ورزش باستانی و تربیت بدنی

ایرانیان قدیم همان‌طور که برای پرورش تن عملیاتی را ابداع کرده‌اند، از بهداشت و ارزش تربیت بدنی و حرکات ورزشی غافل نبوده و دستورالعملهایی برای آن صادر کرده‌اند. از جمله شرحی است از عهد صفویه به نام «طومار افسانه پوریای ولی» که آن را شادروان پرتو بیضایی به دست آورده و در کتاب خود درج کرده است.
ما برای آگاهی از شیوه و روشهای علمی استادان ورزش قدیم عیناً آن دستورها را در اینجا نقل می‌کنیم و سپس به بررسی ارزش عملیات ورزش باستانی از دیدگاه علوم ورزشی خواهیم پرداخت:
«اول - آنکه می‌باید شروع در چرخ کند که اثر آن بر چهار روی بدن است به شرط آنکه آهسته بگردد و بعد از آن تند بگردد. جهتش آن است که چون آهسته بگردد خون در بدن او حل شود و چون تند بگردد قوت گیرد. بدن آدمی چون درختی می‌باشد که ساق او قوی بود و شاخ او باریک، از پنجه پای آدمی تا کمر پرقوت است و از کمر به بالا باریک، و رگ در بدن همچنین بود.
دوم - آنکه می‌باید پای راست بر دیوار گذارد و مرتبه دیگر پای چپ، تا صد مرتبه. جهتش آن است که پی نرم کند. (1)
سوم - آنکه دست راست بر دیوار گذارد و مرتبه دیگر پای چپ را تا صد مرتبه. آن وقت مثل موم نرم شود به شرط آنکه رو به قبله باشد. این دلیل که گفته شد از روی حکمت است.
چهارم - آنکه نوخاسته می‌باید در نشست و برخاست صد مرتبه بغل باز کند و برهم آورد. خواص آن است که چون نوخاسته خواهد که خصمانه را در بغل گیرد او را قوت باشد که از زمین برباید و چون برخیزد خواص آن است که چون خصمانه ساعد بر جناق تو زند و تو را تکان دهد مبادا بر سُرین به زمین آیی.
پنجم - آنکه صد نعل کباده باید کشید، خواص آن است که بَرِ پستانها را پر می‌کند و زرداب بر می‌کَند، بازوی را قوی می‌کند، و می‌باید که در وقت کباده زدن هفت قدم پیش رود و هفت قدم به عقب رود، خواص آن است که ران را پر می‌کند.
ششم - آنکه شلنگ بر سنگ باید زد نه بر تخته. چرا که سنگ حرکت نمی‌کند. خواص آنکه شلنگ بر سنگ زدن گوشت در بدن سخت می‌کند و شلنگ بر تخته گوشت را نرم می‌کند. سرو گردن از شلنگ بر سنگ زدن زور می‌بیند و هر دو بند دست سخت می‌کند و زرداب برگرداند به شرط آنکه 150 شلنگ بیش‌ نزند، چرا که شلنگ بسیار زدن برای اندرون زیان دارد.
هفتم - در باب سنگ گرفتن می‌باید که چون نوخاسته به پشت خوابد زیر پشت سخت باشد نه نرم. چون سخت باشد گوشت در بدن سخت کند و چون نرم باشد گوشت را لمس کند. بدان که چون پشت بر زمین گذاشتی در حرکت کردن سنگ از زمین جدا باشد و کمر از زمین جدا باشد و گاه سرین راست بر زمین و گاه سرین چپ بر زمین باشد و کف پا که بر زمین داری زور به پنجه‌ی پا نشود، زور به پاشنه‌ی پا باشد. سنگ را بیش از صد مرتبه نباید گرفت و هم زانوها باید از هم جدا باشند. خواص آن است که نوخاسته را کمر و پشت و پاشنه و بازو و بند دست قوی می‌گردد و بسیار خوار نمی‌شود.
هشتم - در باب میل گرفتن می‌باید که هر بار میل بر روی کتف بری چهار انگشت به عقب سر حرکت دهی و بعد از آن به روی بازو بگردانی و باز بر کتف‌بری، و صد مرتبه؛ زیاده از این نکنی که نقصان به بند انگشتان هر دو دست می‌دهد. خواص میل گرفتن آن است که کتف را قوی کند و وقتی که نوخاسته در زمین تو باشد و در قوت کنده کردن زور او زیاد شود و بازو و پشت قوی شود. آن وقت حریفان را آسان کنده کنی و از سردراندازی.
نهم - ورزش شنا را صدمرتبه باید رفت و زیاده از آن نکنی که زیان دارد. و قاعده‌ی شنو آن است که هر دو کف دست و دو پنجه‌ی پا بر زمین باشند و زانو بر زمین نرسد و شکم بر زمین نرسد. این جماعت که شست بر پشت کاسه خود سوار می‌کنند و دست بر پشت قبض می‌گیرند و شنا می‌کنند از برای نوخاسته زیان آورد. » (2)

شرحی بر فیزیولوژی عضلات

پیش از اینکه به بحث درباره اثرات ورزش باستانی روی عضلات و اندام بپردازیم، شرح مختصری در مورد شناخت و فیزیولوژی عضلات لازم به نظر می‌رسد.
به طور کلی بدن انسان دارای دو نوع عضله می‌باشد. عضلات صاف و عضله‌های مخطط، عضله‌های صاف آنهایی هستند که غیرارادی می‌باشند، مانند عضلات قلب و مثانه و روده و بعضی دیگر از قسمتهای داخلی بدن. ولی عضلات مخطط همیشه تحت کنترل هستند. نسج عضلانی مانند خیلی از بافتهای دیگر دارای خاصیت تحریک‌پذیری است. یعنی به تحریکات جواب داده و فعال می‌شود. صفت اصلی که عضله را از سایر نسوج جدا می‌کند، خاصیت انقباض یا کوتاه شدن آن است. انقباض، عضله را کوتاه و ضخیم می‌کند، ولی حجم آن تقریباً تغییر نمی‌کند.
عضلات همچنین یک مقدار معینی خاصیت کششی دارند، وقتی عامل کشش از بین برود عضله به حالت اول باز می‌گردد. این خاصیت را قابلیت ارتجاعی (Elacticity) می‌گویند.
وقتی عضله منقبض می‌شود کار انجام می‌دهد. کار عضله بر حسب کیلوگرم بر متر اندازه‌گیری می‌شود. یعنی وزن بر حسب کیلوگرم و ارتفاع بر حسب متر که جسمی بلند شده است. کار عضلات تابع قدرت و طول آنهاست. قدرت عضله بستگی مستقیم به تعداد رشته‌های عضلانی آن دارد. به عبارت دیگر هر چه عضله ضخیم‌تر باشد کار بیشتری می‌تواند انجام دهد و ارتفاعی که یک جسم را می‌تواند بالا ببرد بستگی به طول عضله دارد.
در نتیجه هر چه ضخامت و طول عضله بیشتر باشد کار بیشتری انجام می‌دهد.
یک عضله نمی‌تواند به طور مداوم کار کند. زیرا بتدریج قدرت کارش کم و خسته می‌شود. هنگام خستگی قدرت انقباض عضله کم می‌شود و انقباض آن نیز کاهش می‌یابد. اگر انقباض خیلی زیاد باشد عضله مرتباً خسته می‌شود. خستگی عضله تابع نوع و تعداد انقباضهای آن است، طول مدت بهره‌گیری از عضله بستگی به سنگینی کار دارد.
ثابت شده است که سرعت شروع خستگی در عضله به علت خاص اعصاب است و ثابت شده است که موسیقی و آهنگ روی ظرفیت کار عضلانی انسان و حیوان مؤثر است. از طرفی می‌دانیم که در ماهیچه‌ی خسته، متابولیستها مانند اسیدلاکتیک و غیره، به صورت کامل اکسیده نمی‌شوند، زیرا اکسیژن کافی در دسترس آنها نیست. جمع شدن این مواد خستگی را تسریع می‌کند. در یک بدن سالم ظرفیت کار عضله بستگی به حالت عملی خیلی از اعضای دیگر مانند دستگاه قلب و عروق و دستگاه تنفس و غدد داخلی دارد.
تعلیمات و تمرینهای ورزشی در افزایش ظرفیت کار عضلات مؤثر است، زیرا نه تنها حجم و قدرت عضله را می‌افزاید، بلکه روی قدرت دستگاههای دیگر مانند قلب و عروق و تنفس و غیره نیز مؤثر است.
«واسکونوف» دانشمند روسی عقیده دارد که رشد عضلات در رشد مغز مؤثر است. تمرینهای ورزشی و ماساژ برای برگرداندن هر چه زودتر سلامت بیماران خیلی مفید است. (3)

ورزش باستانی از دیدگاه تربیت بدنی

بررسی تأثیر ورزش باستانی روی عضلات و اندام از دو دیدگاه مورد توجه قرار گرفته است نخست، تأثیر آن روی عضلات و قابلیتهای جسمانی؛ دوم، آسیب‌شناسی ورزش باستانی.

تأثیر بر عضلات و اندام

1. تأثیر شنو (شنا)

در این حرکت گروه عضلات درگیر عبارتند از: عضلات باز کننده مچ دست و انگشتان، عضلات ساعد و عضلات درون مچ، عضله سه سربازو، عضله دو سر قدامی بازو، عضلات سینه‌ای کوچک و بزرگ، عضلات سرشانه‌ای بخش قدامی، عضلات زیربغل.
این عملیات موجب افزایش قدرت و استقامت عضلانی در بازو می‌شود. در شنو پیچ، علاوه بر نتایج بالا، عضلات پشتی بزرگ نیز درگیر است. در شنو پا باز، (کرسی) عضلات چهار سرران، و عضلات کشاله ران، نیز تقویت می‌شوند. با توجه به اینکه حرکت شنو موجب تجمع اسیدلاکتیک در عضلات و خستگی و سفتی موضعی می‌شود نباید زیاد انجام شود. بویژه برای مبتدیان باعث کوفتگی شدید عضلات خواهد شد.

2. تأثیر میل گرفتن

در این حرکت، عضلات درگیر عبارتند از: عضله‌ی دوسر بازویی، عضلات درون گرداننده مچ و ساعد، عضلات خم کننده مچ و انگشتان، عضله بازویی قدامی، بازویی زند اعلا، عضله سه سر بازو و سه گوش آرنجی، عضلات سینه‌ای کوچک و بزرگ، عضله ذوزنقه‌ای، عضلات زیربغل دوسر بازویی.
تأثیر میل در عضلات موجب استقامت و قدرت است و در بازی میل موجب هماهنگی اعصاب با عضلات، و افزایش سرعت انتقال می‌باشد. وزن میل باید متناسب با توانایی افراد انتخاب شود و استفاده از میلهای سنگین منع گردد، زیرا ممکن است میلهای خیلی سنگین موجب پاره شدن تاندونهای کتف گردد.
ماهیچه‌های سطح قدامی بدن
ماهیچه‌های سطح خلفی بدن

3. تأثیر سنگ گرفتن

در این حرکت، گروه عضلات خم کننده انگشتان، عضلات ساعد، عضلات درون گرداننده مچ و ساعد، عضلات دو سر و قدامی بازو، عضله سه سر بازو، عضلات سینه‌ای کوچک و بزرگ، عضلات سرشانه، عضلات پشت و زیر بغل، درگیر هستند و تأثیر آن تقریباً مانند میل است. وزن سنگ باید با توجه به توانایی ورزشکار انتخاب شود.

4. تأثیر کباده کشیدن

عضلات درگیر عملیات کباده عبارتند از: عضلات خم کننده مچ و انگشتان، عضلات ساعد، عضلات دوسر قدامی بازو، عضله سه سر بازویی، عضلات سینه‌ای کوچک و بزرگ، عضلات سرشانه، عضله ذوزنقه‌ای و زیر بغل. بیشتر انقباضات این تمرین از نوع پویا بوده و لذا عملکرد دینامیکی را افزایش می‌دهد. زیاده‌روی در کباده کشیدن به قلب فشار می‌آورد. لذا افراد کهنسال لازم است به این مسئله توجه کنند.

5. تأثیر چرخیدن

عضلات درگیر در این حرکت عبارتند از: عضلات مچ و کف پا، عضله دوقلو و عضله نعلی و ساق پا. چرخیدن موجب سرعت و چالاکی و افزایش استقامت قلب می‌شود. نظر به اینکه در چرخ تیز به علت وجود قوه گریز از مرکز، خون متوجه انگشتان می‌شود و پوست دست به شدت دردناک می‌گردد، لذا باید به محض احساس این وضع چرخیدن متوقف شود. طبعاً در چرخ سنگینی چنین حالتی کمتر پیش می‌آید.

6. تأثیر پا زدن و نرمش

در پا زدن و نرمش، عضلات درگیر غالباً مربوط به پا و کمر است، که عبارتند از: عضلات مچ پا و کف دست، عضلات دوقلو و نعلی ساق پا، عضلات چهار سرران، گروه عضلات خلفی و ران، عضلات نواحی کمر و شکم، عضلات سرینی.
پا زدن بخش مهمی از افزایش کارایی قلب و عروق به حساب می‌آید انعطاف‌پذیری و نرمی بدن را بیشتر می‌کند و می‌تواند از سفتی عضلات جلوگیری کرده، جریان خون را در آنها به صورت یکنواخت توزیع و تسریع نماید. هنر پازدن، هماهنگی بین مغز و سلسله اعصاب و اندامهای مختلف بدن را زیاد می‌کند و سرعت انتقال را افزایش می‌دهد.
نظر به اینکه بیشتر اثرات پا زدن و نرمش کردن، مربوط به پاها و عضلات شکم و کمر است، پرسشهایی در مورد علت فربهی شکم غالب ورزشکاران باستانی، مطرح است که البته عدم توجه به تقویت عضلات شکم، موجب برآمدن آن می‌شود بدیهی است، جز این چیزی نمی‌تواند باشد. زیرا بعضی از ورزشکاران باستانی، موقع ورزش، به پا زدن و خم گیریهای مربوط به شکم اهمیت نمی‌دهند.
همچنین مسئله تغذیه است، که متأسفانه بی‌توجهی به نوع غذا و کیفیت و کمیت آن بین بعضی از ورزشکاران باستانی، یکی از عوامل مهم بزرگی شکم است. بویژه پرخوری که گروهی از ورزشکاران آن را نوعی امتیاز می‌دانند. بنابراین بزرگی شکم بعضی از ورزشکاران باستانی دارای دو عامل مهم است.
* پا نزدن و تنبلی، در انجام عملیات خم‌گیری.
* پرخوری و بی‌توجهی به تغذیه‌ی درست.

اثر ورزش باستانی بر پدیده‌ی پیری و استخوانها و غدد جنسی (4)

الف - پدیده پیری

امروزه کاهش سطح هورمون رشد (Growth Hormone) را که از دهه‌ی سوم عمر شروع شده و در دهه‌های پنجم و ششم بسیار جدی می‌شود از علل اصلی پدیده‌ی پیرشدن بدن می‌دانند.
تزریق هورمون رشد در میانسالی و کهولت باعث افزایش واضح نشاط، قدرت عضلانی، توده‌ی عضلانی و چربیها در شخص می‌شود. اما از جمله عوامل محیطی که می‌توانند به عنوان یکی از اصیل‌ترین محرکهای ترشح هورمون رشد باشند، ورزشهای سنگین هستند. به طوری که از ورزش سنگین به عنوان روشی برای ارزیابی ذخیره‌ی ترشحی هورمون رشد بدن استفاده می‌شود.
لذا براساس تئوریهای موجود، ورزش سنگین و مداوم می‌تواند به عنوان یکی از کارآمدترین روشها برای جلوگیری از پیری زودرس قلمداد شود که ورزش باستانی با توجه به عوامل روانی آن جزو بهترین ورزشها برای پیران و برای جلوگیری از پیری زودرس می‌باشد.

ب - تأثیر بر استخوانها

می‌دانیم که اصلی‌ترین عامل در حفظ رشد و پس از اتمام رشد، حفظ توأم استخوانها در بدن انسان است و این منوط به استرس فیزیکی و فشارهای وارده بر دو انتهای استخوانها می‌باشد. به عبارت ساده‌تر، رشد اصلی استخوانهای دراز در انسان در اثر حرکات جهشی و فشار به دو انتهای استخوانهاست. پس از پایان یافتن رشد طولی، پایدار ماندن استخوانها یعنی قوام استخوان و سختی آن، باز هم به همین ضربات و استرسهای فیزیکی استخوانی وابسته است.
تصور کنید مثلاً پایی را که به علت شکستگی چند هفت گچ گرفته‌اند، پس از حدود دو ماه که از آن عکس می‌گیریم اولین چیزی که جلب توجه می‌کند پوکی استخوانهای منطقه بی‌حرکت شده است و این نیست، جز اثرات بی‌حرکتی عضو بر استخوانهای آن اندام.
در ورزش باستانی چرخیدن و پا زدنهای طولانی و خم‌گیری که جزء ارکان این ورزش است می‌توانند به عنوان بهترین عامل استرس و فشار بر استخوانها به شمار روند و از این راهکار قوام و سختی استخوانها را که بویژه از چهل سالگی به بعد به سرعت در معرض تهدید جدی قرار می‌گیرد تحت‌ تأثیر قرار داده و استخوانها را از پوکی زودرس حفظ می‌نماید. بویژه هنگام پیری که شکستگیهای استخوان بر اثر پوکی عمدتاً منجر به مرگ می‌شوند.

ج - تأثیر بر غدد جنسی

ورزشهای سنگین و حرفه‌ای که باستانی هم، نمودی از آن است از طریق ترشح انبوه نرو ترانسمیترهای (Nero Transmitter) خاص در قشر مغز و نیز در هیپوتالاموس منجر به کاهش نسبی فعالیتهای جنسی و کاهش قابل ملاحظه‌ای در هورمونهای جنسی در جوانان می‌شود. از طرف دیگر در تداوم ورزش باستانی با حرکات مخلوط خود که تمرینی نسبتاً سنگین را رقم می‌زند با ایجاد جسمی سالم و روحی شاداب و اراده‌ای آبدیده، فعالیتهای جنسی را تا دهه‌های هفت و هشت بخوبی حفظ می‌کند.
می‌‌دانیم که جنس مرد (برخلاف جنس زن) از کار افتادن ناگهانی قوه جنسی ندارد و تداوم این فعالیتها صرفاً بستگی به وضعیت فیزیکی و روحی و عدم مصرف داروهای قبلی، ریوی، فشار خون و اعصاب دارد، به طوری که یک مرد سالم از نظر جسمی و روحی می‌تواند براحتی تا هشتاد و نود سالگی فعالیتهای مؤثر جنسی داشته باشد. لذا در کوتاه کلام باید گفت که ورزش باستانی چه از طریق اثر تمرینهای سنگین خود و چه از نظر آموزشهای اخلاقی و ایجاد خصلتهای پهلوانی و آداب این ورزش، غریزه‌ی جنسی را در انسان متعادل می‌کند، بدین معنی که در جوانی جلو غلیان و سرکشی آن را می‌گیرد و در پیری جلو ضعف زودرس آن را.

آسیبها

ورزشهای زورخانه‌ای ورزشی است سنگین که پرداختن به آن، برای هر سنی مناسب نیست. وانگهی، کسانی هم که شرایط پرداختن به این ورزش را دارند باید متوجه آسیبهای ناشی از آن باشند. زیرا عدم آگاهی به آن، موجب زیانهای جبران‌ناپذیری است.

1. عوارض ورزش باستانی برای نوجوانان

ورزشهای سنگین به طور کلی برای نوجوانان، تا سنین 16 و حتی 18 سالگی بسیار مضر، و در بعضی موارد خطرناک است و رشد بدنی و شرایط سنی نوجوانان، فقط مناسب با ورزشهای سبک، آمیخته با جست‌وخیز می‌باشد. درباره‌ی وضع بدنی نوجوانان، «دکتر نیری» راجع به اصول آموزش ورزش چنین می‌نگارد:
«در دوره‌ی پیش از بلوغ، به علت تحولاتی که در کار غدد داخلی بدن به وجود می‌آید، مشخصات و علایم ظاهری جنسی، رفته رفته به خود شکل می‌گیرد».
«این دوره سرآغاز یک سلسله تغییرات مجدد، در ساختمان بدن است که تا 18 سالگی ادامه می‌یابد. مهمترین این تغییرات، رشد سریع عمومی است، که به اعتبار «بورگرگرول» هر سال 6 تا 7 سانتیمتر و بنا به نظریه «ومپلاین» 8 تا 10 سانتیمتر است. طبیعتاً این رشد و تحول جسمی، تمامی بدن را به طور یکنواخت در بر نمی‌گیرد. بخصوص که رشد عمودی بدن، معمولاً با رشد افقی و از جمله عضلات هماهنگ نیست. چنان که در این سنین کودکان با وجود قد بلند، باریک و لاغر اندام به نظر می‌آیند. این رشد عمودی، بویژه شامل دستها و پاها می‌شود، با این تفاوت که پاها نسبت به دستها، یعنی بازو و ساعد، رشد طولی بیشتری می‌یابند. » (5)
طبعاً رشد قد نوجوانان ممکن است برای ما این تصور را به وجود آورد که چون قد نوجوان بلند شده، طاقت ورزشهای سنگین را خواهد داشت؛ بویژه که در سنین 14 تا 16 سالگی، نوجوانان علاقه زیادی به شرکت در کلیه‌ی ورزشها را دارند. دکتر نمازی‌زاده در این مورد چنین می‌نگارد:
«میزان علاقه و تمایل پسران نسبت به ورزش (در دوره‌ی نوجوانی) به حداکثر خود می‌رسد. بازیهای سازمان یافته و مبارزه‌ای در بین پسران خیلی طرفدار دارد، و برای رسیدن به درجه کمال مهارتهای ورزشی، حاضرند مدتها به تمرین پرداخته، و کفایت خود را بالا برند. » (6)
در این شرایط، باید علاقه نوجوانان به ورزش باستانی را به طرف هنرهای فردی مانند چرخیدن و پازدن هدایت کنیم و به هیچ‌وجه اجازه استفاده از ادوات ورزشی سنگین به آنها داده نشود، و زیان فشار بر روی عضلات و استخوانها را باید به آنها گوشزد کرد.
حال ببینیم در این باره، دکتر (پارنل دوناهو) چه می‌گوید:
«صدمات وارده به (اپی فیز) فقط در بچه‌ها اتفاق می‌افتد. اپی‌فیز قسمتی از استخوان است که آن را منطقه‌ی رشد یا صفحه‌ی رشد می‌نامند. در انتهای تمام استخوانهای طویل بدن، یک (اپی فیز) وجود دارد. »
اپی‌فیزی که به مرکز بدن نزدیکتر است، (پردکسیمال) و اپی‌فیزی که به مرکز بدن دورتر است، (دیستال) نام دارد. اپی‌فیز با غضروفی که هنوز از کلسیم پر نشده، به استخوان چسبیده است. در افراد بالغ این غضروف استخوانی می‌شود، در نتیجه رشد استخوان هم متوقف می‌گردد. پزشکان می‌گویند استخوانها در منطقه‌ی رشد، قبل از اینکه «اپی‌فیز» سفت و متراکم شود، آسیب‌پذیر هستند. صدمات وارد به «اپی‌فیز» معمولاً در ورزش اتفاق می‌افتد. (7)
اینک با توجه به آنچه از قول پزشکان، و علمای ورزش نقل کردیم زیان ورزشهای سنگین، بویژه ورزش باستانی برای نوجوانان، امری انکارناپذیر است و باید اجرای ورزش باستانی در مدارس، به گونه‌ای برنامه‌ریزی شود که، نخست از حرکات سبک مانند چرخیدن و پازدن شروع شود و به تدریج در کلاسهای بالاتر که سن دانش‌آموز افزایش می‌یابد، از ادوات سنگین‌تر استفاده گردد.

2. ورزش باستانی و عوارض قلبی

آماری در دست است که بسیاری از پیشکسوتهای معمّر ورزش باستانی، بعد از یک ورزش سنگین دچار سکته قلبی شده‌اند.
در اینجا سؤالهایی مطرح می‌شود که:
آیا ورزش باستانی موجب سکته قلبی می‌شود؟
آیا این ورزش خاص جوانان است و برای پیران زیان‌آور است؟
آیا در اعمال و حرکات این ورزشها، و ترتیب انجام آن باید تغییر داده شود؟
آیا...
در این رابطه با چند پزشک متخصص، و چند کارشناس ورزشی و معلم ورزش، صحبت کردیم و از عده‌ای پیشکسوتهای کهنسال سؤالاتی نموده و نظرخواهی کردیم و در پایان پس از جمع‌بندی این مذاکرات به نتایج زیر رسیدیم:
* عملیات ورزشهای باستانی، بسته به سبک و سنگینی ادوات ورزشی و تعداد تمرین آن، می‌تواند ورزشی سنگین و خشن باشد. بنابراین هرکس بنا به وضع ساختمان بدن و نیازی که جثه‌ی او دارد باید «میل و کباده و سنگ» را از نظر وزن انتخاب کند.
* تعداد حرکات و عملیات این ورزشها بسیار مهم است و نباید بدون برنامه و دقت در تمرینها، زیاده از حد انجام شود. بلکه برای مبتدیان لازم است از تعداد کم شروع، و به تدریج دفعات تمرین را زیاد کنند.
* ترک ورزش برای ورزشکاران قدیمی، موجب خامی بدن و شل شدن عضلات، و جمع شدن چربی در بدن می‌گردد. کسانی که مجدداً شروع به ورزش می‌کنند، باید تقریباً مانند یک تازه کار، مدتی ورزش کنند تا بدن دچار کوفتگی نشود و قلب زیان نبیند.
* درشروع ورزش که بدن سرد است، (قبل از شنو) اگر کمی نرمش و «خم‌گیری» شود، بسیار خوب است.
* نظر به اینکه «شنو» ورزشی است بسیار سنگین، بنابراین هر بار حداکثر از 50 دفعه، نباید تجاوز کند. یعنی پس از دو، الی سه دقیقه «خم‌گیری»، می‌توان مجدداً به شنو ادامه داد. زیرا شنو از ورزشهایی است، که به قلب فشار می‌آورد (بخصوص شلاقی آن).
میل اگر سبک و «خوش‌دست» باشد، جزو ورزشهای بسیار خوب باستانی است. ولی حرکت «سردست» آن، که شلاقی انجام می‌شود، قدری به قلب فشار می‌آورد.
* کباده نیز ورزشی بسیار خشن و سنگین است که اگر دفعات آن بیش از 50 باشد، موجب نارسایی خون به دستها، و ناراحتی قلب می‌شود و چه بسا که برای عده‌ای بیش از 20 زوج آن زیان‌آور است.
* سنگ اگر سبک باشد، و در هر نوبت حدود 40 جفت براحتی گرفته شود، و سپس خم‌گیری نموده، و باز به سنگ گرفتن ادامه دهند، برای بالاتنه‌ی ورزشی بسیار سازنده و مفید است و فشاری به قلب وارد نمی‌کند.
حال اگر به آنچه در بالا اشاره شد دقت کنیم، متوجه می‌شویم که در اکثر زورخانه‌ها، توجهی به این مسائل ندارند. بخصوص برای پیران و میانسالانی که دارای طپش قلب هستند این خطر زیادتر است. دکتر نبوی این پیشگیری از سکته‌های قلبی می‌نویسد:
* در سنین بالاتر شرایط زندگانی و ورزشی با سن بیست سالگی کاملاً متفاوت می‌باشد و هر فردی که در سنین چهل به بالا زندگی می‌کند، بایستی متوجه باشد که دیگر با شرایط بیست سالگی نمی‌تواند زندگی نماید.
هرگونه عملیات سنگین و ورزشهای خسته کننده برای سنین بالا، خطرناک است؛ جمله: کوهنوردی، اسکی، شنا و ورزشهای باستانی برای بدن خالی از خطر نبوده، و اکثراً اصرار در این گونه ورزشهای سنگین، باعث بیماری آنژین دوپواترین و انفارکتوس، سکته‌های قلبی و خستگی عضله قلب و دردهای قلبی می‌شود. (8)
* در سنین بالا که به طور طبیعی شریانها سفت و تنگ می‌شوند، بخصوص برای ورزشکارانی که و گاهی ترک ورزش می‌کنند ورزشهای سنگین خطرناک است.
* رسم است که در مراسم ورزشی، مسن‌ترین و یا پیشکسوت‌ترین را به میانداری دعوت می‌کنند و چون میانداری برای اجرای «یکدست» ورزش کامل باستانی، خسته کننده است در این حال افراد پیر، ولو اینکه کاملاً ورزیده باشند، یا باید میانداری را نپذیرند و یا آنکه در حد توانایی و بنیه‌ی خود، به اندازه‌ی یک ورزش نمایشی ساده، ورزش کنند و تحت تأثیر غرورهای جاهلانه قرار نگیرند، زیرا خطر از همین جا ناشی می‌گردد.
* افراد مسن و یا چاق که بر اثر پرخوری و استراحت، چربی بدن آنها زیاد است، باید توجه داشته باشند که ناراحتی و عوارض قلبی برای آنها نیز وجود دارد. بخصوص اگر سیکاری باشند که حساب آنها روشن است. سیگار یکی از مهمترین عوامل سکته، یا به اصطلاح (انفارکتوس) می‌باشد. ورزش سنگین برای این افراد بسیار خطرناک است؛ باید به تدریج بدن را آماده و مقاوم سازند.

3. بررسی الگوی تغییرات ضربان قلب در ورزشکاران باستانی با هدف برآورد زمان آستانه‌ی بی‌هوازی (9)

جهت بررسی الگوی تغییرات ضربان قلب در ورزشکاران باستانی با هدف برآورد زمان آستانه‌ی بی‌هوازی، این پژوهش با حضور 203 ورزشکار از 24 زورخانه‌ی استان تهران و در زمان مشخص از روز انجام شد. تمام ورزشکاران با روند ثابتی، در آکادمی ملی المپیک، مرکز سنجش و توسعه قابلیتهای جسمانی به اجرای حرکات باستانی پرداختند. قبل از انجام حرکات و اجرای تستها، ورزشکاران با نحوه‌ی آزمونها آشنا شدند و سپس از آنها تستهای آنتروپومتری به عمل آمد. بعد از این مرحله با استفاده از تردمیل و پروتکل کانکانی حداکثر اکسیژن مصرفی و آستانه بی‌هوازی آنها اندازه‌گیری شد. سپس آنها با ریتم ثابتی به اجرای حرکات باستانی پرداختند و در طول انجام این حرکات، ضربان قلب آنها هر 15 ثانیه یادداشت شد. در نهایت نتایج بدست آمده با کمک نرم‌افزار spss مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت که کاملاً مثبت و طبیعی ارزیابی گردید.
هدف اصلی طرح، بررسی الگوی تغییرات ضربان قلب در ورزشکاران باستانی با هدف برآورد زمان آستانه‌ی بی‌هوازی است. از جمله اهداف فرعی این پژوهش می‌توان به بررسی سن، قد، وزن، ترکیبات بدنی، شغل، میزان تحصیلات، سابقه‌ی ورزش باستانی، سابقه‌ی فعالیت در رشته‌های ورزشی دیگر، مدت زمان تمرین در هفته، ارتباط بین متغیرهای فوق، تعیین سیستمهای هوازی و بی‌هوازی غالب در فعالیتهای مختلف باستانی، جنبه‌های آسیب شناسی حرکات باستانی، الویت‌بندی حرکات و ایجاد زمینه‌ی لازم جهت علمی کردن ورزش باستانی اشاره کرد. در این پژوهش مجموعاً 25 سؤال و فرضیه مطرح شده که سعی گردید با توجه به نتایج بدست آمده و آنالیز انجام شده به تمام آنها پاسخ لازم داده شود.
نظر به طولانی بودن جداول این آنالیز پاسخ تمامی آزمونهای مورد بحث مثبت و فاقد آسیب است به جز ورزشکاران مسن (معمر) که از آسیب اندکی برخوردار است.

4. ورزش باستانی و درد پا

شاید غالب کسانی که با ورزش باستانی سروکار دارند، بسیاری از ورزشکاران قدیمی را می‌شناسند که اواخر عمر، دچار درد پا شده‌اند. چرا؟
در این باره به جست‌وجو پرداختیم. اول از خود آنها که به درد پا مبتلا هستند سؤالاتی نموده و بعد با پزشک معالج آنها صحبت کردیم و موضوع را با عده‌ای از کارشناسان ورزشی در میان گذاشتیم. سرانجام این دردها را ناشی از عواملی به شرح زیر تشخیص دادیم:
* در گذشته پا زدن، بخصوص روی پاشنه، به طور یکنواخت و خسته کننده بسیار معمول بوده و برای یک دست ورزش، حدود یک تا دو ساعت روی پا می‌ایستاده‌اند.
* زمین گود در قدیم مرطوب و غیربهداشتی بوده است.
* نرمش و خم‌گیری که باعث به کار افتادن عضلات پا می‌باشد، کمتر متداول بوده و نتیجتاً عضلات و ماهیچه‌های پا، خشک و کم‌انعطاف‌ بوده‌اند.
* بی‌حرکت نشستن روی دوپا در محل کسب، در مکتب‌خانه‌های قدیم، در مجالس و محافل، موجب جریان نیافتن خون به عضلات پا، و ضعیف شدن این قسمت از بدن بوده است و همچنین ورزشکاران کاسب که لازمه‌ی کارشان ایستادن بوده، مانند قصاب و خواربار فروش و بقال و غیره، باز هم ایستادن در یک جا، موجب گشاد شدن رگهای پا و مبتلا گردیدن به «واریس» می‌شده و چنین کسانی که در زورخانه نیز ساعتها روی پا می‌ایستاده‌اند. مسلماً در سنین پیری دچار بلیه‌ی درد پا می‌شده‌اند.
* مسئله چاقی و فربهی و سنگینی قسمت فوقانی بدن ورزشکاران قدیمی، و لاغری پا، می‌تواند عاملی در مورد درد پا باشد.
* دردهای پا مخصوص ورزشکاران باستانی شهرهای بزرگ است، و ما در بین ورزشکاران باستانی که در شهرهای کوچک، مثلاً شغل کشاورزی داشته‌اند کسی را نمی‌شناسیم که به درد پا مبتلا باشد.
* موضوعی تحت عنوان درد ساق پا در کتاب شناخت آسیبهای ورزش تألیف دکتر «پارنل دوناهو» وجود دارد که مربوط به دوندگان و فوتبالیستهاست و بنا به توضیحی که می‌دهد، این درد شباهت زیادی به درد پای ورزشکاران باستانی دارد. زیرا نگارنده بارها این درد را ضمن «پا زدن» حس کرده‌ام.
وی می‌نویسد: «... این درد علاوه بر مزاحمتی که در تمرین ورزش به وجود می‌آورد، اکثراً تا شب هنگام نیز ادامه دارد. این درد مربوط به زمانی است که ورزشکار تازه دویدن را آغاز کرده و یا دویدن روی چمن نرم را متوقف می‌کند و به تمرینات روی زمینهای سخت روی می‌آورد. این درد باعث می‌شود که ورزشکار، هنگام دویدن (پا زدن) پنجه‌ی پای خود را رو به خارج قرار دهد. این نوع گام برداشتن مخصوص ورزشکارانی است که دچار درد ساق پا می‌شوند. دویدن به این شکل سبب ایجاد فشاری غیرطبیعی، روی عضلات قسمت پایین ساق پا می‌شود و در نتیجه درد در این ناحیه بروز می‌کند. چنانچه ورزشکاری به طور عادی، این شیوه‌ی دویدن را ادامه دهد ممکن است فشار وارده به عضلات ساق پا، کشیدگی عضلات آن ناحیه را سبب شود. علایم مشخصه‌ی این عارضه تورم، حساس بودن در قسمت جلو، و پایین ساق است. تورم حاصله از این کشیدگی، درد و در نهایت، ناتوانی و از کارافتادگی پا را به دنبال دارد. » (10)
گام برداشتن، برعکس حالت قبل (یعنی پنجه به طرف داخل) باعث تسکین و از بین رفتن درد می‌شود. بعضی از دوندگان حتی بدون آگاهی از این موضوع، تغییراتی در شکل دویدن خود به وجود آورده‌اند و توانسته‌اند بر درد ساق پا فایق آیند.
در این میان، افرادی هم وجود دارند که علی‌رغم اینکه پنجه‌ی پای خود را به طرف خارج قرار نمی‌دهند، لیکن در ساق پای آنان دردی به وجود می‌آید. در این صورت بهتر است این دسته به پزشک مراجعه کنند و به توصیه‌های او عمل نمایند.
* مورد دیگر از درد پای ورزشکاران کهنسال، مربوط به «آرتروز» می‌باشد که علاوه بر پا در کلیه‌ی قسمتهای بدن مانند: گردن، کمر، پشت و دست ظاهر می‌شود. به گفته‌ی پروفسور بنائی: آتروز غرامت پیری است که بایستی پرداخت شود ولی همیشه این طور نیست. علت بروز آرتروز در پا را مربوط به انگیزه‌های زیر می‌دانند.
1. ورزشهای سنگین با مدت طولانی که زانوها در حالت خمیدگی و تحت فشار باشد.
2. چاقی مفرط، که مسلماً خستگی غضروفی ایجاد، و در اثر فشار زیاد از حد، باعث خوردگی آن می‌شود.
3. بالا رفتن سن از 50 سال به بالا.
4. در بعضی اشخاص به علت وضعیت ویژه‌ی بدنی علت ارثی دارد.
برای رفع دردهای ناشی از آرتروز در پا، و یا قسمتهای دیگر بدن، باید از ورزشهای ملایم ویژه‌ی آرتروز و ایزومتریک استفاده شود که در این ارتباط دستوراتی به شرح زیر داده شده:
-از ورزشهای سنگین با مدت طولانی که زانو را در حالت خمیده به کار زیاد وا می‌دارد، حتی‌الامکان پرهیز کنید.
-از ایستادن طولانی، و زیاد بالا و پایین رفتن از پله پرهیز کنید.
- وقتی می‌توانید بنشینید، نایستید و وقتی می‌توانید راه بروید، ندوید.
- از فعالیتهایی که وزن بدن روی پا تحمیل می‌شود، بکاهید.
- استراحت دادن مفصل در بین کار روزانه لازم است. (11)

5. آسیبهای کوفتگی در ورزش باستانی

مورد دیگر از آسیبهای ورزش باستانی، مسئله کوفتگی است. این کوفتگیها، اکثراً به علت استفاده از ادوات سنگین ورزشی ناشی می‌شود.
یکی از این کوفتگیها مربوط به میل سنگین است که درد آن را در اصطلاح باستانی‌کاران «لقّی کتف» می‌گویند. در قدیم برای رفع درد این کوفتگیها، خالکوبی را تجویز می‌کردند. ولی این عارضه را در آسیب‌شناسی ورزشی، «چسبندگی بین تاندون و غلاف» می‌نامند. این نوع آسیب بر اثر فرسودگی مزمن و یا پاره شدن یک تاندون به وجود می‌آید.
«همان‌طوری که می‌دانیم، تاندون انتقال دهنده‌ی نیرو از عضله به استخوان می‌باشد و اطراف تاندون را غلافی همانند (قاب زنجیر دوچرخه) پوشانیده است. بدین جهت یک نوع فرسایش، بین تاندون و غلاف آن به وجود می‌آید. هر نوع اصطکاک و فرسایشی بین تاندون و غلاف، موجب پاره شدن رگهای مویین، و در نتیجه خونریزی در داخل غلاف می‌گردد. این اثر یا چسبندگی، مانع سهولت و روانی حرکت می‌شود. » (12)
سفتی و درد ماهیچه‌های بازو نیز یکی دیگر از کوفتگیهای معمول در ورزش باستانی است و آن بیشتر مربوط به زیاده‌روی در انواع شنو می‌باشد. بخصوص برای افرادی که آمادگی جسمانی نداشته باشند، این درد و سفتی ماهیچه‌های بازو به حدی می‌شود که شخص قادر نیست دستش را به دهان برساند.
علت آن است که عضلات این اشخاص، از «اسیدلاکتیک» پر شده و تحریک رشته‌های عضلانی را سبب می‌شود. همراه با قوی و مقاوم شدن عضلات، در اثر تمرین ورزشی، رگهای خونی هم بهتر قادرند مواد زاید و اسیدلاکتیک جمع شده از عضله را به بیرون دفع کنند و می‌توانند، اکسیژن بیشتری را نیز برای سوخت کار عضلانی، در اختیار سلولها قرار دهند. نتیجه این اعمال، به قدرت و استحکام بدنی منجر شده؛ و به تدریج انجام تمرینهای ورزشی، برای بدن، درد کمتری را به وجود می‌آورد.
و بالاخره مطلب دیگر از آسیبهای ورزش باستانی، هنگام چرخیدن است. این ورزش که مهارت، و هماهنگی مغز و عضلات را لازم دارد هنگامی که بدن حالت سستی و سردی دارد، نباید انجام شود. بخصوص چرخ که دارای سرعت است. به علت گریز از مرکز، خون به مچ دست و پنجه‌ها فشار می‌آورد و در ناحیه مچ و پشت دست دردی شدید احساس می‌شود.
بنابراین قبل از چرخیدن، باید با ورزشهای سبک کشش و نرمش و شنو سرنوازی، بدن کاملاً گرم شود و عضلات از حالت سستی خارج شوند. در این صورت فشار خون به مچ دستها کمتر خواهد شد.

6. گرم کردن و سرد کردن بدن

اجرای ورزش باستانی در قدیم‌الایام بدون گرم کردن بدن از شنو شروع می‌شد و سپس گرفتن میل و سرانجام به پا زدن و چرخیدن خاتمه می‌یافت. در حال حاضر اغلب ورزشکاران قبل از شنو قدری «شاطری» می‌دوند و سپس شروع به ورزش سنگین می‌کنند. طب ورزشی گرم کردن بدن را قبل از ورزش اصلی و سرد کردن آن را بعد از خاتمه ورزش، لازم می‌داند.
گرم کردن بدن دلایل فیزیولوژیکی زیادی دارد. از آن جمله افزایش حرارت بدن است که تغییرات زیر را به دنبال خواهد داشت:
-تسهیل در افزایش فعالیت آنزیمی و واکنشهای سوخت و ساز.
- افزایش جریان خون و موجود بودن اکسیژن.
- کاهش در انقباض و زمان بازتاب. (13)
تمرینهایی که برای گرم کردن بدن توصیه می‌شود عبارتند از حرکتهای کششی و نرمشی مانند: «خم‌گیری» «دویدن» «حرکات چرخشی» و امثال آنکه مجموعاً برای انجام آن ده دقیقه کافی است.
پس از خاتمه ورزش سنگین (شنو و میل) حرکات پا زدن و چرخیدن موجب برقراری تعادل جریان خون و حرکات تنفسی می‌شود و بدن استراحت نسبی می‌یابد که به تدریج سرد می‌شود. این حال را اصطلاحاً «سرد کردن بدن» می‌نامند. مانند اسبی که بعد از مسابقه و یا دوندگی بسیار او را با گامهای آهسته راه می‌برند تا بدنش به تدریج سرد شود.

7. تغذیه ورزشکاران باستانی

نوع تغذیه ورزشکاران باستانی، جدا از تغذیه دیگر ورزشکاران نیست. ولی هدف ما از این گفتار، تذکاری است، شامل نکات تغذیه یک باستانی کار، اعم از جوانان و یا کهنسالان و پیشکسوتانی که عمری را پشت سرگذاشته‌اند.
چگونگی تغذیه اکثر ورزشکاران باستانی، بویژه قدیمی‌ها که نگارنده، با آنها محشور بوده است؛ این است که، پرخوری را نشانه‌ی نیرومندی، و رشادت به حساب می‌آوردند و حتی در فرهنگ عامیانه کشور ما، این پندار وجود داشت که پرخوری، نوعی برتری و افتخار بود یعنی هنگامی که گروهی گردسفره‌ای به تناول غذا مشغول بودند چنانچه ورزشکار و یا جوانی در جمع آنها، با اندکی غذا سیر می‌شد با طعنه می‌گفتند: تو چگونه ورزشکاری هستی که این قدر کم می‌خوری!
این تفکر غلط موجب می‌شد که بعضی از جوانان پرخوری کنند و با تمرین این کار، دارای معده‌ای بزرگ شده، و بدن خود را به زحمت اندازند و در سنین میانسالی دچار سوء‌هاضمه و چاقی مفرط شده، و دارای شکمی پیش آمده و فربه شوند و بدتر اینکه گروهی از باستانی‌کاران بر این باورند که استفاده از چربی، آن هم چربی حیوانی، موجب نیرومندی و سترگی ورزشکار است. غافل از اینکه با خوردن چربی زیاد، ولو اینکه ورزشکاری سخت‌کوش هم باشند، از سکته‌های قلبی در سنین بالا مصون نخواهند بود.
البته این موضوع بدیهی است که، تغذیه سالم و صحیح نقش مهم و عمده‌ای در نیرومندی و تندرستی یک ورزشکار دارد، ولی روش تغذیه‌ی درست دارای برنامه و قاعده‌ای است که پیروی از آن، سلامتی و نشاط و طول عمر و نیرومندی را دربر خواهد داشت.
کارشناسان تغذیه ورزشی، برای یک ورزشکار عادی، با سن متوسط و وزن حدود 70 کیلوگرم، که برای تندرستی ورزش می‌کند، دستوراتی را به شرح زیر توصیه می‌کنند:
* مصرف غذا باید مطابق تواندهی باشد. باید توجه داشت که اشتها مقیاس صحیحی برای میزان تغذیه نیست.
* چون ورزش باستانی جزو فعالیتهای نیرو می‌باشد، مصرف مواد پروتئینی لازم است (مانند: گوشت، فرآورده‌های شیری، تخم مرغ و ... )
* ورزشکار صحّی باید از خوردن چربیهای حیوانی تا حدی اجتناب کند. زیرا تغذیه پرچربی استعداد توان را محدود می‌سازد. با ترجیح دادن چربیهای گیاهی می‌توان از پیدایش «آرتریوس کلرز» جلوگیری کرد.
* در صورت عرق کردن زیاد، رساندن مواد معدنی (مانند نمک طعام) به بدن لازم است. مصرف مایعات به تنهایی کمبودهای درونی را برطرف نمی‌کند.
* برای افزایش توان، ویتامینهای بیشتری مورد نیاز است که با استفاده از سبزیها و میوه‌ها، این کمبود جبران می‌شود و گوارش غذا را آسان می‌کند.
* قبل از صرف صبحانه، از منزل خارج نشوید. فشارهای جسمی و روانی منجر به ترشحات در کانال معده و روده می‌شود، که در معده خالی می‌تواند زیان‌آور باشد.
* خواب و استراحت بعد از غذا مناسب نیست. یک پیاده‌روی کوتاه، هضم را آسان می‌کند و مانع جمع شدن چربی در بدن می‌شود. پس از آن می‌توان براحتی استراحت کرد و خوابید. (14)

8. چاقی و کنترل وزن

درباره چاقی و کنترل وزن بدن اطلاعات جالبی در کتاب فیزیولوژی ورزش مورد توجه است که می‌تواند برای ورزشکاران باستانی قابل استفاده ویژه باشد:
عقیده دست‌اندرکاران عموماً چنین است که وزن طبیعی بدن در طول زندگی نمی‌باید از وزن بدن در سنین 25 - 30 سالگی فراتر رود. البته چاقی عبارت از مقدار بیش از حد متوسط چربی موجود در بدن است. یعنی بستگی به محتوای چربی موجود در هر یک از سلولهای چربی و تعداد کل این سلول در بدن دارد. تعداد یاخته‌های چربی احتمالاً تا اوایل سن بلوغ افزایش پیدا می‌کند. لذا بی‌تمرینی و پرخوری می‌تواند سبب تحریک و تشکیل این یاخته‌ها گردد. بنابراین باید توجه شود به اینکه:
* پیشگیری از چاقی به مراتب راحت‌تر از درمان آن می‌باشد. این موضوع بویژه در دوران جوانی بسیار حایز اهمیت است. پرخوری در این دوره منجر به افزایش چربی در بدن شده و در سنین بالاتر موجب چاق می‌گردد. مانند آن است که تخمی را در زمین بکارند تا بعد بروید و به بار بنشیند.
* تمرینات ورزشی سبب پایین نگاه داشتن کل محتوای چربی بدن شده و سرعت تشکیل یاخته‌ها را کاهش می‌دهد.
* در صورتی که غذای مصرفی معینی موجب کاهش وزن نشود، فعالیت جسمانی باید افزایش یابد و این فعالیتها باید در حد توانایی جسمانی و مهارتی فرد باشد.
* برای ثابت نگاه داشتن وزن بدن باید مقدار غذای مصرفی از نظر کیلوکالری برابر با مصرف و سوخت‌وساز آن در بدن باشد. ضمناً وزن طبیعی بدن عبارت از وزن بدون چربی است و این نهایت سلامتی برای یک ورزشکار در طول زندگی است.

پی‌نوشت‌ها:

1. این عمل را به صورت جهش انجام می‌دادند و پای چپ و راست را عوض می‌کردند و به دیوار گود می‌زدند.
2. این نوع شنا که با یک دست و یک پا انجام می‌شود طوری است که یک دست را روی زمین می‌گذارند و دست دیگر را به کمر می‌زنند و پای مقابل (یعنی پای راست یا دست چپ را) به کاسه‌بند زانوی دیگر استوار می‌کنند و با یک دست شنو می‌کنند بسیار سخت و بی‌فایده است.
3. دکتر امین ابراهیمی، کالبدشناسی و فیزیولوژی انسانی، ص 70.
4. این قسمت توسط آقای دکتر عباس توکلیان به طور خلاصه تهیه شده است.
5. دکتر مصطفی نیری، اصول آموزش ورزش برای مدارس ابتدایی و راهنمایی، ص 34.
6. دکتر مهدی نمازی‌زاده، مبانی روانی - اجتماعی در یادگیری مهارتهای ورزشی، ص 38.
7. پارنل دوناهو، شناخت آسیبهای ورزشی، ترجمه پرویز کماسی، ص 75.
8. دکتر سیف‌الدین نبوی، پیشگیری از سکته‌های قلبی، ص 132.
9. پژوهشی از: سیدامیرحسینی با همکاری دکتر مرتضی بهرامی‌نژاد.
10. دکتر پارنل دوناهو، شناخت آسیبهای ورزشی، ترجمه پرویز کماسی، ص 54.
11. برای اطلاع بیشتر در مورد آرتروز مطالعه کتاب زیر توصیه می‌شود: آرتروز و اصول توانبخشی، تألیف پرفسور نبائی، 1362.
12. پارنل دوناهو، شناخت آسیبهای ورزشی، ص 58.
13. فیزیولوژی ورزش، ترجمه دکتر خالدان، ص 646.
14. تغذیه ورزشی - رشته تربیت بدنی تربیت معلم، ص 57.

منبع مقاله :
تهرانچی، محمّدمهدی؛ (1388)، ورزش باستانی از دیدگاه ارزش، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم