اسهال ـ علائم، علل و درمان

اسهال از علل عمده مرگ و میر به ویژه در کشورهای در حال توسعه به حساب می‌آید. با آنکه اسهال بیماری بسیار شایعی است، اما هنگامی که کم آبی شدید حادث می‌شود، بسیار جای نگرانی خواهد داشت. اجازه دهید نگاهی به علل، علائم و گزینه‌های درمانی این عارضه‌ی شایع بیاندازیم.
اسهال دفع تعداد 3 یا بیشتر مدفوع شل و آبکی در روز را گویند. اسهال خواه حاد یا مزمن باشد، به دلیل ازدیاد فعالیت حرکتی کولون یا روده‌ی بزرگ و یا وجود اختلالاتی در مایع و الکترولیت موجود در روده رخ می‌دهد. در اسهال بیشتر وزن مدفوع را آب تشکیل می‌دهد. بنابراین، در طول دوره اسهال، مقدار زیادی آب بدن از دست می‌رود. به همین دلیل است که در طول این بیماری فرد دچار کم آبی می‌شود. اسهال علل بسیاری دارد، و درمان آن به مورد توجه قرار دادن عامل خاصی که در واقع آن را بوجود آورده بستگی دارد.
اسهال می‌تواند حاد باشد، به این معنی که برای یک مدت زمان کوتاه طول کشیده (در حدود 12-10 روز)، یا مزمن، که اشاره به اسهالی دارد که به مدت بیش از یک ماه بهبود نیابد. نوع سوم که به اسهال مسافرتی یا اسهال مسافران معروف است، در افرادی رخ می‌دهد که به مناطقی مسافرت می‌کنند که در آنجا اسهال بیماری همه گیر بومی است.

اسهال حاد

علائم احتمالی

اسهال حاد یا شدید خود را در قالب گروهی از علائم که مهمترین آنها مدفوع آبکی است، نشان می‌دهد. این علائم به عنوان شاخص‌هایی برای علت دوره‌ی خاص بیماری اسهال عمل می‌کنند.
✓ مدفوع آبکی و شل، همراه با احساس خستگی.
✓ وجود خون در مدفوع.
✓ اسهال آبکی، همراه با تهوع و استفراغ.
✓ بروز اسهال در 12-10 ساعت پس از خوردن مواد غذایی
✓ درد شکم و تب خفیف
✓ دفع مدفوع خونی یا مخاط در مدفوع، همراه با احساس فشار و درد در معقد
✓ تب بالا، درد شکم و راش
✓ پورپورا که یک تغییر رنگ پوست بوده به طوری که پوست به نظر کبود، با لکه‌های بنفش می‌رسد
✓ دفع مدفوع در حجم کم چند بار در روز، با داشتن احساس مداوم برای دفع
✓ شوک هیپوولمیک؛ اشاره به یک حالت اضطراری تهدید کننده زندگی دارد که در آن از دست دادن آب بدن موجب نرسیدن خون کافی به بدن می‌شود.

علل مختلف

گرچه چندین علت برای اسهال حاد وجود دارد، اکثریت قریب به اتفاق افرادی که دچار آن می‌شوند، افرادی هستند که به تازگی دچار عفونتی از یک ارگانیسم بیماری‌زا شده‌اند. برخی از آنها عبارتند از:
باکتری: چندین باکتری باعث ابتلا به اسهال می‌شوند که برخی از آنها تنها موجب اسهال خفیف شده، و دیگر باکتری‌ها نشان داده شده است که می‌توانند کشنده باشند. بعضی از این باکتری‌ها عبارتند از: ویبریوکلرا، اشرشیاکلی، سالمونلا، کمپیلوباکتر ژژونی، کلستریدیوم دیفیسیل، شیگلا، یرسینیا، کلستریدیوم پرفرنژنس، کلبسیلا پنومونیه، استافیلوکوکوس اورئوس، باسیلوس سرئوس، باکتروئیدس فراژیلیس،

آئروموناس و پلزیوموناس.

ویروس: ویروسها بیشتر در طول زمستان فعال هستند. برخی از آنها موجب اسهال شدید عمدتاً در کودکان می‌شوند، در حالی که برخی تمام گروه‌های سنی را به یک اندازه تحت تأثیر قرار می‌دهند. ویروس‌هایی که سبب اسهال می‌شوند عبارتند از: روتاویروس، نوروویروس، ساپوویروس، آدنوویروس، کروناویروس، سیتومگالوویروس (CMV) و آستروویروس.
تک یاخته: تک یاختگان از علل بسیار شایع اسهال در کشورهای در حال توسعه می‌باشند. با این حال، در کشورهای توسعه یافته، بسیاری از تک یاختگانی که شایع می‌باشند عبارتند از: ژیاردیا لامبلیا، کریپتوسپوریدیوم، انتامبا هیستولیتیکا، ایزوسپورا بلى، سیکلوسپورا کایتاننسیس، دی‌انتاموبا فراژیلیس و بلاستوسیستیس هومینیس.

سایر علل

• کولیت ایسکمیک
• کولیت عفونی
• دیورتیکولیت کولون
• بیماری واکنش بافت پیوند علیه میزبان
• مصرف مواد سمی مانند حشره کش ارگانوفسفره، قارچ آمانیتا، آرسنیک، سموم موجود در غذاهای دریایی مانند سیگواترا و اسکومبروئید

گزینه‌های درمانی

درمان از طریق جایگزین الکترولیت و مایعات بدن: از آنجا که کم شدن آب بدن پیامد اجتناب ناپذیر اسهال می‌باشد، جایگزینی آب و الکترولیتهای از دست رفته همراه با آن، در تمام موارد ضرورت دارد. محلول جایگزینی خوراکی یا اُ.آر.اس (ORS) به بیمار در اغلب موارد داده می‌شود. درمان، در بقیه موارد، بستگی به میزان کم آبی بدن دارد.

درجه‌ی کم آبی	بزرگسالان	کودکان
خفیف	مایعات	اُ.آر.اس (120-60 میلی لیتر) *
متوسط	اُ.آر.اس	اُ.آر.اس (100-50 میلی لیتر / کیلوگرم) **
شدید	مایعات و الکترولیت‌ها (داخل وریدی I.V. )	محلول رینگر لاکتاک (داخل وریدی) ***

* در صورتی که وزن کمتر از 10 کیلوگرم باشد.
** هر 4-2 ساعت انجام شود
*** با نسبت 100 میلی لیتر / کیلوگرم در ظرف 5-4 ساعت
بزرگسالان مبتلا به اسهال می‌توانند سوپ و یا غذاهایی مصرف کنند که نمک و شکر در حد متوسط در آنها وجود داشته باشد. مصرف آب میوه‌های تجاری موجود در بازار توصیه نمی‌شود به این دلیل که علائم اسهال را بدتر می‌کنند. نوزادانی که دچار اسهال هستند بایستی از شیر مادر تغذیه کنند و یا رژیم غذایی عادی خود را ادامه دهند. هرچند این علائم ممکن است به نظر بد برسند، فرد مبتلا نبایستی وعده‌ی غذایی خود را نخورده و یا از خوردن امتناع کند. در کودکانی که دچار کمبود خفیف آب بدن و نیز استفراغ‌های مکرر هستند، و هیچ نشانه‌ای مبنی بر توقف این استفراغ‌ها وجود ندارد، در این صورت مایعات و الکترولیت‌های داخل وریدی بایستی تجویز شود. برای خردسالانی که به شدت آب بدن خود را از دست داده‌اند و پیش از این مایعات و الکترولیتهای داخل وریدی را دریافت کرده‌اند، بایستی اُ.آر.اس تجویز شود.

درمان مبتنی بر نشانه‌های بیماری

عوامل ضد حرکات روده: این عوامل موجب کاهش حرکت روده می‌شوند، به این معنی که، حرکات روده‌ای را موجب حرکت مدفوع به جلو می‌شوند را کاهش می‌دهند. لوپرامید، با دوز 6 - 4 میلی گرم در روز می‌تواند برای اسهال مسافرین خفیف تجویز شود، اما در صورت داشتن اسهال خونی و در صورت داشتن اسهال ناشی از بیماری التهابی روده بایستی از مصرف آن به طور کامل اجتناب شود.
عوامل ضد ترشحی: این عوامل به طور موقت عدم تعادل الکترولیت‌ها و مایع موجود در روده بزرگ را بهبود می‌بخشند. بیسموت ساب سالی‌سیلات عامل ضد ترشحی است که معمولا در مورد اسهال استفاده می‌شود. با استفاده از بیسموت ساب‌ سالی‌سیلات علائم در هم بزرگسالان و هم کودکان بهتر می‌شوند، اما نباید این دارو را برای تمام بیماران استفاده کرد. این دارو در بیمارانی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند و بیمارانی که مبتلا به آسیب کلیوی می‌باشند، منع مصرف دارد.
هر دو گروه داروهایی که در بالا ذکر شد در صورت تب داشتن بیمار همراه با اسهال بایستی از مصرف و تجویز آنها اجتناب شود.
عوامل ضد میکروبی: تمام داروهایی که در ذیل بدانها اشاره می‌شود برای بزرگسالان تجویز می‌شوند. برای کودکان، داروها بسته به سن آنها تفاوت می‌کند. دوز هر دارو بسته به گروه سنی متفاوت است.
شیگلا: سیپروفلوکساسین داروی انتخابی مورد استفاده برای این عفونت است. چنانچه نمی‌توان از آن استفاده کرد، پیومسیلینام (Pivmecillinam) داروی ردیف دومی است که مورد استفاده قرار می‌گیرد.
وبا: داکسی‌سایکلین یا تتراسایکلین، هر دو انتخاب اول وبا به حساب می‌آیند. آزیترومایسین انتخاب دوم است.
اسهال خونی آمیبی (Amebiasis): مترونیدازول درمان بسیار موثر برای اسهال آمیبی است. با این حال، پس از اتمام یک دوره از این دارو، الزامی است که دیلوکسانید فوروات به منظور ریشه کن کردن کیست‌های آمیبیال تجویز شود.
ژیاردیازیس: مترونیدازول همانگونه که برای اسهال آمیبی مؤثر است، برای افراد مبتلا به ژیاردیازیس نیز مؤثر می‌باشد.
کمپیلوباکتر: آزیترومایسین در بسته‌هایی با دوز 3 یا 5 روزه جهت درمان عفونت‌های کامپیلوباکتر ژژونی استفاده می‌شود.
کریپتوسپوریدیوز: نیتازوکسانید انتخاب اول درمان عفونت‌های ناشی از کریپتوسپوریدیوم است. دیگر داروهای مورد استفاده آتوواکون و پارومومایسین هستند.

اسهال مزمن

علائم احتمالی

علائم آن عمدتاً همانند علائم فوق‌الذکر در اسهال حاد می‌باشند. برخی از علائم، مانند تهوع، استفراغ، تب، مدفوع خونی (نشان دهنده علل عفونی) معمولا در اسهال مزمن وجود ندارند. با این حال، این بدان معنا نیست که این علائم لزوماً در موارد اسهال مزمن دیده نمی‌شوند. تفاوت اصلی در طول مدت این بیماری است، چرا که اسهالی به عنوان مزمن در نظر گرفته می‌شود که بجای بهبودی طی مدت زمان کوتاه، همچنان ادامه داشته باشد.

علل مختلف

اسهالی که به مدت بیش از یک ماه به طول انجامد به طور کلی به عنوان اسهال مزمن در نظر گرفته می‌شود. اکثر عوامل ایجاد کننده‌ی اسهال مزمن غیر عفونی می‌باشند. با این حال، بسیاری از میکروب‌هایی که موجب بروز اسهال حاد می‌شوند، مسئول ایجاد اسهال مزمن نیز می‌باشند.
عوارض و بیماری‌های روده‌ای: چندین عارضه‌ی مرتبط با روده کوچک و بزرگ باعث اسهال مزمن می‌شوند. انسداد هریک از نواحی روده بزرگ، فیستول انتروکولیک، تراکم مدفوع، وجود دیورتیکول در روده کوچک، تنگی استوما و بیماری‌های مخاط روده‌ای همه با اسهال مرتبط می‌یابند.
مواد شیمیایی: استفاده همیشگی از ملین‌هایی مانند روغن کرچک، سنا، کاسکارا و غیره، مصرف مسهل‌های اسمزی و استفاده از آنتی اسیدها‌ی حاوی منیزیم، همه باعث بروز اسهال مزمن می‌شوند.
تومور: وجود توموری در دستگاه گوارش و همچنین در نواحی دورتر بدن مانند ریه‌ها، باعث اسهال مزمن می‌شود. برخی از آنها عبارتند از: آدنوم ویلوس کولورکتال، گاسترینوما، سوماتوستاتینوما، تومورهای کارسینوئید برونش، سندرم کارسینوئید، سرطان غدد تیروئید و تومور کارسینوئید دستگاه گوارش.
اختلالات التهابی: بیماری‌هایی که در آنها روده‌ی کوچک و یا بزرگ ملتهب می‌شوند متعدد می‌باشند. روده‌های ملتهب نمی‌توانند به اندازه کافی برای جذب مواد مغذی عمل کنند. این امر منجر به بروز اسهال مزمن می‌شود. بیماری‌هایی مانند گاستروانتریت ائوزینوفیلیک، سندرم بهجت (Behçet's syndrome)، کولیت کلاژنی، کولیت مزمن اولسراتیو، کولیت لنفوسیتیک، بیماری سلیاک، و بیماری کرون می‌توانند موجب اسهال شوند.
جراحی: روشهای جراحی روده بزرگ مشکلی که عمل جراحی برپایه‌ی آن هدف گذاری شده را حل می‌کنند اما متأسفانه در نهایت مشکلات مربوط به خود را بوجود می‌آورند. اسهال مزمن ممکن است پس از جراحی‌هایی مانند برداشتن روده و برداشتن کیسه صفرا ایجاد شود.
اختلالات سوء جذب: جذب برخی مواد غذایی از طریق روده ممکن است به علت عوامل مختلفی دچار اختلال شده و در نتیجه منجر به اسهال مزمن گردد. سوء جذب اسیدهای صفراوی، سوء جذب کربوهیدرات خاص، بیماری ویپل (اختلالی که در آن روده کوچک قادر به جذب مواد مغذی نیست) در نهایت باعث اسهال مزمن می‌شوند.
اختلالات ژنتیکی: افرادی با اختلالات ژنتیکی مانند کلروریدوره مادرزادی، و ماستوسیتوز سیستمیک اغلب دچار اسهال مزمن هستند. در این موارد، درمان مبتنی بر نشانه‌های بیماری تنها انتخاب موجود برای بیمار است.
اختلالات پانکراس: پانکراس یا لوزالمعده انسولین و هورمون‌های دیگر و همچنین شیره پانکراس برای هضم غذا ترشح می‌کند. آنها مستعد ابتلا به تعدای عوارض مانند انسداد مجرا، وبا و نارسایی بخش برون ریز پانکراس می‌باشند که آسیب‌هایی به بقیه‌ی بدن نیز وارد می‌سازند.
اختلالات هورمونی: عوارض مرتبط با عدم تعادل هورمونی اثرات گسترده‌ای بر تمام سیستم‌های بدن، از جمله روده وارد می‌سازند. در بیماری‌هایی مانند بیماری آدیسون و پرکاری تیروئید، برطرف نمودن عدم تعادل هورمونی کلید درمان اسهال مزمن در ارتباط با آنها است.

سایر علل

• آبتالیپوپروتئینمی
• انسداد صفراوی
• آمیلوئیدوز
• سندرم کرونکهایت-کانادا (Cronkhite-Canada syndrome)
• نقص ایمنی
• انسداد لنفاوی
• اسهال مرتبط با دیابت

گزینه‌های درمانی

درمان اسهال مزمن به تشخیص عارضه‌ی خاصی که موجب این بیماری شده است، بستگی دارد. معمولا، همانگونه که در موارد بالا اشاره شد، اسهال یکی از تظاهرات برخی عوارض اولیه است. اگر ممکن پذیر نباشد که به طور دائم این عارضه برطرف شود، درمان مبتنی بر نشانه‌های اسهال مرتبط با آن بر روی بیمار انجام می‌شود.

اسهال مسافران

این اصطلاح هنگامی بکار برده می‌شود که اسهال توسط افرادی گرفته شود که به مناطق خاصی سفر کرده که در آن یک باکتری خاص، ویروس، و یا پاتوژن دیگری که به طور معمول وجود داشته و درصد قابل توجهی از جمعیت آن منطقه دچار اسها ل باشند، اورگانیسم‌های بسیاری موجب ابتلا به اسهال مسافران می‌شود. یکی از شایع‌ترین آنها «ژیاردیا لامبلیا» است. افراد این انگل را به وسیله‌ی مصرف غذا و آب آلوده و بخصوص به هنگام رفتن به پیک نیک در طبیعت وحشی می‌گیرند. میکروب‌های دیگر بسیاری مانند ایشریکیا کولی، نورو ویروس، و بسیاری از میکروب‌های دیگر باعث اسهال مسافرتی می‌شوند.
اسهال بیماری بسیار شایعی است و مانند عوارض بسیار دیگر این چنینی، می‌تواند در صورت مزمن شدن، بسیار آزار دهنده باشد. در هر حال در بسیاری موارد می‌توان به سادگی از ابتلا به اسهال حاد با خودداری از مصرف آب و غذای آلوده جلوگیری کرد.
سلب مسئولیت: اطلاعات ارائه شده در این مقاله صرفاً جنبه‌ی آموزشی داشته و نبایستی به منظور جایگزین توصیه‌های پزشک متخصص در نظر گرفته شود.