تاریخ و جغرافیای استان ایلام

یادداشت راسخون: خواننده‌ی گرامی به یاد داشته باشید که مقاله‌ی زیر، در سال 1367 خورشیدی نوشته شده و شاید بسیاری از داده‌های آن به روز نباشد.
ایلام در مغرب ایران واقع شده، از شمال به باختران (کرمانشاه) و لرستان، از جنوب به خوزستان و کشور عراق، از مشرق به لرستان و از مغرب به عراق محدود است، این ناحیه از شمال و جنوب بین استانهای باختران و خوزستان قرار دارد، نیمه‌ی شرقی و شمال شرقی آن کوهستانی و رشته کبیرکوه در آن کشیده شده است، نیمه‌ی غربی آن ناحیه‌ای است کم ارتفاع که به سمت کشور عراق پیوسته از ارتفاع آن کم می‌شود، آب و هوای نواحی غربی گرم و نواحی شرقی کوهستانی و نسبتاً معتدل است، رودخانه‌های آن عموماً از کبیرکوه سرچشمه می‌گیرند بعضی به سیمره می‌ریزند و برخی مانند کنجان‌چم و گاوی‌رود از مرز گذشته در عراق به رودخانه دجله می‌‎پیوندند.

تاریخ

مملکت و دولت قدیم عیلام در قسمت جنوب غربی ایران واقع شده و مشتمل بر نواحی خوزستان و لرستان و پشت‌کوه و کوههای بختیاری بوده است، از مغرب به رودخانه دجله، از مشرق به قسمتی از فارس، از شمال به راهی که از بابل به همدان می‌رفته و از جنوب به خلیج فارس تا بندر بوشهر (ریشهر) محدود بوده است. شهرهای مهم این مملکت عبارت بوده‌اند از ماداکتو واقع بر روی رودخانه کرخه و خایدالو که محتملاً در محل خرم‌آباد کنونی بنا شده بود و شوش که مهمترین شهر عیلام بوده است مضافاً به اینکه در اسناد و مدارک باستانی از چهار نام جغرافیایی عمده در داخل مملکت عیلام چنین یاد شده است، اوان (1) و انشان و سیمش (2) و شوش که بجز شوش محل دقیق نقاط دیگر مشخص نیست احتمالاً اوان در نزدیکیهای شوشتر حالیه و انشان در کوههای بختیاری و سیمش در شمال شوش بوده است و شهر کرخا یا کرخه شهری بوده است در ساحل غربی رود کرخه و نام آن از کلمه‌ی کرخا گرفته شده است، در دوره‌ی عیلامیها خدای آن شهر به این نام خوانده می‌شد باید توجه داشت که این نکته مسلم نیست که نام شهر به رودخانه داده شده یا برعکس اسم رودخانه به شهر منتقل گردیده است، مقدسی از آن به نام شهری نیکو و کوچک و آباد که دارای قلعه و بستانهایی بوده یاد کرده است، جغرافیانویسان قدیم در ساحل رودخانه کرخه از چندین شهر نام برده‌اند که در حال حاضر از آنها آثاری باقی نمانده است، از جمله شهر بصنا است که در فاصله یک منزلی جنوب شوش در کنار رودخانه‌ای که آن را دجیل بصنا می‌گفتند واقع شده بود و یکی از مراکز مهم بازرگانی به شمار می‌رفت، در نزدیکی آن شهر بیروت یا بیروذ واقع شده بود که تا شوش یک روز فاصله داشت. بنابه قول مقدسی شهر بزرگی بوده است دارای نخلستانهای وسیع (3) و همچنین شهر متوت یا متوث که قلعه‌ای مستحکم داشت و میان شوش و اهواز واقع شده بود و شهر قرقوب که بین شوش و شهر طیب از شهرهای کشور عراق گرفته بود و تا شوش یک منزل بود، در این منطقه شهر دیگری به نام دورراسبی که محل آن دقیقاً معلوم نیست و ای بسا در شمال قرقوب قرار داشته است. اهالی شوش منطقه خود را انزان سوسونکا می‌نامیدند یعنی انزان و شوش، کلمه عیلام به معنی کوه یا کوهستان است و به آن قسمتی از عیلام گفته می‌شد که کوهستانی بوده است نام محلی آن حلتمتی (4) یا حتمتی (5) بوده است و در آسوری و بابلی ظاهراً علامتو (6) خوانده می‌شده، در زمان هخامنشی پارسیها این مملکت را هووج یا خووج می‌نامیدند، شوشیها در جلگه زندگی می‌کردند و عیلامیها در کوهها، از مردمانی که در کوهستان ساکن بودند نام کوسها یا کاسوها نیز برده شده است، مردمانی بودند استقلال‌طلب که مطیع کردن آنها خالی از اشکال نبود، در مورد بومیان این مملکت به اعتقاد دیولافوا (7) و دمرگان ساکنین اولیه این نواحی حبشی بوده‌اند و بعد از گذشت سالها سومریها که در اطراف شط‌العرب و رأس خلیج‌فارس سکونت داشتند و نیز مردمان سامی‌نژاد به این مملکت آمده بر بومیان غلبه یافتند و لیکن در عیلام به علت موقعیت مناسب طبیعی که داراست غلبه آنها دوام چندانی نداشت و حتی اکدیها هم نتوانستند آنها را مطیع خود سازند، در هر حال یکی از نواحی مملکت عیلام انزان یا انشان بوده که بعداً شوش و بعضی از نواحی مجاور هم ضمیمه‌ی آن گردید چنانکه گاهی هم انزان به مملکت عیلام هم اطلاق می‌شد. درباره‌ی زبان عیلامیها دقیقاً نمی‌توان اظهارنظر کرد و آنچه مسلم است این است که در این مملکت زبانهای متعددی در طول قرنهای متمادی متداول بوده است قدیمترین زبانی که آثاری از آن باقی مانده است زبان انزانی است، در کتیبه‌هایی که به زبان عیلامی به دست آمده لغات عیلامی چندان زیاد نیست و در آنها از لغات سومری و سامی نیز استفاده شده است به استناد الواحی که تاکنون کشف شده و هنوز هم بطور کامل خوانده نشده‌اند خط عیلامی خط میخی مستقلی است.
تاریخ عیلام تا زمان هخامنشی‌ها ارتباط کاملی با تاریخ اقوام سومری و اکدی و دولتین بابل و آسور دارد بنابراین بایستی تاریخ عیلام قدیم را به سه عهد تقسیم کرد، در عهد اول همسایه و طرف آنها سومریها و اکدیها بوده‌اند و در دو عهد دیگر همسایه و طرف آنها دولتین بابل و آسور بوده‌اند، اهالی عیلام به علت ظلم و ستم سومریها سر به شورش برداشتند سرانجام بنای تاخت و تاز را در سومر گذاشتند تا جایی که پادشاه آنجا را به اسارت خود گرفته به عیلام بردند از این به بعد عیلامیها مستقل شدند، بعد در حدود سال 2280 قبل از میلاد پادشاه عیلام شهر اور را به تصرف خود درآورده آنجا را غارت کرد و سلسله پادشاهان آنجا را منقرض کرد، حوادث این دوران را بایستی در تاریخ عیلام دید، به هر حال از تأسیس سلسله‌ی هخامنشی (550 ق. م) به بعد عیلام از ولایات خراجگزار ایران گردید.
مرکز استان عیلام شهرستان ایلام است و شهرهای تابعه‌ی آن عبارتند از: مهران، دهلران و بدره.

ایلام

شهرستان ایلام تا تهران 801 کیلومتر فاصله دارد، از شمال به اسلام‌آباد غرب، از مشرق به خرم‌آباد، از جنوب به مهران و از مغرب به مرز ایران و کشور عراق محدود می‌شود، دارای 33 درجه و 38 دقیقه عرض شمالی و 46 درجه و 26 دقیقه طول شرقی است، شهر ایلام در دامنه واقع شده و ارتفاع آن از سطح دریا 1.410 متر است، مهمترین کوههای این شهرستان کبیرکوه است که از جهت شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده است، آب و هوای آن معتدل است، رودخانه‌های آن عموماً از کبیرکوه سرچشمه گرفته به رودخانه‌ی صیمره می‌ریزند و برخی هم از ایران خارج شده به کشور عراق می‌روند.
این شهر تا خردادماه 1315 حسین‌آباد پشتکوه نام داشت و از آن به بعد به ایلام مبدل گردید.

دهلران

شهرستان دهلران تا تهران 981 کیلومتر فاصله دارد، از شمال به مهران، از مشرق به خرم‌آباد و دزفول، از جنوب به سوسنگرد و دزفول و از مغرب به کشور عراق محدود است، دارای 32 درجه و 42 دقیقه عرض شمالی و 47 درجه و 16 دقیقه طول شرقی است، کوههای مهم آن عبارتند از کوههای دینار و اناران و حمرین، رودهای میمه و آب گرم که سرچشمه‌ی آنها کبیرکوه است در آن جاری است، آب و هوای آن در تابستان به علت وزش بادهای جنوب غربی فوق‌العاده گرم می‌شود، دهلران به علت نزدیکی به مرز عراق و واقع شدن بر سر راه ایلام به خوزستان دارای اهمیت نظامی و ارتباطی است.

بدره

شهرستان بدره از شمال به ایلام، از مشرق به خرم‌آباد، از جنوب و جنوب غربی به دهلران و از مغرب به مهران محدود است، دارای 35 درجه و 19 دقیقه عرض شمالی و 51 درجه و 39 دقیقه طول شرقی است، ارتفاع آن از سطح دریا هزار متر است، سلسله کبیرکوه در جنوب غربی آن کشیده شده، رودخانه گرو از شمال غربی آن به طرف جنوب‌شرقی جریان دارد و در تنگ کافر به رودخانه صیمره می‌ریزد.

مهران

شهرستان مهران تا تهران 847 کیلومتر فاصله دارد، از شمال به ایلام، از مشرق به بدره و دهلران، از جنوب به دهلران و مرز عراق و از مغرب به کشور عراق محدود می‌شود، دارای 33 درجه و 7 دقیقه عرض شمالی و 46 درجه و 10 دقیقه طول شرقی است، آب و هوای آن در زمستان معتدل و در تابستان به علت وزش بادهای گرم فوق‌العاده گرم می‌شود، در گذشته نام آن منصورآباد پشتکوه بود.

پی‌نوشت‌ها:

1. Avan
2. Simas
3. احسن‌التقاسیم، بخش دوم، ص 610.
4. Haltamti
5. Hatmati
6. Elamtu
7. Dieulafoy

منبع مقاله :
بیات، عزیزالله؛ (1393)، کلیات جغرافیای طبیعی و تاریخی ایران، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ ششم