معنا در مانگري فرانکل در نگاه تحليلي و نقد
معنا در مانگري فرانکل در نگاه تحليلي و نقد
معنا در مانگري فرانکل در نگاه تحليلي و نقد
نويسنده:مجتبي حيدري
چكيده
كليد واژه ها: معنا درمانگري، روان شناسي وجودي، ناكامي وجودي، روان آزردگي معنا زاد.
مقدمه
روان شناسي وجودي
فلسفه ي «وجودي»، (3) كه زيربناي روان شناسي وجودي است، در اواسط قرن نوزدهم با فيلسوف و نظريه پرداز دانماركي سورن كي يركگارد (Soren kierkegaard) آغاز شد. وي بر اين عقيده بود كه تنها از طريق «وجود» مي توان به كشف دانش نايل آمد و وجود قابليت تحويل ديگري را ندارد. كي يركگارد معتقد بود: واقعيت را نمي توان در عالم انتزاع يافت، بلكه فقط بايد در «وجود» به دنبال آن بود. در مقابل اين سخن رنه دكارت (Rene Descart) كه «من فكر مي كنم، پس هستم»، كي يركگارد اظهار داشت: «من وجود دارم، پس فكر مي كنم.» پس وجود مقدم بر ماهيت است. (4)
به طور كلي، وجود گرايي نهضتي بود که تلاش مي كرد به طور جدي با مسائلي كه در فلسفه از آنها غفلت شده است، برخورد كند. فلسفه ي سنتي غربي تقريبا تنها بر مسائل مابعدالطبيعه ي «بودن»، جوهر وجود، و بر جهان عيني خارجي تمركز داشت و با مسائل پر اهميتي همچون معناي زندگي، رنج و مرگ و مسائل انساني مهم ديگر،به طور جدي برخورد نكرده، از كنار آنها گذشته بود و انسان با تجارب روزمره و مسائل خاص فردي اش و تمام مسائل اساسي وجود، در تحقيقات فلسفي به كناري نهاده شده بود. فلسفه ي وجودي در مقابل اين نقص قيام كرد و توجه را بر انسان و مسائل مربوط به وي به عنوان موجودي كه در ارتباط با محيط خويش زندگي مي كند، متمركز كرد و بر ارتباط انسان با جهان و با ديگران عنايت خاصي مبذول داشت. (5) مضاميني همچون انسان و اصالت وجود او،آزادي، اختيار، مسئوليت، غربت، يأس، تناهي، مرگ و بحران هاي انسان در دنياي مدرن و... از واژه ها و مفاهيم پر تكرار در آثار اين فيلسوفان است. (6)
با اندكي تسامح مي توان برخي مضامين و عناصر خانواده ي مشترك فلسفه ي وجودي را به قرار ذيل بر شمرد:
1-نقطه ي عزيمت و محور كاوش هاي فلسفي در اين تفكر، «وجود انسان» است. بر خلاف بيشتر فلسفه هاي سنتي كه عمده ي اهتمامشان بر هستي است، اين فلسفه همه ي مسائل و مباحث و حتي مسائل كلامي و ديني را حول محور انسان مطالعه مي كند. نكته ي كليدي در باره ي اين فلسفه اين است كه اساسا واژه « Existence» ( = وجود) در اين فلسفه به معناي وجود انسان به كار مي رود و براي اشاره به «وجود» به طور مطلق از واژه ي Being استفاده مي شود. يكي از ويژگي هاي اگزيستانس (انسان) اين است كه بر خلاف حيوان و گياه،همواره رو به تعالي و پويايي و برون جهنده است. اگزيستانسياليست هاي خداپرست، وجود آدمي را در تعالي به سوي خدا مي جويند و چهره هاي الحادي اين مكتب،وجود او را در تعالي،يا به تعبير بهتر، در برون جستن به سوي نيستي.
اين انسان هيچ ماهيت عام و كليتي ندارد و برخلاف اشياي ديگر، هر فرد انساني ماهيتي مختص به خود دارد. پس تعريف فيلسوفان گذاشته از انسان به «حيوان ناطق» يك سعي ساده انديشانه بيشتر نبوده است. تعريف هر فرد انساني در انتخاب ها و اختيارهاي او نهفته است.
ويژگي ديگر وجود (وجود انسان)، اصالت داشتن آن است. وجود اصيل، وجودي است كه عوامل و اجبارهاي بيروني نتوانند خوشان را بر او تحميل كنند. اما انسان موجودي است كه مي تواند بين اصيل ماندن و از دست دادن اصالت خود دست به انتخاب بزند.
2-فيلسوف وجودي به شدت ازعقل گرايي محض (7) پرهيز مي كند. انسان به عقيده ي او تنها خرد ناب نيست، بلكه موجودي است كه احساس، اراده و غريزه دارد و فلسفيدن او نه فقط از عقل، بلكه از تمامت وجودش آبشخور مي گيرد. اگزيستانسياليست ها – به رغم تاريخ تفكر فلسفي- از استدلال ورزي ها انتزاعي و كلي و مباحث منطقي معرفت شناختي روي مي گردانند و حركت فلسفي خود را از واقعيت هاي خارجي و مواجهه ي مستقيم با اين واقعيت ها عبور مي دهند. از همين روست كه زيست عاطفي انسان، مورد اهتمام و التفات فراوان اين فلسفه است. انسان به همان ميزان كه فاعل شناخت است، مبدأ كنش و مركز احساس نيز هست. احساسات باطني نيز همانند حواس ظاهري و عقل مي توانند از واقعيت هاي خاجي و عيني اي حكايت كنند كه بر ما تأثيري وارد كرده اند.
3-به طور كلي، اين فيلسوفان به سلطه اي كه مباحث معرفت شناسي بر فلسفه ي جديد انداخته است، وقعي نمي گذارند. در واقع بيشتر فلسفه هاي وجودي، شورشي عليه فلسفه ي سوبژكتيو يسم (8) محسوب مي شوند. به عبارتي، سنت نافذي كه در دوران جديد دكارت و كانت پي ريخته شد، و مبناي آن بر تفكيك ميان اذهان و اعيان – يا فاعل شناسا و موضوع شناسايي – است، مورد هجمه يبسياري از اين فيلسوفان است.
4-معمولا سلوك فلسفي اين متفكران به روشي فردگرايانه است. ترويج فردگرايي در اين فلسفه، در واقع گريزگاهي است براي آزادي و رهايي از تحميل هاي طاقت كوب اجتماع و معيارهاي سخت و صلبي كه در دوران مدرن – به رغم شعار آزادي – آزادي هاي فرد را تهديد كرده اند. به عقيده ي اين فيلسوفان، جامعه آراي خود را بر انسان تحميل مي كند و وجود اصيل او را در اين همرنگي با جماعت در معرض زوال قرار مي دهد و بعكس، آزادي و خلاقيت و کنش – كه مترادف با وجود داشتن و عين ارزش است – تنها راه رسيدن به تعالي است. (9)
روان شناسي (وجودي) كه ريشه در نهضت فلسفي «وجودگرايي» دارد، در مقابل رويكردهايي قرار دارد كه نگاهي كاهش گرايانه به انسان دارند. روان شناسي علمي درمان جويان رايك سلسله اشيا تلقي مي كند، نه انسان. رون شناسي وجودي اين جدايي ذهن – عين را رد مي كند و به جاي پرداختن به ماهيت انسان- امر انتزاعي اي كه محور روان شناسي علمي سنتي گشته است – بر وجود انسان تمركز مي كند. از نگاه روان شناسي وجودي، ماهيت انسان همان وجود اوست. (10)
در سال 1963، جيمز بوگنتال (James Bugenthal) رئيس (وقت) انجمن آمريكايي روان شناسي انسانگرا، (11) پنج نكته ي اساسي ديدگاه وجودي را اين گونه خلاصه كرد:
1-افراد چيزي غير از مجموع اعضايشان هستند و نمي توان آنها را از طريق مطالعه ي علمي پاره كاركردها شناخت.
2-وجود انسان ها در يك موقعيت انساني نمايان مي شود و نمي تون افراد را از طريق پاره كاركردهايي كه تجربه بين شخصي را ناديده مي گيرند، شناخت.
3-انسان ها موجودات آگاهي هستند و نمي توان آنها را از طريق روان شناسي كه خودآگاهي مداوم و داراي لايه هاي متعدد را قبول ندارد، شناخت.
4-انسان ها داراي اختيار هستند و تماشاگران صرف وجود نيستند.
5-انسان ها از روي قصد و عمد عمل مي كنند و داراي هدف،ارزش و معنا هستند. (12)
نگاهي به زندگي فرانكل
از جمله مشاغلي كه فرانكل بر عهده داشته است، مي توان به موارد ذيل اشاره كرد: رياست بخش نورولوژي (بيماري هاي اعصاب) بيمارستان «پلي كلينيك وين»، رياست شاخه ي روان درماني جامعه ي پزشكي اتريش، و استادي روان پزشكي و بيماري هاي اعصاب دانشگاه وين. (13)
فرانكل مؤسس مكتب سوم وين و پايه گذار «معنا درمانگري» و از پيش گامان روان شناسي وجود گراست. وي كتاب هاي متعددي به رشته ي تحرير در آورده است كه از آن ميان، مي توان به اين كتاب ها اشاره كرد: انسان در جست و جوي معنا؛ (14) پزشك و روح: از روان درمانگري تا معنا درمانگري؛ (15) معناجويي: مباني و كاربردهاي معنا درمانگري؛ (16) و انسان رنج ديده: مباني انسان شناختي روان درمانگري. (17)
فرانكل در زمان دانشجويي، روان تحليلگري فرويد را مطالعه كرده بود و بعدها به عضويت حلقه ي آلفرد آدلر (Alfred Adler) بنيانگذار روان شناسي «فردنگر» درآمد فرانكل دستاوردهاي بنيادين آن دو را ارج مي نهاد، اما بر اين اعتقاد بود كه نظريه هاي آنان با برخي از ابعاد انسان سر و كار دارد و نه با انسان به عنوان يك كل يكپارچه كه شامل بعد روحاني (18) به عنوان بعد اصلي وجود انسان است. اين كار در عمل،ممكن است به درمان نامناسب بيمار، كه از خلال يك ديدگاه كاهش گرايانه، به امور روان پويشي و نيروهاي زيستي تقليل يافته است بينجامد.
فرانكل از طريق توجه به بعد روحاني، در صدد انساني كردن مجدد رشته ي پزشكي و روان درمانگري بود. در درون بعد روحاني، پديده هايي رخ مي دهند كه براي بهبودي بيمار، اهميت بسزايي برخوردارند. درمانگر موظف است بيمار را در درك آزادي شخصي – نه جبري نگري – ياري دهد و از اين طريق، شخص را از مسئوليت خود در شكل دهي به مسير زندگي اش، آگاه كند. سؤال هاي مربوط به معنا و ارزش ها از خلال اين جنبه ي وجود انسان، مطرح مي شوند.
ابعاد وجود انسان در نگاه فرانکل
علي رغم غفلت روان شناساني از قبيل فرويد (Freud.S) يونگ (K.Yung) و آدلر از بعد «روحاني»، اين بعد مهم ترين بخش وجود انسان را تشكيل مي دهد و لازم است با نگاه ويژه اي به آن نگريست و نيازها و خواسته هاي آن را مد نظر قرار داد.
بعد روحاني موضوع اصلي رويكرد معنا درمانگري است. در حالي كه انسان در مورد ابعاد جسماني و رواني اش، منفعل است، از طريق بعد روحاني، مي تواند بر آن دو غلبه كند و به همين دليل است كه مي تواند فعالانه مداخله نمايد و تغيير و شكل گيري را مي پذيرد.
معنا درمانگري به بيمار نشان مي دهد كه هنوز توانايي هاي ناشناخته اي دارد كه مي تواند براي بهبود و رشد شخصي اش، به كار گيرد. مسئله كنار گذاشتن جنبه هاي جسماني و رواني نيست، بلكه مسئله اين ست كه انسان بايد از آن ابعاد فراتر رود و به چشم انداز ديگري، كه از آن به گونه ي متفاوتي به خود بنگرد، دست يابد. به همين دليل، فرانكل خود، معنا درمانگري را «اوج روان شناسي» (19) (20) ناميد. بعد روحاني فراتر از ابعاد ديگر انساني و سازنده ي شخصيت اوست. (21) اما همان گونه كه كودك نسبت به «من» خود، آگاه مي شود، انسن رشد يافته نيز بايد نسبت به بعد روحاني اش آگاه گردد. در اين فرآيند، او همچنين در خواهد يافت كه از توانايي مشاهده، تصميم گيري و عمل برخوردار است. به طور كلي، همه ي پديده هاي انساني كه در دنياي حيوانات يافت نمي شوند، از خلال بعد روحاني مطرح مي شوند. (22)
آزادي و مسئوليت انسان در نگاه فرانكل
فرانكل، نظريه ي روان تحليلگري را به دليل تأكيد بيش از حد بر غريزه ي جنسي، نادرست و سزاور ملامت مي داند، اما به نظر او آنچه نادرست تر و خطرناك تر است، جانب داري از جبر مطلق و ناديده گرفتن آزادي و قدرت انسان در مواجه با شرايط و حوادث زندگي است. انسان موجودي محدود نيست كه رفتارش در قالب شرايط قابل پيش بيني باشد، بلكه او در هر لحظه تصميم مي گيرد كه تسليم شرايط بشود و يا ايستادگي كند.
بر مبناي همين اصول است که هر انساني اين آزادي را دارد كه در هر لحظه تغيير كند و بنابر اين، شخصيت هر فرد اساسا غير قابل پيش بيني باقي مانده است. هر پيش بيني بر شرايط زيستي، رواني و اجتماعي مبتني است، ولي يكي از ابعاد و ويژگي هاي وجودي انسان توانايي او براي غلبه بر اين شرايط و فراتر از آنهاست بر اين اساس، انسان در نهايت، به «از خود فراروندگي» تحقق مي بخشد؛ زيرا انسان اصولا موجودي « از خود فرارونده» است. (24)
نتيجه ي مستقيم صاحب اراده و قدرت انتخاب بودن، مسئول بودن است. در واقع مسئول بودن، روي ديگر مختار بودن و آزاد بودن است.
آزادي تمام سخن و واپسين كلام نيست، بلكه تنها نيمي از كل حقيقت و جنبه ي منفي آن است. نيمه ي ديگر و بعد مثبت آن، مسئوليت پذيري است. اگر آزادي با مسئوليت پذيري همراه نشود، ممكن است در معرض سقوط و انحطاط تا حد خودكامگي و استبداد محض پيش رود. با چنين نگرشي، نه انكار جنبه هاي جبري و مكانيكي رفتار بشر لازم مي آيد و نه سلب اختيار و آزادي او در واقعيت به منظور فائق آمدن بر او ضرورت مي يابد. (25)
پس انسان بودن به معناي مسئول بودن است، به طور وجودي مسئول بودن، مسئول بودن هر كس براي بودن خودش. (26) مسئول بودن، كه حقيقت وجود انسان را تفسير مي كند، با خود مكلف بودن را به همراه مي آورد. هر يك از ما داراي وظيفه و رسالتي ويژه در زندگي است كه مي بايست بدن تحقق بخشد. او در انجام اين وظيفه و رسالت، جانشيني ندارد و زندگي قابل برگشت نيست. (27)
به بيان ديگر، انسان در انجام اين رسالت و وظيفه اي كه بر دوشش نهاده شده، وحيد و يگانه است. هيچ كس نمي تواند كار او را انجام دهد و از اين رو، هيچ كس جاي او را پر نمي كند.
اگر ما مسئوليم جا دارد بپرسيم چه كسي از ما سؤال مي كند؟ و ما پاسخگوي كه بايد باشيم؟ فرانكل پاسخ مي دهد: اين خود زندگي است كه اين سؤال را به انسان عرضه مي كند... (اساسا) انسان آن كس نيست كه مي پرسد...، بلكه كسي است كه اين سؤال از او مي شود...
انسان مي بايد با پاسخ دادن به زندگي، جوابي براي زندگي بيابد، او با مسئول بودنش، بايد پاسخ دهد. (28) انسان بودن به معناي جواب دادن به اين نداست. اما چه كسي ندا در مي دهد؟ به چه كسي بشر لبيك مي گويد يا بايد بگويد؟ اين سؤالات را نمي توان با معنا – درمانگري جواب داد. اين خود فرد است كه بايد به اين سؤالات جواب بدهد. پاسخ دادن ضروري است، خواه در امتداد خطوط خداپرستي يا بي خدايي. (29) بر عهده ي خود فرد است كه تصميم بگيرد در برابر چه كسي و چه چيزي تا چه حد مسئول است و در برابر وظيفه اي كه زندگي بر عهده ي او نهاده پاسخگوي كيست؟ پاسخگوي جامعه يا وجدان خويش؟ بيشتر مردم خود را مسئول و پاسخگوي خداوند مي دانند و بر اين باورند كه اين خداوند است كه اين مسئوليت را بر ايشان تعيين كرده است. (30).
پديده هاي روحاني موثر بر سلامت آدمي
به واسطه ي اين قابليت، انسا قادر است خود را نه تنها از يك موقعيت، بلكه از خود نيز جدا كند. او مي تواند ديدگاه خود را حتي نسبت به خود برگزيند. با اين كار، او در واقع، در قبال شرايط و تعيني كننده هاي جسمي و رواني موضع گيري مي كند. از اين زاويه، مشخص مي شود كه انسان در شكل دهي شخصيت خود، آزاد و مسئول هر كاري است كه درباره ي خود مي كند. نكته ي مهم، به ويژگي هاي شخصيتي يا سائق ها و غرايز – في نفسه – بلكه موضع ما در قبال آنهاست. توانايي ما در اين موضع گيري آن چيزي است كه ما را انسان مي كند. (33)
تنها از طريق پديده ي روحاني «از خود فاصله گيري» است كه انسان مي تواند به نحو مؤثري بر اضطراب ها، وسواس ها، تجارب آسيب زا و حوادث مقدر غلبه كند و از خود انساني سالم بسازد.
توانايي روحاني ديگر، كه فرنكل آن را يك ويژگي اساسي وجود انسان قلمداد مي كند، «از خود فراروندگي» است فرانكل در توضيح اين توانايي مي نويسد:
با طرح «از خود فراروندگي» اين واقعيت انسان شناختي بنيادين را متذكر مي شود كه انسان بودن يعني: حركت مداوم به سوي فراتر از خود؛ به سوي چيزي كه دقيقا همان خود كنوني نيست، به سوي چيزي يا كسي،به سمت يك معنا كه احتمالا توسط يك فرد تحقق مي يابد، يا به سوي يك فرد همنوع كه در خارج با او مواجه مي شويم. تنها به ميزاني كه فرد خود را به شيوه اي از اين دست تعالي مي بخشد. استعدادهاي خود را در وصول به يك هدف يا دوست داشتن ديگري به فعليت مي رساند. (34)
در راه دست يابي به از خود فراروندگي، فرد در جهت كامل كردن قابليت انساني اش، با خود دست و پنجه نرم كرده، از هر خود محوري رون آزرده و آري اجتناب مي نمايد. اين امر در سلامت رون شناختي او از اهميت بسياري برخوردار است.
معناجويي؛ رمز سلامت انسان
اما چيز ديگري نيز هست كه در انسان ريشه دارتر مي باشد، چيزي كه من آن را «معناجويي» مي نامم. «معناجويي» عبارت از تلاش انسان جهت دست يابي به بهترين معناي ممكن براي وجود اوست. (35)
تلاش انسان جهت يافتن يك معنا براي زندگي خود، يك نيروي اصيل در زندگي اوست. نه يك «توجيه ثانوي» براي سائق هاي غريزي اش. اين معنا منحصر به فرد ويژه ي خود اوست و از اين رو، تنها اوست كه بايد و مي تواند به آن فعليت بخشد و تنها با دست يابي به يك معناست كه معناجويي او ارضا خواهد شد. (36)
به عقيده ي فرانكل، معناي زندگي امري شخصي است، نه عام. بدين روي، هر انساني بايد خود به دنبال يافتن معناي زندگي خود باشد و به دليل همين شخصي بودن معناي زندگي است كه پرسش هاي مربوط به آن را نمي توان با عبارت كلي و مبهم پاسخ گفت، بكله هر كس داراي وظيفه و رسالتي ويژه در زندگي است كه تنها خود او مي تواند آن را تحقق بخشد. (37)
در مقابل، اگر معناجويي يك هدف اصيل در زندگي است- هدفي كه سبب احساس رضايت و خرسندي مي شود- در اين صورت، ناكامي در معناجويي، چيز كم اهميتي نخواهد بود. اگر يك موضوع مربوط به معنا، كه مناسب موقعيت شخص باشد يافت نشود ووي به دليل فقدان اين معنا در رنج باشد، اين وضعيت به »ناكامي وجودي» (38) خواهد انجاميد. «ناكامي وجودي» به خودي خود، ماهيت مرضي ندارد، اما پديده ي كاملا شايعي است كه انان ها با آن مواجهند. انسان ها به صورت طبيعي، براي غلبه بر اين پوچي دروني، برانگيخته مي شوند. اما اين احساس بي معنايي در خلال يك ناكامي وجودي، ممكن است به يك خلاء دروني تبديل شود.
فعاليت هاي زندگي انسان در صورتي فلج مي شوند كه «پويايي معنايي» (39) يعني تنش سالم و برانگيزاننده بين وضع موجود و معنايي كه هنوز ارضا نشده از بين برود و با وقوع اين امر، ساختار انگيزشي نيز مختل مي شود. در اين حالت پيوند موجود بين شخص و معنا شكسته شده و فرد ديگر در يك مسير تعالي دهنده ي زندگي حركت نمي كند، بلكه بعكس، بر خود متمركز است. موضوع توجه اكنون احساس خلأ و پوچي دروني است كه او را رنج داده، به سوي احساس عميق ناخشنودي سوق مي دهد علاوه بر اين، وضعيت مزبور به وخامت عمومي وضعيت هيجاني و كاركرد دستگاه عصبي خواهد انجاميد. و اين خود به حالت افسردگي منجر مي گردد. (40)
بدين سان، به نقطه اي مي رسيم كه از آن به «روان آزاردگي معنازاد»( 41 ) (نوژنيك) تعبير مي شود. در اين حالت،ناكامي وجودي به صورت مرضي در آمده است.
روان آزردگي معنا زاد
در مواردي كه يك مشكل عقلي، يك تعارض اخلاقي، يا يك بحران وجودي ريشه ي روان آزردگي باشد، ما از آن به «روان آزردگي معنازاد» (نوژنيك) تعبير مي كنيم. (42).
اين امور قريب بيست درصد از تمام روان آزردگي ها را موجب مي شوند. (43) اگر ناكامي وجودي با يك هيجان پذيري يا ضعف بدني تركيب شود، حالت مرضي به خود مي گيرد و از آن به «روان آزردگي معنازاد» تعبير مي كنند. براي مثال، افسردگي مي تواند علت زيست شناختي داشته باشد كه به آن «افسردگي درون زاد» (44) مي گويند. در اين مورد، معنا درمانگري نمي تواند گزينه ي درمانگري باشد. اما اگر افسردگي ريشه در مسائل حل نشده ي درون سطح روحي داشته باشد در اين صورت، مداخله ي معنا درمان گرانه باشد. البته اين سخن روان درمانگري و معنا درمانگري همزمان را نفي نمي كند.
«روان آزردگي معنازاد» حتي ممکن است به مشكلات جسمي بينجامد و درمانگر بايد با شناخت ريشه ي اصلي بيماري جسمي، به درمان بيمار اقدام كند. براي مثال، علت مشكلات معده و بي خوابي روان آزرده و ار يك بيمار، يك دو راهي ارزشي، يك مسئله ي مربوط به وجدان، و به تعبير ديگر، يك مشكل روحي است بيمار از شغل خود راضي نيست و احساس مي كند ديگر نمي تواند با آن كنار بيايد. از سوي ديگر، به دليل آنكه بايد هزينه ي خانواده اش را تأمين كند،مجبور است به اين شغل ادامه دهد. او نياز به ادامه اين شغل را درك مي كند، اما قادر نيست معنايي بيابد كه او را به ادامه ي آن متقاعد كند. از اين رو، به تنش هاي دروني و به دنبال آن، به مشكلات معده و بي خوابي مبتلا مي شود.
در اينجا، وظيفه ي درمانگر آن است كه تعارض ارزش هاو نيز دلايل گوناگوني را له يا عليه تغيير شغل آشكار كند. اين امر بيمار را در كشف دلايل جديد ديگر و بررسي و ارزيابي آنها توانامي سازد. او اكنون قادر خواهد بود با نگاهي جديد، كه آرامش و سلامت بيشتري را به دنبال دارد، به شغل خود ادامه دهد. (45)
راه هاي معنا بخشيدن به زندگي
1-انجام كاري ارزشمند؛ مانند كار كردن در يك شغل، ساختن يك خانه، نوشتن يك كتاب و نقاشي كردن.
2-كسب تجربه هاي والايي؛همچون تماشاي شگفتي هاي طبيعت، برخورد با يك فرهنگ و يا درك فردي ديگر، يعني عشق ورزيدن به او.
3-طرز برخوردي كه نسبت به رنج برمي گزينيم. (46)
فرانكل از همه ي اينها با عنوان كلي «ارزش ها» ياد مي كند. ارزش ها بسان معناي زندگي براي هر كس و هر وضعيت يكتاست. ارزش ها براي آن كه بتوانند با موقعيت هاي گوناگوني كه با آن روياروي مي شويم انطباق يابند. متغير و قابل انعطافند. در سراسر زندگي، بايد همواره خود را با مسئله ي ارزش ها روياروي ببينيم. و در هر موقعيتي، ارزشي را كه به زندگي مان معنا مي بخشد، برگزينيم.
سه راه معنا بخشيدن به زندگي، متناظر با سه نظام بنيادي ارزش ها هستند. ارزش هاي خلاق، (47) ارزش هاي تجربي (48) و ارزش هاي نگرشي. (49)
ارزش هاي خلاق، كه با فعاليت آفرينده و زايا ادراك مي شوند، معمولا ناظر به نوعي كار هستند، هر چند ارزش هاي خلاق را مي توان در همه ي عرصه هاي زندگي نمايان ساخت. با آفريدن اثري ملموس يا انديشه اي ناملموس يا خدمت به ديگران،مي توان به زندگي معنا بخشيد.
اگر لازمه ي ارزش هاي خلاق، ايثار و عرضه به جهان است، لازمه ي ارزش هاي تجربي دريافت از جهان است. اين پذيرا شدن مي تواند به اندازه ي آفرينندگي معنابخش باشد. بيان ارزش هاي تجربي مجذوب شدن در زيبايي عوالم طبيعت يا هنر است. به اعتقاد فرانكل، با تجربه ي شدت و عمق جنبه هايي از زندگي، مستقل از هر گونه عمل مثبت فرد، مي توان به معناي زندگي دست يافت.
ارزش هاي خلاق و تجربي با تجربه هاي غني، سرشار و مثبت انساني- غناي زندگي، خواه از طريق آفرينشگري يا از طريق تجربه كردن- سر و كار دارند اما زندگي فقط متشكل از تجربه هاي غني و والا نيست. رويدادها و نيروهاي ديگري همچون بيماري، مرگ، يا وضعيتي كه خود فرانكل در اردوگاه هاي كار اجباري با آن رو به رو گرديد. زندگي مان را محدود مي كنند. در اينجاست كه نقش ارزش هاي دسته ي سوم، يعني «ارزش هاي نگرشي» نمايان مي شود.
موقعيت هايي كه ارزش هاي نگرشي را مي طلبند آنهايي هستند كه دگرگون ساختن آنها يا دوري گزيدن از آنها در توان ما نيست. هنگام رويارويي با چنين وضعي، تنها راه معقول پاسخ گويي، پذيرفتن است. شيوه اي كه سرنوشت را مي پذيريم، شهامتي كه در تحمل رنج خود و وقاري كه در برابر مصيبت نشان مي دهيم آزمون و سنجش توفيق ما به عنوان يك انسان است. (50)
معناي «رنج»
انسان وقتي با وضعي اجتناب ناپذير مواجه مي گردد و يا با سرنوشتي تغيير ناپذير ماننديك بيماري لاعلاج رو به روست، اين فرصت را يافته است كه به عالي ترين ارزش ها و ژرف ترين معناي زندگي يعني رنج كشيدن دست يابد. درد و رنج بهترين جلوه گاه ارزش وجودي انسان است و آنچه حايز اهميت است، شيوه ي نگرش فرد نسبت به رنج است و شيوه اي كه اين رنج را به دوش مي كشد... يكي از اصول اساسي «معنا درمانگري» اين است كه توجه انسان ها را به اين مسئله جلب كند كه انگيزه و هدف زندگي گريز از درد و لذت بردن نيست، بلكه اين معناجويي است كه به زندگي معناي واقعي مي بخشد. (51)
با مواجه شدن انسان با يك يا دو رنج اجتناب ناپذير، نگرش او نسبت به زندگي تغيير مي كند و افق ديد او گسترش مي يابد. او ديگر معناي زندگي را در رهايي از آن درد و رنج نمي بيند، بلكه به دنبال معناي زندگي از درون خود رنج است. فرانكل مي گويد:
مهم اين نيست كه ما چه انتظاري از زندگي داريم، بله مهم اين است كه زندگي از ما چه انتظاري دارد. (52)
انسان دچار رنج و سختي بايد سعي كند تا معنا و هدفي از درون خود رنج براي خود بيابد مانفرد هيلمن، كه خود يك روان درمانگر است،نمونه اي از يافتن معنا در رنج را اين گونه توصيف مي كند:
من غالبا فرايند تغيير نگرش به رنج را در كلينيك توان بخشي پزشكي شاهد بوده ام. در آنجا- به عنوان مثال- با والديني مواجه مي شويم كه با آسيب مغزي غير قابل بازگشت فرزند خود درگيرند. در وهله ي اول،والدين كاملا اميدوارند كه كودكشان سلامتي خود را در حد قابل قبولي بازيابد،حتي اگر اين اميد برخلاف معاينات پزشكي بوده باشد. تنها پس از گذشت مدت زمان قابل توجه و پس از تلاش و فرايند دروني براي سازگاري، ديدگاه آنان تغيير مي يابد. اجتناب ناپذير بودن اين وضعيت به تدريج پذيرفته مي شود و والدين ديگر به دنبال معنا در اميد بي فايده به بهبودي فرزندشان نيستند، بلكه آن را در مراقبت درست، همراه با عشق و محبت شخصي به فرزندشان جست و جو مي كنند.
اين امر موفقيتي است براي هر دو؛ براي والدين، كه اكنون بهترين برخورد ر با فرزند محبوب خود دارند، وبراي كودك، كه علي رغم محدوديت شناختي شديد، مي تواند از مراقبت و فضاي امن تر اطراف خود بهر ببرد. (53)
روش هاي معنا درمانگري
در رويكرد معنا درمانگري، انسان شناسي از اهميت بسزايي برخوردار است و از آن چشم انداز، معنا درمانگري يك مبناي فلسفي دارد. تجربه نشان داده است كه صرف مواجه ساختن بيمار – با برداشت او (فرانكل) از انسان – يك تأثير شفابخش دارد. (55). اين برداشت در ضمن گفت و گو در مواجهه ي بين شخصي به بيمار منتقل مي شود. بدين روي، اين انسان شناسي ساختاري است كه از طريق آن مي توان روش ها را غالبا به آساني، به منظور كاربردهاي عملي شكل داد. معنا درمانگري نسبت به روش ها و فنوني كه در خارج از معنا درمانگري ساخته شده اند بسيار پذير است. فقط به شرط آنكه با برخي از اصول اساسي معنا درمانگري متناسب باشند. در واقع، فرانكل نقش خود ر نه جايگزين، بلكه مكمل اشكال ديگر روان درمانگري مي دانست. بسياري از روش هاي كنوني، از طريق برقراري ارتباط با ديدگاه هاي انسان شناسانه فرانكل حيات مجدد مي يبند، چون به فضاي وسيع تري متصل مي شوند.
در ادامه، چهار روش راهبرد رسمي و ويژه ي معنا درمانگري، يعني «قصد متضاد»، (56) «عدم توجه» (57) «سازگاري نگرشي» (58) و «آموزش حساس شدن براي معنا» (59) توصيف مي شوند.
1- قصد متضاد
بيماري را در نظر مي گيريم كه از بي خوابي شديد رنج مي برد. تجربه ي ناتوانايي در خوابيدن موجب يك اضطراب انتظاري مي شود و درعين حال،موجب تلاش فزاينده اي براي به خواب رفتن مي گردد. اما اين تلاش ها- حتي – موجب تشديد بي خوابي مي گردند.
در «قصد متضاد» اين دور باطل روان آزرده وار از طريق بيان تمايل به همان چيزي كه شخص از آن مي ترسد، شكسته مي شود. دراينجا، توانايي براي از خود فاصله گيري به شيوه اي خنده دار در فرد به حركت در مي آيد. اليزابت لوكاس، شاگرد و دست پرورده ي فرانكل و از پيرون جدي معنا درمانگري، «قصد متضاد» را اين گونه توصيف مي كند:
«قصد متضاد» چيزي بيش از درمان نشانگان بيماري است. بيمار با كمك شوخ طبعي، خودش را به فراسوي خود بالا مي كشد. او ديگر خود را تسليم تكانه هاي رواني – فيزيكي نمي كند، بلكه خود را به عنوان فردي نيرومند، تجربه كرده، شجاعت خود را ثابت نموده،مواجهه با مشكلات را غنيمت شمرده و از روي قصد و عمد، با موقعيت هاي مملو از اضطراب مواجه مي شود. همه ي اين امور پيشرفت دروني اي را موجب مي شوند كه هرگز از طريق مبارزه ي عقلاني صرف با اضطراب ها قابل دست يابي نيستند. او نگرش عمومي خود را نسبت به زندگي تغيير داده، به اعتماد اساسي دست مي يابد. اين امر از بيمار در مقابل هر نگراني روان آزرده وار، به بهترين وجه محافظت مي كند. (66)
در رابطه با مثالي كه ذكر شد به بيمار مبتلا به بي خوابي آموزش داده مي شود تا به جاي تلاش براي خوابيدن، تصميم بگيرد دست كم در اين زمان و در صورت امكان، هرگز نخوابد. با اين همه، همان گونه كه پيش از ابتلاي بيمار به بي خوابي، او زياد مي خوابيد، در اينجا هم به شدت خواب آلوده مي شود و به زحمت خواهد توانست همه ي شب را بيدار بماند. صبح روز بعد، چشمان خسته ي را تنها با چوب كبريت مي توان باز نگه داشت. زماني كه بيمار واقعا تصميم مي گيرد نخوابد ترس از به خواب نرفتن از بين مي رود؛ زيرا ترس از نخوابيدن نمي تواند در كنار تصميم واقعي بر نخوابيدن وجود داشته باشد. روز بعد احتمالا بميار با به خاطر آوردن شكست غم انگيز خود در اين برنامه و به خواب رفتن فوري، خنده اش مي گيرد. مانفرد هيلمن نمونه اي از به كارگيري روش «قصد متضاد» را اين گونه شرح مي دهد:
خانم بيماري را به خاطر مي آورم كه در هنگام خواندن يك متن در كليسا، دستانش مي لرزيد، من ساز و كار «قصد متضاد را براي او شرح دادم، اما اين امر به نظر او كاملا نامعقول بود. او مي خواست از شر لرزش دستانش خلاص شود، نه آنكه آن را تشديد كند! با اين حال،دو ماه بعد او گزارش داد كه دستانش در هنگام خواندن دركليسا، ديگر نمي لرزد. يك روز، هنگامي كه دستان او مجددا لرزش پيدا كرده بودند چيزي را كه به او آموخته بودم، به كار گرفت و در كمال تعجب، مشاهده كرد كه لرزش دستانش متوقف گرديد. بدين ترتيب، او دريافت كه گاهي اوقات لازم است با استفاده از شيوه هايي نامعمول از عهده ي مشكلات رواني برآمد. (67)
2- عدم توجه
كسي كه بسيار نگران به خواب رفتن است،فرايند بهنجار به خواب رفتن رادست كاري مي كند. كسي كه با نگراني، مراقب عود بي نظمي آهنگ ضربان قلب خود است، در واقع بي نظمي آهنگ ضربان قلب را ايجاد مي كند. اين مطلب درباره ي بسياري از بيماري هاي ديگر از قبيل سردردها، لرزش، يا صداهايي كه در گوش شنيده مي شوند، صادق است. همچنين ممكن است شخص بيش از حد به رفتار يا گفتار خود توجه كند. همه ي اينها به اختلال چرخه ي طبيعي زندگي منجر مي شود. هدف درمانگري آن است كه توجه بيمار را ازبيماري و نگراني درباره خود باز دارد. چيزي كه ما در واقع،در باره آن صحبت مي كنيم به فن حواس پرتي، بلكه جهت گيري مجدد به سمت معناست. (70)
اعتنا نكردن، به چيزي – به منظور دست يابي به عدم توجه مورد نياز- تنها از راه ناديده گرفتن آن، از طريق معطوف كردن توجه خود به سوي چيزي ديگر امكان پذير است. اين همان جايي است كه معنا درمانگري وارد حوزه ي تحليل وجودي مي شود كه هدف اساسي آن، كما بيش آن است كه شخص را به سوي دست يابي به يك معناي عيني برخاسته از وجود شخصي اش سوق دهد. گاهي اوقات لازم است خود اين معنا را از طريق تحليل، توضيح داد و تبيين نمود. (فرانكل، 1998، ص (179) (71)
در خلال فرايند درمانگري، ممكن است جدا كردن بيمار از نشانگان دل بستگي به خود،كه وي سخت به آن وابسته است كار دشوار و پر زحمتي باشد. اين كار غالبا نيازمند خلاقيت و پشتكار براي يافتن چيزي جالب تراز توجه بيش از حد است.
معلوم شده است كه در درمان افراد مبتلا به رنگ زدن گوش، عدم توجه در مركز فرايند درمان قرر دارد. فردي كه صداهاي بلندي را در گوش خود مي شوند به طور طبيعي دوست دارد بر آن صداها متمركز شود. تنها يك هدف ارزشمند قوي، چيزي كه مهم تراز آن صدا تلقي شود، مي تواند توجه اين فرد را از تثبيت بر آن صداهاي مزاحم منحرف كند. «قصد متضاد» و «سازگاري نگرشي» نيز بخشي از اين فرايند درمان را تشكيل مي دهند. (72)
اهداف و روابط شخصي ارزشمند به افراد اجازه را مي دهند كه فراتر از مشكلات و رنج خود رشد كنند. ارنست كرچمر (Ernst kretschmer)كه يك روان پزشك است، اين مطلب را اين گونه توصيف مي كند:
درمانگر بايد يك جريان مثبت قوي، با اهدافي متناسب با شخصيت بيمار به او بدهد. عقده هاي روان آزرده وار مانند ميكروب هايي هستند كه در آب راكد به بهترين وجه، رشد و تكثير مي يابند و يك جريان نيرومند و تازه ي آب مي تواند آنها را بشويد و ببرد. (73)
3- سازگاري نگرشي
اينكه آيا فرد با يك وضعيت زندگي دشوار كنار آمده، بر آن غلبه مي کند، يا زير فشار آن رنج كشيده، خرد مي شود، عمدتا بر نگرش شخصي او به آن وضعيت بستگي دارد. بنابر اين، سازگاري نگرشي از اهميتي فوق العاده در مشاوره و درمانگري برخوردار است. «سازگاري نگرشي» به هسته ي مركزي شخصي، توانايي ذهني و سرشت عميق او و نقطه اي كه نگرش هاي اساسي از آنجا فرد را به عنوان يك كل تحت تأثير قرار مي دهند، اشاره مي كند.
هدف از «سازگاري نگرشي» در اصل، اصلاح نگرش هاي بيماري زاست، و اين به ويژه در مواردي ضرورت مي يابد كه مشكلاتي كه اين نگرش ها را موجب شده اند، نتوانند به خودي خود تغيير يابند. در نتيجه، هر قدر محدوديت هاي ايجاد شده در مقابل اصلاح يك مشكل بيشتر باشند، سازگاري نگرشي از اهميت بيشتري برخوردار خواهد بود.( ريدل، دکارت و نايون،2002 ) (74)
لازم است يك تغيير ديدگاه و در چارچوب معنا درمانگري، يك « انقلاب كوپرنيي» تحقق يابد:
اين خود زندگي است كه سؤال هايي را مطرح مي كند، نه انسان وظيفه ي انسان آن است كه به سؤال هاي زندگي پاسخ دهد و به مسئوليت هاي خود در قبال زندگي عمل كند. ( فرانکل، 1998، ص 142 ) (75)
چيزي كه لازم است آن را بشناسيم و به آن دست يابيم عبارت از يك نگرش نيرومندتر، تصحيح شده،از لحاظ اخلاقي ارزشمندتر و اميدوارانه تر،.. است.(لوكاس، 1998، ص 115) (76)
اين مي تواند – براي مثال- نمود جسماني،شرايط زندگي نامطلوب، پذيرش بيماري مزمن، درد، زنگ زدن گوش، التهابات عصبي، و مانند آن و حتي بيماري رواني را در پي داشته باشد و ممكن است به روابط بين فردي يا شرايط كار مربوط باشد.
اليزابت لوكاس خاطر نشان مي كند كه سازگاري نگرشي نه فقط در مواجهه با سرنوشت منفي، بكله در برابر سرنوشت مثبت نيزاز اهميت و ضرورت برخوردار است. انسان بايد نسبت به اوضاع و شرايط مطلوب، مسئولانه رفتار كند. يك فرد ثروتمند مي تواند بسيار به ديگران نيكي كند. سلامتي، نيروي لازم براي انجام وظايف مهم را فراهم مي كند. هوش بالا مي تواند براي حل مشكلات سخت به كار گرفته شود. همچنين قدرت مي تواند براي تحقق بخشيدن به اهداف ارزشمند مورد استفاده قرار گيرد. (77)
4- آموزش حساس شدن براي معنا
1-مشكل من چيست؟
2-ميدان عمل آزادنه ي من چقدر است؟
3-چه گزينه هايي پيش روي من قرار دارند؟
4-مناسب ترين گزينه كدام است؟
5-اين همان گزينه اي است كه مي خواهم به آن جامه ي عمل بپوشانم؟ (78)
فرد مي تواند كاغذي برداشته، آن را به دو نيمه تقسيم كند. در يك نيمه ، محدوده اي را كه سرنوشت در اختيار او قرار داده است فهرست كند؛ يعني فضايي كه، دست كم، در زمان كنوني مفروض و تغيير ناپذير است.
فرض مي كنيم مشكل عبارت است از وجود يك همكار جديد كه هماهنگي بين همكاران ديگر را از بين مي برد. اكنون به نيمه ي ديگر ورق توجه مي كنيم كه نشان دهنده ي ميداني است كه فرد براي عمل آزادانه،علي رغم مشكل مفروض در اختيار دارد.
در گام سوم، گزينه ها و رفتارهاي ممكن مورد توجه قرار مي گيرند. در اينجا، بايد تخيل بي قيد و شرط و نامحدود حاكم باشد. هر چيز قابل تصوري، حتي اگر غير ممكن بوده باشد، بايد ذيل عنوان« ميدان عمل آزادنه»، فهرست شود؛ مثلا مي توان اين گونه تصور كرد كه همكار جديد از سوي گروه، مورد بي اعتنايي قرار گيرد، يا به رئيس كارگزيني گزارش شود. اما مي تون اين راه را نيز تصور كرد كه يك فرد مناسب با همكار جديد صحبت كند،با اينكه گروه، همديگر را در فرونشاندن خشم خود ياري كنند، و بدين سان، به شيوه اي باز با وضعيت موجود برخورد كنند.
سپس در مرحله ي چهارم، بايد مناسب ترين راه انتخاب گردد. گزارش كارهاي همكار جديد به رئيس كارگزيني نمي توان يك اقدام صحيح باشد؛چون ممكن است فقط موجب افزايش تنش گردد. اما كمك كردن به هم و برخورد باز با وضعيت موجود مي تواند بهترين كار در اين باره باشد. اين راه مستلزم شجاعت همه ي افراد درگير و آمادگي براي تحمل تعارض مداوم است؛ اما غالبا مي توان چنين فرض كرد كه اين مشكلات لزوما شدت نمي يابند.
در پنجمين و آخرين گام، راه حل انتخابي به عمل در مي آيد. در اينجا، مجددا اعضاي گروه مي تواند همديگر را ياري كنند. اين كار مي تواند در نهايت، به برطرف شدن سوء تفاهم ها و مخالفت ها در خلال چند هفته بينجامد و همكار جديد ياد بگيرد با هماهنگي بيشتر به گروه بپيوندد.
اين مجموعه سؤال ها به آگاهي و وضوح بيشتر وضعيت مشكل زا براي افراد مي انجامد. ميدان عمل آزادانه براي مراجع مشخص مي شود و او تشويق مي گردد. به گونه اي خلاق بامشكل موجود برخورد كند. بدين سان، خطر گرفتار شدن در ميدان محدوديت زايي كه سرنوشت براي او مشخص كرده است، از بين مي رود. (79)
نقد و بررسي
توضيح آنكه انساني كه فرانكل به رسميت مي شناسد با همه ي برتري و شرافت و تفاوتي كه با ساير موجودات دارد. از حد زميني بودن فراتر نمي رود. در نگاه فرانكل، اگر چه انسان داراي ابعاد وجودي خاصي است. كه منشأ پديدارهاي صرفا انساني هستند. ولي با وجود اين همين ابعاد هم به اين عالم تعلق دارند و از مرزهاي اين جهان فراتر نمي روند (80) به عقيده ي فرانكل، همين وجود مادي و اين جهاني انسان از سه بعد جسمي، رواني و روحاني تشكيل يافته و چيزي به نام «روح»، وراي وجود مادي انسان براي او مطرح نيست.
بحث از وجود يا عدم وجود روح،از زمان هاي دور در ميان متفكران و دانشمندن وجود داشته و ديدگاه هاي متفاوتي درباره ي اين مطرح شده است. اين ديدگاه ها را مي توان به چهار دسته ي كلي تقسيم كرد:
الف. ديدگاهي كه بكلي منكر پديده هاي روحي و روح به عنوان عنصري در برابر جسم است و همه ي پديده هاي روحي را توجيه مادي مي كند. اين ديدگاه به دمكريتس (Democritus)، زنون (Zeno) توماس هابز (Thomas Hobes)، رفتار گرايان، علاف، اشعري، باقلاني، و ابوبكر صم، نسبت داده شده است.
ب. ديدگاهي كه پديده هاي روحي را پذيرفته، ولي منكر روح مجرد است. «فرانمودگرايي» (81)كه پديده هاي روحي را بكلي متفاوت با پديده هاي مادي و در عين حال، برخاسته از تحولات مادي و زيستي اعضا مي داند و نيز نظريه ي «شخص»، (82) كه روح را همان پديده هاي روحي مي داند كه پياپي در مسير انساني پديد مي آيد و از بين مي رود، در اين دسته قرار دارند. هاكسلي (Huxly T.H) و استراوسن (P.E. Straswson) – به ترتيب – قايل به دو ديدگاه ياد شده هستند.
ج. ديدگاهي كه روح و جسم را دو عنصر مستقل از يكديگر مي داند، ولي براي هر دو خمير مايه اي حسي و مادي در نظر مي گيرد. اين ديدگاه به ويليام جيمز (William James) و راسل (B.Russell) نسبت داده شده است.
د. ديدگاهي كه هر چند تأثير و تأثر روح و جسم را مي پذيرد،ولي علاوه بر ساحت جسم، معتقد به ساحت مجرد ديگري به نام «روح» است كه همه ي پديده هاي روحي به آن منتسب هستند و از آن برمي خيزند. اكثر قريب به اتفاق فلاسفه و دانشمندان مسلمان به اين ديدگاه معتقدند. (83)
در هر حال،در برابر منكران روح، از زمان هاي دور در ميان آثار دانشمندان و تعاليم اديان الهي، دو بعدي بودن انسان و تركيب او از روح و بدن و نيز اعتقاد به عنصري به نام «روح»، كه مستقل از بدن است، مطرح بوده و دلايل عقلي و نقلي فراواني در باب اثبات چنين عنصري ارائه شده است. قرآن مجيد نيز بر دو ساحتي بودن وجود انسان تأكيد دارد و علاوه بر بعد جسماني، در آيات فراواني ساحت روح انسان را مورد توجه قرر داده است. (84)
در ادامه، دو مطلب از ديدگاه آيات قرآن مجيد مورد بررسي قرار مي گيرند:
الف. وجود و استقلال
از جمله آياتي كه بر وجود روح دلالت دارند آيات شريفه ي دوازدهم تا چهاردهم سوره ي مؤمنون هستند كه خداوند مي فرمايد:
(و لقد خلقنا الانسان من سلاله من طين ثم جعلناه نطفه في قرار مکين ثم خلقنا النطفه علقه فخلقنا
العلقه مضغه فخلقنا المضغه عظاما فکوسنا العظام لحماً ثم أنشأناه خلقنا آخر فتبارک الله أحسن الخالقين)؛
و ما انسان را از عصاره اي از گل آفريديم، سپس او را نطفه اي در قرارگاه مطمئن (= رحم ) قرار داديم، سپس نطفه را به صورت علقه (=خون بسته) و علقه را به صورت مضغه(=چيزي شبيه گوشت جويده شده) و مضغه را به صورت استخوان هايي در آورديم و بر استخوان ها گوشت پوشانديم، سپس آن را آفرينش تازه اي داديم. پس خجسته است خدا كه بهترين آفريندگان است.
در اين آيات، پس از ذكر مراحل جسماني خلقت انسان مي فرمايد:(ثم أنشأناه خلقاً آخر).آفرينش ديگر تعبيري كنايي از دميده شدن روح است و نبايد آن را مرحله اي از مراحل تكوين ساختمان جنين قلمداد كرد؛ زيرا در باره ي مراحل پنج گانه ي رشد جنين (نطفه، علقه، مضغه، عظام، لحم)، كه در اين آيه مورد اشاره قرار گرفته، از كلمه ي «خلقنا» استفاده شده، اما درباره ي اين مرحله ي خاص، سياق عبارت تغيير كرده و لفظ (أنشأناه) به جاي «خلقنا» به كار رفته است. روشن است كه آفرينش ديگر پس از تكامل جنبه ي جسماني انسان نمي تواند مرحله اي جسماني باشد و اشاره به مرحله ي دميدن روح انسان است. (85)
آيه ي شريفه ي نهم از سوره ي سجده نيز از جمله آياتي است كه به اصل وجود روح انسان پرداخته. در اين آيه، پس از طرح مسئله ي خلقت حضرت آدم عليه السلام از خاك و آفرينش نسل او از آبي پست، مي فرمايد: (ثم سواه و نفخ فيه من روحه) (سجده: 9)؛ سپس خداوند او را درست اندام و موزون كرد و از روح خويش در او دميد.
ظاهر اين آيه ي شريفه آن است كه هر انساني پس از آنكه مراحل تكامل جسماني خود را تا مرحله ي پردازش و تسويه طي كرد، از سوي خدا در او روح دميده مي شود.
آياتي كه علاوه بر وجود روح، استقلال و بقاي آن پس از مرگ را نيز اثبات مي كند، فراوانند، از جمله:
1.آياتي كه با اشاره به مسئله ي مرگ، بر اين دلالت دارند كه زمان فرا رسيدن مرگ، چيزي از انسان محفوظ مي ماند. هر چند جسم او متلاشي و نابود گردد؛ مانند: (و قالوا أاذا ظللنا في الأرض أالنا لفي خلق جديد بل هم بلقاء ربهم کافرون قل يتوفاکم ملک الموت الذي و کل بکم ثم الي ربکم ترجعون)(سجده،10 و 11)؛ و (كافران) گفتند: آيا آن گاه كه (مرديم و پوسيده شديم و ذرات جسم) ما در زمين ناپديد شد، به راستي، آفرينش دوباره خواهيم يافت؟ بلكه آنان ديدار با خداوندگارشان را انكار مي كنند. بگو فرشته ي مرگ، كه بر شما گمارده شده است، شما را به تمام و كمال دريافت مي كند، سپس به سوي خداوندگارتان باز خواهيد گشت.
با توجه به معناي «توفي» كه تمام و كمال دريافت كردن يك شيء است، آيات ياد شده بر آن دلالت دارند كه هنگام مرگ، علاوه بر آنچه مشاهده مي شود – يعني جسم بي حركت و بدون درك و احساس- چيزي كه حقيقت و خود انسان است به تمام و كمال به وسيله ي فرشتگان الهي دريافت مي شود و آن چيز همان «روح» است زيرا جسم پس از مرگ و پيش از مرگ، در اختيار در بين ماست و فرشته ي وحي آن را دريافت نمي كند. نكته ي شايان توجه در اين آيه آن است كه خداوند پندار منكران معاد را، كه مي پنداشتند انسان همان جسم اوست و با مرگ متلاشي شده ذرات آن در زمين ناپديد مي شوند نادرست دانسته، مي فرمايد: حقيقت و هويت واقعي شما چيز ديگري است. كه به تمام و كمال به وسيله ي فرشته ي مرگ دريافت مي شود و با مرگ و متلاشي شدن جسم نابود شدني نيست و مستقل از جسم به زندگي خود ادامه مي دهد. (86) (و لو تري اذا الظالمون في غمرات الموت و الملائکه باسطوا أيديهم أخرجوا أنفسکم اليوم تجزون عذاب الهون بما کنتم تقولون علي الله غير الحق و کنتم عن آياته تستکبرون)(انعام: 93)؛ و كاش ستمگران را در شدايد مرگ مي ديدي كه فرشتگان دست هايشان را گشوده اند (و بالاي سرشان ايستاده به آنان مي گويند: ) خودتان را خارج كنيد! اينك به خاطر نسبت هاي نادرستي كه به خدا مي داديد و تكبري كه نسبت به آيات الهي داشتيد، با عذاب خوار كننده مجازات مي شويد!
تعبير «خودتان را خارج كنيد» دلالت بر آن دارد كه انسان علاوه بر جسم، عنصر ديگري دارد كه حقيقت انسان را تشكيل مي دهد و هنگام مرگ از جسم جدا مي شود و بيان ديگري از قبض روح انسان به وسيله ي فرشتگان مرگ است. (87)
2.آيات مربوط به حيات برزخي؛ مانند آيه ي شريفه ي: (حتي اذا جاء أحدهم الموت قال رب ارجعون لعلي أعمل صالحاً فيما ترکت کلا انها کلمه هو قائلها و من ورائهم برزخ الي يوم يبعثون)(مومنون: 99- 100)؛ و چون مرگ يكي از آنان (كافران) فرا رسد گويد: «پروردگارا! مرا بازگردان شايد كار نيكي انجام دهم كه جبران اعمال گذشته ام باشد. » هرگز اين سخني است كه او به زبان مي گويد و پشت سر آنان برزخي است تا روزي كه برانگيخته شوند.
آيات ناظر به عالم برزخ، كه فراواند، همگي دلالت بر آن دارند كه انسان پس از مرگ و پيش از برپا شدن قيامت، در عالمي زندگي مي كند، مشمول نعمت يا نقمت پروردگار است،آرزو و درخواست دارد، گفت و گو و سرزنش و عقاب و ستايش و بشارت دارد و به محض مردن، در عالمي با چنين خصوصياتي وارد مي شود. اينها همه متوجه چيزي غير از جسم اويند كه مورد مشاهده ي ماست و يا متلاشي مي شود و بنابر اين، به روشني بر وجود روح و بقاي آن پس از مرگ دلالت دارند.
علاوه بر آيات قرآن، دلايل متعدد عقلي، دلالت بر وجود روح و استقلال آن دارند؛ مانندثبات شخصيت انسان در طول عمر، تقسيم ناپذيري روح و پديده هاي روحي، بي نيازي روح و پديده هاي روحي از مكان، و امتناع انطباع كبير در صغير. همچنين شواهد بسيار تجربي، وجود و استقلال روح را تائيد مي كنند. (88)
ب.روح مجرد؛ هويت واقعي انسان
در مقابل اين عقيده ي فرانكل و ساير وجودگرايان، پس از اثبات وجود روح درمباحث قبلي، دو نكته ي مهم با توجه به مباحث گذشته، از منظر قرآن بررسي مي شوند: نخست آنكه روح آدمي موجودي مجرد است؛ و دوم آنكه هويت واقعي انسان (آنچه انسانيت انسان به آن است) را روح او تشكيل مي دهد. اين دو مطلب از مفاد آيات مذكور و توضيحات پيشين به دست مي آيند، زيرا در آيات مربوط به خلقت انسان پس از طرح مراحل جسماني آفرينش انسان، از خلقتي ديگر و يا دميدن روح در او سخن به ميان آمده و اين نكته نشانه ي غير مادي بودن روح است.
همچنين بقاي انسان پس از متلاشي شدن جسم و تداوم زندگي وي در عالم برزخ و به تمام و كمال دريافت شدن آن نشان غير مادي و غير جسماني بودن روح است.
از سوي ديگر، اگر هويت واقعي انسان، به جسم مادي او بود بايد با مردن و متلاشي شدن جسم، انسان نابود شود، در صورتي كه آيات قرآن بر بقاي انسان- پس از متلاشي شدن جسم – تأكيد دارند. همچنين درباره ي خلقت انسان پس از آنكه فرمود:(ثم أنشأناه خلقاً آخر)(سپس او را در خلقتي ديگر پديد آورديم). جمله ي (فتبارک الله أحسن الخالقين)،(پس خجسته باد الله كه بهترين آفريننده است) را مطرح ساخت. اين نكته نيز دلالت بر آن دارد كه پس از دميدن روح، موجود انساني تحقق مي يابد. همچنين آياتي كه مي فرمايند شما را به تمام و كمال دريافت مي كنيم، دليل آن هستند که روح انسان، تمام هويت واقعي او را تشكيل مي دهد، وگرنه اگر جسم هم بخشي از وجود واقعي انسان بود، در هنگام مرگ، انسان به تمام و كمال دريافت نمي شد و با متلاشي شدن جسم، بخشي از هويت واقعي انسان نابود مي گرديد.
بدين روي، از ديدگاه اسلام، انسان نه يك موجود تك ساحتي (مادي صرف)، بلكه موجودي دو ساحتي است كه متشكل از جسم و روح است و در روان درمانگري، لازم است به هر دو بعد توجه شود. بسياري از مشكلات رواني افراد از قبيل استرس ها، اضطراب ها و افسردگي ها در دنياي امروز، ناشي از احساس پوچي و بي معنايي در اثر عدم اعتقاد به خدا و قيامت است.
احساس يافتن معاد در همين زندگي مادي، هر چند ممكن است براي بسياري از افرد راضي كننده باشد، اما براي انبوه گسترده اي از افراد اقناع كننده نيست، و لازم است روان درمانگر با شناخت صحيح علت مشكل رواني بيمار، او را به سوي دين داري و اعتقاد به خدا و روز باز پسين، و مسئوليت انسان در قبال خدا سوق دهد، و از اين طريق است كه مشكل رواني افرادي كه از احساس پوچي و بي معنايي واقعي رنج مي برند برطرف مي شود.
پي نوشت ها:
1- Logotherapy.
2- Existential psychology.
3- Existentialism.
4- D. G. Banner, & P. C. Hill, Baker Encyclopedia of psychology & counseling, 2nd ed., Baker Books, 1999, p. 412.
5- جمعي از مؤلفان، مکتب هاي روان شناسي و نقد آن، تهران، سمت، 1377، ج2، ص 416.
6- عبدالرسول بيات و همکاران، فرهنگ واژه ها، قم، مؤسسه ي انديشه و فرهنگ ديني، 1381، ص 25.
7- Rationalism.
8- Subjectivism.
9- عبدالرسول بيات و همکاران، پيشين، ص 29-33.
10- D. G. Banner, & P. C. Hill. op.cit, p. 412.
11- American Association of Humanistic Psychology.
12- D. G. Banner, & P. C. Hill, op.cit, p. 412.
13- اميل ويکتور فرانکل، پزشک و روح، ترجمه ي فرخ سيف نژاد، تهران، درسا، مقدمه ي مترجم.
14- Man’s Search for meaning.
15-The doctor and the soul: from psychotherapg to logoiherapy.
16- The Will to meaniny: Foundations and application of Logot hera py.
17- the Suffering human: Anthropological foundations
of psychotherapy.
18- Spiritual aspect.
19- height-psychology.
20- M. Hillman. Viktor E. Frankl ‘s existential Analysis and /logotherapy. W. Miles COX and Eric klinger (edsHandbook of Motivational counseling: concepts. approaches and assessment. John Wiley & sons. 2004. p. 359.
21- اميل ويکتور فرانکل، پزشک و روح، ص 18.
22- M. Hillman, op.cit.
23- E. V. Farnkl, Man ‘s search for meaning: an introduction to logotherapy, New York, Pocket books, 1974. p. 206.
24- ibid.
25- اميل ويکتور فرانکل، خدا در ناخودآگاه، ترجمه ي ابراهيم يزدي، تهران، درسا، 1375، ص 87.
26- همان، ص 50.
27-e.V. Farnkl. op.cit. p. 172.
28- اميل ويکتور فرانکل، خدا در ناخودآگاه، ص 35.
29- همان.
30- E. V. Farnkl. op.cit. P. 172.
31- Self- distancing.
32- Self- transcendence.
33- M. Hillman. op.cit, p. 360.
34- M. Hillnian, op.cit, p. 361.
35- Ibid.
36- V. E. Frankl, op.cit, p. 154.
37-Ibid.
38- Existential Frustration.
39- Noodynamics.
40- M. Hillman. op.cit. P. 362.
41- Noogenic neorosis.
42- M. hilIman. op.cit. 362.
43- اميل ويکتور فرانکل، پزشک و روح، ص 24.
44- endogenous depression.
45- M. hillman, op. cit, p. 364.
46- V. E. Franki, op.cit, p. 176.
47-Creative values.
48- Experiential values.
49- Attitudinal Values.
50- دوان شولتز، روان شناسي کمال: الگوهاي شخصيت سالم، ترجمه ي گيتي خوشدل، تهران، پيکان، 1385، ص 162-163.
51- V. E. Frankl, op. cit, p. 178.
52- اميل ويکتور فرانکل، پزشک و روح، ص 21.
53- M. Hillman, op.cit, p. 365.
54- Ibid.
55- Ibid.
56- Paradoxical intention.
57- Dereflection.
58- Attitudinal Adjustment.
59- sensitization training for meaning.
60-Anxiety disorders.
61- Phobias.
62- Panic disorders.
63- Compulsory disorders.
64- Insomnia.
65-Social phobias.
66- M. Hillman, op.cit, p. 367.
67- Ibid, p. 368.
68- Obsessional neurosis.
69- Somatoform disorders.
70- M. Hillman, op.cit, p. 368.
71- Ibid. p. 368.
72- Ibid, p. 369.
73-Ibid, p. 369.
74- Ibid, p. 369.
75- Ibid, p. 369.
76- Ibid, p. 370.
77- Ibid.
78- Ibid.
79- Ibid. p. 371.
80- صديقه ذاکر، «آراء فرانکل، هايدگر و مطهري در توصيف حقيقت انسان»، فصل نامه ي مشکاه النور، ش 30و31 (پاييز و زمستان 1384)، ص 86.
81-Epiphenomenalism.
82- Person theory
83- محمود رجبي، انسان شناسي، قم، مؤسسه ي آموزشي و پژوهشي امام خميني 1378، ص 85-86، به نقل از: مني احمد ابوزيد، الانسان في الفلسفه الاسلاميه، ص 88-100.
84- محمود رجبي، پيشين، ص 76.
85- ر.ک. سيد محمد حسين طباطبايي، الميزان، تهران، دارالکتب الاسلاميه، 1394ق، ج 15، ص 19. در برخي روايات نيز بر اين برداشت از آيه تأکيد و پايان مرحله ي پنجم (پوشيدن استخوان ها از گوشت) به عنوان پايان مرحله ي جنيني قلمداد گرديده و ايجاد آفرينش ديگر، دميدن روح و ايجاد نفس و روح انساني شمرده شده است. (شيخ حرّ عاملي، وسائل الشيعه، تهران، المکتبه الاسلاميه، 1403، ج 19، ب 19 از ابواب «ديات اعضاء»، ح 1).
86- محمود رجبي، پيشين، ص 87-88.
87- همان، ص 88.
88- براي آگاهي بيشتر از اين دلايل عقلي و شواهد تجربي. ر.ک. محمود رجبي، پيشين، ص 89-93.
معرفي سايت مرتبط با اين مقاله
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
تازه های مقالات
ارسال نظر
در ارسال نظر شما خطایی رخ داده است
کاربر گرامی، ضمن تشکر از شما نظر شما با موفقیت ثبت گردید. و پس از تائید در فهرست نظرات نمایش داده می شود
نام :
ایمیل :
نظرات کاربران
{{Fullname}} {{Creationdate}}
{{Body}}