مي‌پردازد:
گرچه دليل مخالفت عين‌الدوله با تأسيس عدالتخانه اين نيست، اين تلاش در جهت توجيه اسلامي جنبش عدالتخواهي توسط شاعر است، يا آنچه در افواه مردم رايج بوده، اين ديدگاه است كه صراف آن را به شعر برگردانده است. كارشكني و آزار و اذيت آزاديخواهان به دستور عين‌الدوله در جريان تبعيد شيخ محمّدواعظ به شهادت طلبه سيدي حسين نام (عبدالمجيد) منجر شد: [26]
مردم درباره پيرامون روحانيون گرد آمدند. اجتماع دوم علما و مردم در مسجد شاه سابق به خاك و خون كشيده شد:
ليكن «روحانيون آن هواخواه همه اسلاميان» [27] در مسجد باقي ماندند با آنكه آب و آذوقه برايشان بسته بود سرانجام صلاح در آن ديدند كه از ايران هجرت نمايند:
صراف تبريزي پس از كمي تقبيح اعمال عين‌الدوله به قضيه تحصن مردم در سفارت انگليس اشاره دارد، گرچه بزرگواري جناب سفير! را مي‌ستايد، ليكن بر دست غيبي در هدايت مردم به سفارتخانه انگليس اشاره دارد كه نه مردم و نه روحانيون «اين‌چنين فكرت» نداشتند. حال اين دستان غيبي چه كساني بودند و چه اهدافي داشتند، وي اطلاعي ندارد ماهيت اين دستان غيبي بعداً روشن شد كه چه مي‌خواستند و بر سر جنبش اسلامي عدالتخواهي مردم مسلمان چه آوردند:
شاعر در جاي جاي اين سروده خود سبب خرابي‌هاي ايران را از بي‌قانوني مي‌داند و تأكيد بر نقش قانون در پيشرفت و ترقي دارد:
بدون شك شكست روسيه تزاري از دولت كوچك ژاپن در سال 1905 ميلادي در افكار ايرانيان اين سؤال را پيش آورده بود كه ژاپن چگونه و به چه واسطه‌اي به اين پايه از رشد و ترقي رسيده كه توانست روسيه را شكست دهد، روسيه‌اي كه شريان حياتي ايران را در دست گرفته بود. صراف تابع قانون بودن و اين مردم را عامل پيشرفت مي‌داند و پيروي از قانون را براي ترقي ايران تجويز مي‌كند. در ادامه مثنوي به آگاه شدن شاه از قضايا، عزل عين‌الدوله و اعزام عضدالملك جهت بازگرداندن علما اشاره مي‌كند در توضيحاتي كه شاعر لابه‌لاي مثنوي آورده مجلس را ابتدا لفظ «مجلس عدالت» [28]، و اندكي بعد «مجلس شوراي ملي» به كار برده است.
پيش از صدور فرمان گشايش مجلس به قول او «مجلس عدالتِ» وي مجلس ايده‌آل خود را در رويارويي كه ديده بيان مي‌دارد، اين مجلس رويايي بايستي ايده‌آل مطلوب نظر اكثريت مردم مسلمان شركت‌كننده در اين جنبش عدالتخواهي باشد:
در تصور عامه مردم، مسئله عدالت و قانون بر پايه دين و مذهب بوده صراف ويژگي كه براي نمايندگان ايده‌آل و رويايي خود مي‌آورد گذشته از التيام‌بخشي آلام مردم، پايه دين را از ايشان محكم مي‌داند:
صراف در ادامه غيرمستقيم از زبان يكي از شخصيت‌هاي خود (آيت‌الله سيد محمّد طباطبايي) به طرح‌هاي اشتغالزا براي رونق اقتصادي كشور مي‌پردازد:
شاعر تبريزي ما در ابياتي چند به مدح رهبران جنبش عدالتخواهي پرداخته نكته جالب اشاره صريح به شيخ فضل‌الله نوري است:
نكته‌اي كه شاعر در آن تاريخ با ناباوري بيان مي‌كند كه:
و چنين نتيجه مي‌گيرد كه:
بي‌شك مهرباني و رأفت ذاتي و يا ترس مظفرالدين شاه در پذيرش سريع خواست‌هاي مردم مؤثر بود. [29]
رأفتت شامــل نمي‌شد گـــر به خلـــق صد هزاران كس به خون مي‌گشت غرق (بيت 246)
شاعر اندك اندك با اشاره به بازگشت علما از قم قصد ختم سروده خود دارد. موردي كه وي اشاره به آن نموده گرچه نسبت به حوادث بعدي از اهميت اندكي برخوردار است امّا در ساير منابع به آن اشاره نشده، ميهمان شدن علما و مهاجرين مهاجرت كبري، هنگام بازگشت به تهران در كهريزك به ميزباني «حاجي سيد محمّد آقا صراف تبريزي» است، [30] كه نشانگر اخلاص و ارادت تجار و بازاريان پاك نهاد مذهبيِ وطن‌دوست است كه با جان و دل در اين راه كوشيده‌اند:
حاجي سيد محمّد صراف از تجار معتبر و خيّر كه در تأمين مخارج مبارزات عدالتخواهي سهيم بوده و از وكلاي طبقه صرافان در مجلس اول است. [31] صراف در وصف همشهري خود مي‌گويد:
پايان مثنوي تذهيب اخلاق، داستان مشهور پسران و آن پدر دانا است كه به دست هر يك از فرزندان شاخه‌اي مي‌دهد كه بشكنند، صراف از زبان آن پير برنا دل، جوانان ايران را مخاطب ساخته نصيحت مي‌كند كه:
منبع: www.historylib.com