امام خمینی (ره) و سیاست خارجی

مصاحبه روزنامه اطلاعات با محسن پاک آئین

این مصاحبه در خرداد 1382 به مناسبت سالگرد ارتحال حضرت امام خمینی(ره) در ویژه نامه روزنامه اطلاعات چاپ شد.

ج : نخست لازم می دانم فرارسیدن سالگرد ارتحال امام فرزانه، فقیه، زاهد، شاع و بزرگوارمان را به شما وهمکاران محترمتان وملت خداجوی ایران تسلیت عرض نمایم امیدوارم خداوند توفیق حرکت در خط و مسیر امام راحل (ره) را به همه ما عنایت فرماید. به اعتقاد بنده در اندیشه سیاسی حضرت امام به دو عنصر « آزادی» در بعد داخلی و «استقلال» در بعد خارجی توجه ویژه شده است که هر دوی این عناصر به جمهوری اسلامی ارتباط مستقیم پیدا می کند وبه عبارت دیگر استقلال و آزادی درعین اینکه به یکدیگر مرتبط هستند درارتباط با جمهوری اسلامی معنا پیدا می کنند. استقلال بدون آزادی که همان ظهور اراده ملی و پشتوانه مردمی است دوام نمی یابد و آزادی نیز بدون وجود استقلال منجر به وابستگی و استحاله در نظام بین الملل خواهد شد. استقلال و آزادی موردنظر امام ریشه در اسلام و قوانین شرع دارد از این بابت می توان گفت که نگاه حضرت امام به سیاست خارجی یک نگاه ایدئولوژیک است. دراین رابطه امام می فرمایند :
« صدور اسلام به این است که اخلاق اسلامی، آداب اسلامی، اعمال اسلامی آنجا طوری باشد که مردم توجه به آن بکنند… آشنا کنید مردم را به اسلام وبه نهضت اسلامی و انقلاب اسلامی ، صدور آن وقت است که اسلام ، حقایق اسلام، اخلاق اسلامی، اخلاق انسانی رشد پیدا بکند»
به اعتقاد حضرت امام ملتی که می خواهد آزاد باشد و مستقل بماند باید بر ارزش های دینی و فرهنگی خود اتکا کند استقلال بدون اتکا به این ارزشها جز استبداد نخواهد بود. حضرت امام آزادی بدون استقلال را به آزادی وارداتی که جز بردگی و هضم شدن در نظام استکباری جهان نخواهد بود تشبیه می کردند. لذا بنظر ممی رسد تعریفی از استقلال که مبنای اسلامی نداشته وبا جمهوریت نظام سازگار نباشد تعریف درستی نمی تواند باشد.

ج: یکی از مبانی اندیشه سیاسی حضرت امام تاکید بر ضرورت حفظ نظام است که این موضوع از منظر سیاست خارجی همان تاکید بر استقلال است چرا که با حفظ استقلال است که تمامیت ارضی وحاکمیت ملی یک کشور از آسیب های احتمالی مصون می ماند. یادم می آید درسال 1361 که به همراه مسئولین وزارت امورخارجه به زیارت امام مشرف شده بودیم ایشان توصیه فرمودند:
« سعی شود که سفارتخانه ها تحت سلطه دیگران نباشند وتصرفاتی در آنها از ناحیه دیگران نباشد هر قدمی که برمی دارید به فکر این باشید که آیا روبه وابستگی می رویم یا به طرف رهائی و آزادی، و رابطه با کشورهای خارجی که نمی خواهند ما را ببلعند باید باشد و با آنها که می خواهند از طریق روابط ما را وابسته بکنند هیچ لزومی ندارد وباید با احتیاط با آنها برخورد شود.»

ج : بله دقیقاً همینطور است امام بزرگوار حفظ ایران به عنوان ام القرای جهان اسلام را برای حفظ مکتب اسلام ضروری می دانستند دراین رابطه یک بار ایشان فرمودند« اگر این جمهوری اسلامی از بین برود اسلام آنچنان منزوی خواهد شد که تا آخر ابد، مگر در زمان حضور حضرت، نتواند سرش را بلند کند» و به همین دلیل بود که ایشان حفظ نظام را از اوجب واجبات می دانستند چراکه درصورت حفظ نظام فرصت لازم برای ادای واجبات ومعرفی اسلام ناب به جهان فراهم بود اما درصورت فقدان نظام ، بطور طبیعی زمینه نابودی کامل یا استحاله قطعی مکتب اسلام فراهم می گردید.

ج : بله حضرت امام با حفظ استقلال نظام ، ارتباط با خارج از کشور وبرقراری روابط با کشورهای جهان را توصیه می نمودند امام ارتباط با جهان خارج را موجب توسعه سیاسی و تقویت بنیه اقتصادی کشور دانسته و ارتباطات فرهنگی وایدئولوژیک با دیگر کشورها بخصوص ممالک اسلامی را موجب افزایش تفاهم وهمگرائی وتعامل میان ملتها تلقی می نمودند. در واقع درجهان امروز نیز هیچ کشوری نمی تواند در انزوا وبدون برقراری ارتباط با کشورهای دیگر نیازهای خود را تامین کند و عقل سیاسی ایجاب می کند که ارتباطات جهانی افزایش یابد روابط منطقه ای رشد پیدا کند ومناسبات دوجانبه تقویت گردد حضرت امام در توصیه های خود به مسئولین وزارت امورخارجه همواره بر ضرورت رعایت احترام متقابل، رعایت استقلال کشورها و مراعات موازین انسانی و مداخله نکردن در امور داخلی یکدیگر را تاکید می نمودند و در واقع سیاست تعامل با جهان را امری مبتنی بر عقل وشرع و متناسب با اصول کشورداری می دانستند ایشان در فرازی از سخنان خود می فرمایند:
« اسلام با همه کشورهائی که در جهان هستند می خواهد که دوست باشد و دولت اسلامی با همه ملتها و با همه دولتها می خواهد که تفاهم و ارتباط صحیح داشته باشد درصورتیکه آنها متقابلاً احترام دولت اسلامی را مراعات کنند»

ج : من اتفاقاً قصد داشتم وارد این مبحث بشوم اولویت اول امام خمینی (ره) برای برقراری و تحکیم روابط خارجی، کشورهای اسلامی بودند براساس تفکر ایشان اتحاد میان کشورهای اسلامی در چارچوب نهادهای منطقه ای وفرامنطقه ای وبین المللی ضرورت داشت واین اتحاد تنها در سایه برقراری وتقویت روابط ممکن می گردید از نظر ایشان ارتباطاتی که مبنای ایدئولوژیک و اعتقادی داشته باشد با دوام تر خواهد بود توجه به مشترکات در برقراری روابط با کشورها از توصیه های ایشان بود واین امر برگرفته از سیره نبوی و دیپلماسی پیامبر اسلام (ص) بود چرا که پیامبر اکرم (ص) نیز همواره به سفرا ونمایندگان خود در خارج از بلد اسلامی توصیه می فرمودند که بر سر مشترکات خود با ملل دیگر تاکید کنید واگر هیچ اشتراکی نداشتید بر« انسان بودن خود » که وجه اشتراک کلیه انسانهاست تاکید نمائید و این سیاست یعنی توجه به اشتراکات همواره موجب تقویت دوستی ها و کاهش اختلافات می گردید. خوب بطور طبیعی اسلام وجه اشتراک اصلی کشورهای مسلمان است وامام همواره به تقویت این وجه عنایت داشتند البته هدف اصلی تقویت ارتباطات با کشورهای مسلمان، افزایش تفاهم بین آنها ومتحد ساختن ایشان درمقابل زورگویان و مستکبران بین المللی وبه عبارت دیگر تقویت نهضت بیداری اسلامی بود. ایشان می فرمودند« از موضع قدرت عظیم، دست پر برکت و قدرتمند خود را برای دوستی وبرادری ایمانی پیش تمام مسلمین خصوصاً ملتها ودولت های منطقه وهمسایه دراز می کنم» یا در فراز دیگری مسئولین سیاست خارجی را موظف به در اولویت قراردادن ارتباط با کشورهای اسلامی کرده و می فرمودند « کوشش داشته باشید در بهتر کردن روابط باکشورهای اسلامی ودر بیدارکردن دولتمردان ، و دعوت به وحدت، واتحاد کنید»
س : به نکته خوبی اشاره کردید موضوع وحدت اسلامی که یکی از اصول سیاست خارجی کشورمان است نیز از مبانی اصولی حضرت امام راحل (ره) است خوب است دراین رابطه توضیح بیشتری بدهید.
ج : بله حضرت امام از نخستین روزهای آغاز نهضت اسلامی معتقد بودند که اتحاد اسلامی می تواند بُعد ظلم ستیزی و انقلابی داشته باشد و براین اساس برای مبارزه با فشارهای ابرقدرتها، ملل مسلمان را به یکپارچگی و همبستگی فرامی خواندند از نظر ایشان افزایش ارتباطات و تفاهم میان کشورهای اسلامی گامی مهم و اساسی جهت حضور مسلمانان در عرصه های تصمیم گیری بین المللی و معرفی تعالیم انسان ساز اسلام می تواند باشد ایشان احیای تمدن بزرگ اسلامی را از رهگذر طنین افکندن بانگ لا اله الا الله و محمد رسول الله در سراسر جهان ممکن دانسته و این نکته نیز یکی از وجوه آرمان گرایانه اندیشه سیاسی حضرت امام است. امام در پرسشی اساسی از مسلمانان جهان سوال می کنند که مسلمانان جهان با این مخازن بزرگ و وسعت کشورهایشان اگر اتحاد داشتند آیا مثل امروز تحت سلطه دو ابرقدرت بودند؟ در همین رابطه است که امام برای جمهوری اسلامی ایران یک نقش محوری برای نهادینه کردن حرکت ضد استکباری قائل بودند ایشان می فرمودند نهضت ما نهضت مستضعفین سراسر جهان است قبل از آن که به منطقه ای خاص متعلق باشد»
س : البته دستگاههای تبلیغاتی غرب سعی داشتند این تفکر امام را به عنوان مداخله در امور کشورهای دیگر تبلیغ نمایند
ج : اتفاقاً حضرت امام براین اعتقاد بودند رمز صدور انقلاب اسلامی ومعنویت آن تطبیق این مکتب با فطرت انسانی است ایشان معتقد بودند که صدور انقلاب اسلامی وحمایت از مستضعفین به معنای جنگ طلبی واعمال زور و به عبارتی دخالت در امور داخلی دیگران نیست بلکه معرفی وترویج ارزشهای دینی والهی است که منجر به ارتقای روحیه ظلم ستیزی و شناخت حق از باطل و تقویت جبهه حق می گردد. امام خمینی مخالف سیاست های
جاه طلبانه برای توسعه کشور بودند و تبلیغ به شیوة پیامبر اسلام و صدور فرهنگ معنوی انقلاب را موجب روی آوردن ملل مظلوم به سوی این مکتب انسان ساز می پنداشتند. حضرت امام معتقد بودند جمهوری اسلامی ایران قابلیت الگوشدن برای کشورهای دیگر را دارد لذا باید مسئولین اهتمام ورزیده واین کشور را به عنوان الگو به جهان معرفی نمایند ودراین صورت است که ملل جهان بخصوص مسلمانان از این الگو و اسوة حسنه حمایت کرده وسیره نظام اسلامی را در کشور خود نیز پیاده می نمایند واز این بابت است که باید گفت هموازه سیاست خارجی جمهوری اسلامی منبعث از سیاست داخلی بوده است وتعاملات داخلی بطور طبیعی بر مناسبات خارجی نیز تاثیر می گذارد.
س : برگردیم به موضوع وحدت اسلامی، بنظر میرسد حضرت امام تحقق وحدت اسلامی را موجب تقویت آرمان آزادی فلسطین و نابودی رژیم صهیونیستی می دانستند این موضوع را چگونه می توان بررسی نمود؟
ج: یکی از شعارهای اصلی انقلاب اسلامی شعار معروف « امروز ایران ، فردا فلسطین» بود واین شعار ریشه در تعالیم حضرت امام خمینی (ره) از سالها قبل از پیروزی انقلاب داشت من یادم می آید سالها قبل از انقلاب در یک اعلامیه حضرت امام شماره حسابی را برای دریافت کمک های مردمی برای مساعدت به مردم فلسطین اعلام کرده بودند درآن زمان رژیم طاغوت به شدت با توزیع این اعلامیه مخالفت ومقابله می نمود. بله همانطور که اشاره کردید ضرورت همبستگی دولت های اسلامی برای مبارزه علیه اسرائیل و صهیونیزم یکی از مبانی اصلی سیاست خارجی امام خمینی (ره) می باشد. اوج این مبارزه سیاسی را میتوان در تعیین روز جهانی قدس مشاهده کرد این تصمیم مدبرانه و شجاعانه مسئله حمایت از مردم فلسطین را نهادینه کرد و سطح مبارزه با اسرائیل را به سراسر جهان منتقل نمود. حضرت امام تعهد داشتند که مسئله جدی بودن سیاست توسعه طلبانه اسرائیل نسبت به سرزمینهای عربی واسلامی را مکرراً یادآوری کرده وهدف غائی رژیم صهیونیستی مبنی بر سیاست از نیل تا فرات را به کشورهای مسلمان هشدار دهند. تعبیر دقیق حضرت امام که اسرائیل را غده سرطانی منطقه دانستند و تکرار این مطلب که تنها با فداکاری وپایداری و اتحاد دولت های اسلامی می توان این غده چرکین را از بین برد از فرازهای برجسته دیدگاههای امام راحل تلقی می گردد و وقوع انتفاضه وآغاز حرکت های شهادت طلبانه جوانان فلسطینی برعلیه اسرائیل ریشه در تعلیمات و دیدگاههای حضرت امام خمینی دارد و با وجود این معارف وتعلیمات الهی که بر قلم و لسان امام بزرگوار جاری شده انتظار توفیق در مذاکرات صلح با رژیم صهیونیستی ساده لوحانه است وامیدواریم همانگونه که امام راحل فرمودند روزی برسد که در قدس نماز بخوانیم . انشاء ا…

ج : آمریکا موضوع مورد بحث سیاست خارجی ما بوده وهست و همواره این سوال مطرح بوده که تاکی سردی روابط بین دو کشور وجود خواهد داشت حضرت امام خمینی (ره) در پاسخ به این سوال فرمودند تا وقتی که آدم بشود یعنی روشهای غلط خود در برخورد با دیگران و با جمهوری اسلامی ایران را تصحیح کند البته نگاه حضرت امام به سلطه جوئی ابرقدرتها منحصر به آمریکا نبوده وایشان از بدو پیروزی انقلاب اسلامی و در دوران جنگ سرد با طرح شعار اصولی « نه شرقی نه غربی» سلطه جویی هر دو ابرقدرت آمریکا و شوروی (سابق) را مطرود می دانستند واین به دلیل اعتقاد ایشان به حفظ استقلال نظام الهی ایران بود. یادم می آید در سالهای اول انقلاب زمانی که برای اولین بار رئیس جمهور محترم وقت کشورمان قصد داشتند دراجلاس سران غیرمتعهدها شرکت کند حضرت امام پیش نویس نطق ایشان را مطالعه کردند در این نطق باتوجه به فضای آن روز جهان و ارتباط نزدیکی که اکثر کشورهای غیرمتعهد با شوروی (سابق) داشتند حمله به شوروی و کمونیسم کمتر از حمله به غرب وآمریکا بود حضرت امام نکاتی را در هامش پیش نویس نطق نوشتند که بسیار جالب بود ونشان از دقت ایشان می داد یکی از این نکات قریب به این مضمون بود که «یک حمله محکم هم به کمونیسم بشود» وبراین اساس بخشی از نطق به حمله به کمونیسم وشوروی در آن فضای شرق مدارانه نهضت عدم تعهد اختصاص یافت.
این امر دلیلی برعنایت خاص امام به موضوع استقلال بود البته از دید ایشان آمریکا شیطان بزرگ وهمه گرفتاری های مسلمانان از این رژیم است والبته غیر از برخوردهای خصمانه ای که آمریکا در طول تاریخ با ملت ایران داشته است حمایت واشنگتن از رژیم صهیونیستی و مخالفت با آرمان فلسطین از علل اصلی مخالفت حضرت امام با آمریکا بود.

ج: در کلان قضیه من فکر نمی کنم مبانی سیاست خارجی تغییر کرده باشد ما براساس دیدگاههای حضرت امام (ره)باتمام کشورهای جهان به استثنای دو سه کشور روابط دوستانه ورو به رشد داریم کماکان حامی فلسطین و مخالف رژیم صهیونیستی هستیم از مواضع اصولی خود دست برنداشته ایم وبراساس اصول عزت، حکمت و مصلحت در مقاطع مختلف درجهت تامین منافع ملی خود تدابیر لازم را اتخاذ کرده ایم واصولاً دلیلی برای عدول از مبانی نظری وعملی حضرت امام در سیاست خارجی وجود نداشته است چراکه مسئولین عالی نظام که همه از یاران و شاگردان حضرت امام بوده اند ودر صدد آنان مقام معظم رهبری که در اصل خط دهنده اصلی سیاست خارجی کشور هستند همه قلباً راه وسیرة امام در سیاست خارجی را معتقد بوده واین مسیر را دنبال کرده اند وبه نظر میرسد این راه نیز ادامه خواهد یافت.
س : به عنوان آخرین سوال حضرت امام (ره) چه توصیه هائی به سفرا و مسئولین سیاست خارجی و وزارت امورخارجه می نمودند؟
ج: وزارت امورخارجه که متولی سیاست خارجی کشور است جایگاه ویژه ای در نظام دارد و به قول مقام معظم رهبری این وزارتخانه نیمی از دولت است و باتوجه به این اهمیت حضرت امام نیز عنایت خاصی به این وزارتخانه داشتند و هرسال حداقل یکبار پرسنل این وزارتخانه را به حضور پذیرفنه و رهنمود ارائه می فرمودند ایشان در وهله اول همه را به تقوای الهی ، خودسازی ، تهذیب نفس و اسلامی شدن فرا می خواندند. امام می فرمودند :
« وزارتخارجه تنها وزارتخانه ای است که با اسلامی شدنش بیشتر از سایر وزارتخانه ها می تواند موجودیت اسلامی ما را به خارج نشان دهد وبعکس صدماتی که به این کشور ممکن است وارد آید ودر سابق از ناحیه سفارتخانه های خارجی در اینجا و سفارتخانه های ما در خارج بر کشور وارد شده بیشتر از دیگران است»
امام همواره دستگاه دیپلماسی را به حرکت در سیر الی الله تشویق کرده و می فرمودند « وقتی شما در راه مستقیم قرار گرفتید به مقصد می رسید» امام حرکت در سیر الهی را به معنای گوشه نشینی و انزوا ندانسته و حرکت های سیاسی واجتماعی مبتنی بر اصول اسلامی را همان حرکت در مسیر الهی دانسته وبه همین دلیل به حفظ استقلال نظام نیز با همین دیدگاه معنوی معتقد بودند امیدوارم هه مسئولین توفیق ادامه راه آن بزرگوار را تا زمان دولت یار پیدا نمایند.