دعا و نيايش، پناهگاهي در برابر اضطراب

اشاره (حرف اول)

پيرمردي مثل مهتاب، باطمأنينه، گام ها را آهسته برمي دارد. صحن مطهر را طي مي کند. از پايين پاي مبارک حضرت امام رضا (عليه السلام) وارد مي شود. اندکي توقف مي کند. دعايي مي خواند. ضريح را مي بوسد و سپس در قسمت بالاسر حرم مطهر، مشغول به دعا و نيايش مي شود. مي گويند سال هاست که صبح ها اين اعمال را انجام مي دهد. او يکي از عرفاي اين ديار است.
پيرزني شکسته اما سرزنده با دستاني لرزان، تا چشم به حلقه هاي ضريح مطهر مي اندازد، استخوان عقده، از گلويش بيرون مي افتد و هق هق کنان، خود را به ضريح قدسي حضرت معصومه (سلام الله عليها ) مي رساند. دست به آستان آسمان، دراز مي کند و رازي را زمزمه مي کند.
وگوشه اي ديگر، جواني را که شال گردن خودش يا روسري همسرش را به ضريح مي مالد و از عمق جان، ناله مي کند و فقط جنبش لبانش را مي بيني و اندکي بعد، آرام مي شود. زيارت نامه را برمي دارد و مشغول خواندن آن مي شود.
اگر تنها يک ساعت، اين منظره ها را نظاره کني، پير و جوان، کوچک و بزرگ، و زن و مرد را مشاهده مي کني که براي آرامش و سکون قلبي، دعا و نيايش مي کنند. همه ي آنها در دست گشودن به قصد دعا مشترک اند اما در اتصال و پناه جستن و نوع اضطراب، متفاوت اند. عارف، نگران قرب الهي است. سالک، دغدغه ي طي مسير دارد و ديگر مردمان، هر کدام مشکلي و آرزويي...؛ لکن هر آن کس که اخلاص بيشتر در طبق ريخته است، جايگاه بهتري در سرزمين آرامش خواهد داشت. ما در اين نوشته ي کوتاه، با زباني متفاوت مي خواهيم پناهگاه امن دعا و نيايش را در برابر اضطراب بررسي کنيم.

اضطراب چيست؟

روان شناسان درباره ي تعريف اضطراب، به جهت موضع گيري از زواياي گوناگون، تعاريف مختلفي ارائه کرده اند: «در يک تعريف کلي مي توان اضطراب را به عنوان احساس رنج آوري که با يک موقعيت ضربه آميز کنوني يا با انتظار خطري که به شيء غير معين وابسته است، تعريف کرد.»(1)
و در تعريفي ساده، اضطراب عبارت است از: «ترسي که بر اثر به خطر افتادن يکي از ارزش هاي اصولي زندگي شخص، ايجاد مي شود (رولومي(2)».(3)

اضطراب، مثبت يا منفي؟

ممکن است اضطراب را نوعي درد داخلي دانست که سبب ايجاد هيجان و به هم ريختن تعادل موجود مي شود و چون بشر، دائما به منظور برقراري تعادل کوشش مي کند، بنا براين مي توان گفت که اضطراب، يک محرک بسيار قوي است. امکان دارد اين محرک مضر باشد و اين، خود، بستگي دارد به درجه ي «ترس» و مقدار «خطري» که متوجه فرد است. اضطراب متعادل يا نرمال (مثبت) آن است که شدت عکس العمل با مقدار خطر، متناسب باشد و اين، خود، مفيد است؛ زيرا شخص را وادار مي سازد که با موفقيت، خطرات را از خود دفع کند و بنا براين، مقدار معتدل اضطراب براي رشد و تکامل صحيح شخصيت، لازم است و در واقع، هيچ فرد بشري نيست که مقداري اضطراب نداشته باشد.
اگر چه مقدار محدودي اضطراب براي رشد بشر ضروري است، ولي مقدار زياد آن نيز باعث اختلال در رفتار مي شود (اضطراب منفي).(4)

دعا و نيايش

انسان در امواج زندگي و در کش و قوس رنج ها به تکيه گاهي نيازمند است که بتواند به آن، پناه ببرد و درون پراضطراب خود را بدان آرام بخشد. دعا، ذکر، تسبيح، تلاوت قرآن و فرايض ديني، هر کدام به نوعي، نيايش و مناجات با خداست.
در تعريفي بسيار کوتاه و مفيد مي توان دعا و نيايش را اين گونه تعريف کرد: «دعا و نيايش همان پل ارتباطي عالم ماده با ملکوت است».
انسان، نيازمند دعا و نيايش است؛ زيرا دعا و نيايش، تسلي بخش دل هاي خسته، مايه ي روشني و صفاي جان و وسيله ي ارتباط مداوم بنده با خداي جهان اند. اين ارتباط - چنان که شواهد آن را مي آوريم - در برابر مشکلات و در فراز و نشيب ها، به انسان، نيرو مي بخشد.

دعا و نيايش، نياز فطري بشر

روان شناسان به اين حقيقت پي برده اند که نماز (دعا و نيايش) فرياد فطرت طبيعي است و تربيت نسل نمازگزار، يعني بيدار کردن فطرت ها. خداي متعال در قرآن کريم مي فرمايد: همانا انسان، حريص آفريده شده است. وقتي شري به او رسد، فرياد مي کشد و جزع مي کند و هر گاه خير و نعمتي به او رسد، بخل مي ورزد مگر نمازگزاران...(5)
همه ي انسان ها «هلوع» هستند هلوع يعني شدت حرص، يعني حرصشان و آزمندي هايشان پايان ندارد و هنگامي که در برآوردن خواسته ها با موانع و تجارب ناخوشايند مواجه شوند، زود بي قرار مي شوند.(6)
و اگر اين انسان، در سايه سار نماز و زکات تربيت شود و از عذاب قيامت ترسان گردد، آن گاه به قرب الهي نزديک مي شود و چون احساس نزديکي به خداوند بکند، آرام مي گيرد.
اين نياز به خداپرستي و پناه بردن به موجودي بي نهايت کامل (خدا)، امري فطري است؛ زيرا انسان اگر در موجودي، کمال فوق العاده اي را ببيند به طور فطري در مقابل او خضوع مي کند. اين احساس، کاملا فطري است و در مراتب بالاي آن، خضوع کردن جز در برابر پروردگار و پناه بردن جز به او، آدمي را اشباع نمي کند و شيوه ي ارضاي اين نياز (ابراز محبت به پروردگار)، خضوع و دعا و نيايش است.(7)

آرامش در پرتو دعا و نيايش

«ديل کارنگي»(8) روان شناسان مشهور امريکايي مي نويسد: «در امريکا به طور متوسط در هر 35 دقيقه، يک نفر خودکشي مي کند و در هر دو دقيقه، يک نفر ديوانه مي شود که اگر اين مردم از تسکين خاطر و آرامشي که دين و عبادت به آدمي مي بخشد نصيبي داشتند، ممکن بود از اغلب اين خودکشي ها و بسياري از ديوانگي ها جلوگيري شود».(9)
و قرآن بسيار زيبا مي فرمايد: «کساني که ايمان آوردند، قلب هايشان با ياد خدا آرام مي گيرد. آگاه باشيد که تنها ياد خدا، آرام بخش دل هاست.»(10)

مثبت گرايي به وسيله ي دعا و نيايش براي غلبه بر اضطراب

ملاک برتري انسان بر ساير موجودات، انديشه و تفکر اوست، و در انديشه ي او نگرش او به زندگي، مرگ و جاودانگي نهفته است. نگرش مثبت به زندگي، از امتيازات انديشه هاي سالم است و نگرش منفي يا منفي گرايي در بخش عمده اي پيامدهاي نابه هنجاري را به دنبال خواهد داشت و گاه، انسان را از مسير صحيح زندگي به بيراهه هاي گمراهي مي کشاند.
«از ديدگاه بسياري از روان شناسان و جامعه شناسان، عبادت و نيايش، موجب نگرش مثبت به زندگي و کاهش ناهنجاري ها مي گردد... البته اين دست آورد نيکو و شيرين، در سايه ي عبادت و نيايشي حاصل مي آيد که با ادراک و توجه و ياد حق، همراه باشد».(11)
شاهدي از اهل بيت (عليهم السلام): در تاريخ آمده است که رهبر گروه صائبين (از اديان پيش از اسلام)، در عصر امام رضا (عليه السلام)، به گفتگو مي نشست، با آن که تمامي پرسش هايش پاسخ مي گرفت، باز هم زير بار حقيقت نمي رفت تا آن که در جلسه اي چنان تار و پود افکارش درهم ريخت که گفت: «اکنون قلبم نرم شد و منطق شما را پذيرفتم»؛ اما در اين هنگام، صداي اذان بلند شد. امام رضا (عليه السلام) به قصد نماز، جلسه را ترک کردند. دوستان امام، هر چه اصرار کردند که اگر لحظاتي ديگر جلسه را ادامه دهيد، او و تمام پيروانش مسلمان مي شوند، امام (عليه السلام) نپذيرفت و فرمود: «نماز اول وقت، مهم تر از بحث است. او اگر لايق باشد، بعد از نماز هم مي تواند حق را بپذيرد.» دانشمند صائبي که اين صلابت و قاطعيت و تعبد و عشق به حق را در امام ديد، بيشتر به ايشان علاقه مند شد.(12)

تحقيقاتي درباره ي تأثير دعا و نيايش در رفع اضطراب

افراد و گروه هايي از محققان در سراسر جهان، درباره ي تأثير ايمان به خدا، مذهب و محيط هاي مذهبي و آداب و رسوم ديني در سلامت رواني افراد، بهداشت رواني جامعه و بهبود بخشي از بيماران رواني و مقاوم کردن افراد در برابر حوادث و وقايع دردناک و ايجاد آرامش، به نتايج مثبت و قابل توجهي دست يافته اند. به رغم اختلاف روش ها، محيط ها و موضوعات مورد بررسي، تقريبا تمامي اين تحقيقات بر اين موضوع اتفاق نظر دارند که در محيط هاي مذهبي و جوامعي که ايمان مذهبي آنها بيشتر است، ميزان اختلال هاي رواني و بخصوص اضطراب و افسردگي به طور محسوسي، کمتر از ميزان آنها در محيط ها و جوامع غير مذهبي است و افراد مذهبي به طور کلي، از سلامت رواني بيشتري نسبت به ديگران برخوردار هستند.(13) ما به چند نمونه اشاره مي کنيم:
کولکاي (14) با بررسي تأثير ايمان مذهبي، نماز و دعا در کاهش اضطراب، به اين نتيجه رسيد که 42% افراد نمونه ي او گزارش داده اند که نماز، اضطراب را پايين مي آورد.(15)
احمد پناهي در يک تحقيق ميداني در سال 1382، به بررسي رابطه ي تقيد به نماز و ميزان اضطراب دانش آموزان دبيرستاني شهرستان قم پرداخته و به اين نتيجه دست يافته است که هر قدر تقيد به نماز بيشتر است، اضطراب دانش آموز، کمتر است.(16)
سيد حسين سيد جعفري در يک تحقيق ميداني در سال 1378، با بررسي نقش دعا در کاهش اضطراب به اين نتيجه رسيد که ميزان اضطراب در دانش آموزان پسر مقطع دبيرستاني که به دعا و نيايش نمي پردازند بيشتر از دانش آموزاني است که در مراسم مذهبي و دعا شرکت مي کنند.(17)

حرف آخر

بايد توجه داشت که دعا و تضرع به درگاه خداوند، باعث کاهش شدت اضطراب مي شود؛ زيرا مؤمن مي داند که خداوند فرموده است: «و فرمود پروردگار شما، مرا بخوانيد اجابت مي کنم شما را»(18) و «هنگامي که بندگان من، از تو درباره ي من سؤال مي کنند، [بگو:] من نزديکم! دعاي دعا کننده را، به هنگامي که مرا مي خواند، پاسخ مي گويم».(19) و به همين دليل است که دعا و نيايش به درگاه خداوند از شدت اضطراب مي کاهد؛ زيرا مؤمن، اميدوار است که خداوند دعايش را مستجاب، مشکلاتش را حل و حاجتش را برآورده و اندوه و اضطرابش را رفع کند.(20)
اميرالمؤمنين (عليه السلام) فرمود: «خداوند سبحان، ذکر (ياد) خود را صيقل دهنده و مايه ي روشنايي دل ها قرار داده است».(21) و امام صادق (عليه السلام) مي فرمايد: «پدرم، امام باقر (عليه السلام)، هر وقت که مسئله اي او را محزن مي کرد، زنان و کودکان را جمع مي نمود و سپس دعا مي کرد».
«کارل گوستاو يونگ»(22) روان شناس بزرگ عصر ما (1875 - 1961م) مي گويد: «در طول سي سال گذشته، افراد زيادي از مليت هاي مختلف جهان متمدن، با من مشورت کردند و من صدها تن از بيماران را معالجه و درمان کرده ام؛ اما از ميان بيماراني که در نيمه ي دوم عمر خود به سر مي بردند (يعني از 35 سالگي به بعد) حتي يک بيمار را نيز نديدم که اساسا مشکلش نياز به يک گرايش ديني در زندگي نباشد. به جرئت مي توانم بگويم که تک تک آنها به اين دليل قرباني بيماري رواني شده بودند که آن چيزي را که اديان موجود در هر زماني به پيروان خود مي دهند، فاقد بودند و فرد فرد آنها تنها وقتي که به دين و ديدگاه هاي ديني بازگشته بودند، به طور کامل درمان شدند».(23)

قرآن کريم و روايات معصومان (عليهم السلام)، درمان تمام نگراني ها و اضطراب ها را ياد و ذکر خدا (دعا و نيايش) معرفي مي کنند و آرامش را در توجه به خدا عنوان مي فرمايند. بر اين اساس و نتايج تحقيقات متخصصان، بهترين پناهگاه و امن ترين جايگاه براي غلبه بر اضطراب، روي آوردن به مذهب و دين و در نهايت، دعا و نيايش است.

پي نوشت ها:

1- روان شناسي مرضي تحول، پريرخ دادستان، تهران: سمت، 1376، ج 1، ص 75.
2-Rolomy.
3- بهداشت رواني، شاملو، تهران: رشد، 1381، ص 111.
4- همان جا.
5- سوره ي معراج، آيه ي 20 - 23.
6- نماز، زيباترين روح پرستنده، جلال رفيع، تهران، اطلاعات، 1369.
7- معرفت، شماره ي 75، با اندکي تغيير و تلخيص.
8- Date Carnegie.
9- آرامش در پرتو نيايش، رحيم کارگر، قم: روح.
10- سوره ي رعد، آيه ي 28.
11- دعا در بهداشت رواني انسان از منظر صحيفه ي سجاديه، بهرام درخشان.
12- عيون اخبار الرضا (عليه السلام)، ج 2، ص 153.
13- «بررسي رابطه ي تقيد به نماز و سطح اضطراب دانش آموزان سال دوم دبيرستان هاي شهرستان قم»، علي احمد پناهي، رساله ي کارشناسي ارشد، مؤسسه امام خميني، گروه روان شناسي، ص 89، به نقل از معرفت، ش 75، ص 17.
14- Kwilecki.
15- معرفت، ش 75، ص 17.
16- همان جا.
17- «بررسي نقش دعا در کاهش اضطراب در بين دانش آموزان نوجوان پسر دوره ي متوسطه در سال 1377 ناحيه ي 2 آموزش و پرورش استان کرمان»، سيد حسين سيد جعفري، مرکز آموزش خواجه نصير کرمان، رشته ي علوم تربيتي.
18- سوره ي غافر، آيه ي 60.
19- سوره ي بقره، آيه ي 186.
20- قرآن و روان شناسي، محمد عثمان نجاتي، ترجمه: عباس عرب، مشهد: آستان قدس رضوي، 1377، ص 366.
21- نهج البلاغه.
22- Jung, Carl Gustav.
23- قرآن و روان شناسي، ص 366.

منبع: نشريه ي حديث زندگي