مقصود از «مودة فی القربی» چیست؟

 

تذکر: نزدیک به ربع قرن پیش در شهرستان تبریز کتابی، به نام «تفسیر آیات مشکله قرآن» به قلم آقای «یوسف شعار» منتشر شد. مؤلف آن کتاب بدون ملاحظه اصول و قواعد تفسیر، به توضیح یک رشته آیات پرداخت و در نتیجه دچار لغزشهایی نابخشودنی گردید. این سلسله مقالات نقد نظرات مؤلف مذکور است.

تفسیر آیه:
(قُل لاَ أَسْأَلُكُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَى) (شوری / 23).
مقصود از «الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَى» چیست؟ (1)
اکثریت نزدیک به اتفاق مفسران می‌گویند: مقصود از آیه یاد شده این است که: «من از شما پاداشی نمی‌خواهم جز اینکه خویشاوندان مرا دوست بدارید».
گاهی در تفاسیر اقوال دیگری نیز به چشم می‌خورند که همگی در ردیف نظریه‌های شاذ قرار دارند و مورد توجه بزرگان تفسیر نمی‌باشند و معنی یاد شده را روایات متواتر تأیید می‌کنند.
ولی متأسفانه، مؤلف کتاب «تفسیر آیات مشکله» روی عدم دقت، خرده‌هائی بر معنی مشهور گرفته است و ما در این جا پاسخ یکایک آنها را از نظر خوانندگان می‌گذرانیم، ولی پیش از ورود به اصل مطلب، نکاتی را یادآور می‌شویم:

 

1- آیه مودَّت و علماء اسلام:

ما بارها از دانشمندان بنام «تبریز» شنیده بودیم که مؤلف تفسیر در تفسیر آیات قرآن عنایتی به روایات و احادیث ندارد و روی حسن ظنی که باید به همه مسلمانان داشت، نسبت یاد شده را باور نمی‌کردیم، خصوصاً که شنیدیم که نویسنده کتاب، در حضور گروهی از علماء و دانشمندان «تبریز» اعتراف و اقرار نموده است که از نظر اصول و فروع پیرو طریقه حقه امامیه و در تفسیر آیات الهی، از روش معمول میان دانشمندان بنام اسلام تجاوز نمی‌کند.
این حسن ظن وقتی تشدید شد که دیدیم نویسنده در صفحه 100 از کتاب خود لااقل حاضر است در تفسیر قرآن، چشم از روایات متواتر نپوشد، ولی وقتی بقیه صفحات کتاب را ورق زدیم، دیدیم نه تنها روایات آحاد در نظر این شخص ارزش ندارد، بلکه در تفسیر آیات از طرح روایات متواتر که علماء اسلام از سنی و شیعه آن را سینه به سینه و یا کتاب به کتاب برای ما نقل کرده‌اند، کوچک‌ترین واهمه‌ای ندارد.
ما کار با عقائد شخصی او نداریم، ان‌شاءالله او برهمان طریقه است که اعتراف نموده است، ولی هرگاه نوشته اشخاص، میزان داوری در طرز تفکر اشخاص باشد، کتاب وی گواه بر این است که او از پیروان «تز» غیر معقول «حسبنا کتاب الله» است و یا لااقل در تفسیر آیات قرآن، از این اصل پیروی می‌کند ما فعلاً با آنچه که دانشمندان شیعه پیرامون آیه نقل کرده‌اند، کار نداریم فقط نام برخی از دانشمندان «سنی» را در این جا می‌بریم که صراحتاً گفته‌اند که آیه‌ی «مودت فی القربی» در حق خویشاوندان مخصوص پیامبر نازل شده و مقصود این است که به خاندان پیامبر مهر ورزیم و آنان را دوست بداریم، اینک برای آگاهی از مدارک به پاورقی مراجعه فرمائید. (2)
این مطلب در اعصار گذشته به اندازه‌ای مسلم و روشن بود که امام شافعی (طبق نقل ابن حجر در «صواعق» ص 77، و زرقانی در «شرح مواهب» ص 7، و حمزه‌ای مالکی در «مشارق الانوار» ص 88، و...) مضمون آیه را که اظهار مودت به خویشاوندان مخصوص پیامبر است در قالب شعر ریخته و می‌گوید:

 

یا اهل بیت رسول الله حبکم *** فرض من الله فی القرآن انزله
کفاکم من عظیم القدر انکم *** من لم یصل علیکم لا صلاة له (3)

 

2- روایت مخالف با کتاب کدام است؟

جای شک نیست که روایت مخالف با قرآن کوچکترین ارزشی ندارد، و جانشینان پیامبر مکرر بر مکرر دستور داده‌اند که روایت مخالف قرآن را نپذیریم و آن را بر دیوار بزنیم، ولی باید دید روایت مخالف کدام است؟! تا سرانجام از این حربه سوء استفاده نکرده و روایاتی را که کوچکترین مخالفتی با قرآن ندارند به این بهانه از بین نبریم.
مقصود از روایت مخالف این است که با نص صریح قرآن، کاملاً مبائن و متضاد بوده باشد مثلاً قرآن که «اکل میته» را تحریم کرده است روایتی آن را حلال بشمارد، یا قرآن تزویج «ربیبه» را در شرائطی حرام دانسته و روایتی آن را در همان شرائط حلال اعلام کند. ولی هرگاه در قرآن مطلقی وارد شود، و روایت صحیح و مورد اطمینانی یادآور قید آن باشد، هرگز نباید گفت که روایت مقید، با اطلاق قرآن، مخالف است و باید آن را کنار گذاشت.
و همچنین اگر در قرآن حکمی به صورت عموم وارد شود و روایتی متضمن تخصیص و تضییق دائره آن باشد هرگز نمی‌توان این دو را با هم مخالف دانست.
جای شک نیست که عموم (أَحَلَّ اللّهُ الْبَیْعَ» تمام داد و ستدها را امضا کرده است یا عموم (أَوْفُوا بِالْعُقُودِ) انسان را نسبت به عقود و عهود خود ملزم می‌سازد، ولی هرگز این اطلاق و عموم، مورد قبول و فتوای دانشمندان اسلام نیست، زیرا رسم قانون‌گذاری در تمام جهان بر این نیست که تمام مخصص‌ها و مقیدها در کنار عموم‌ها و مطلق‌ها بیان شوند بلکه چه بسا حکم به صورت عموم و مطلق بیان می‌گردد و پس از مدتی، در فرصت دیگر، مخصص‌ها و مقیدها وارد می‌شوند.
اتفاقاً جریان در این دو آیه نیز به همین قرار است، اطلاق آیه نخست و عموم آیه دوم به وسیله خود پیامبر که مورد اتفاق تمام مفسران است، تقیید و تخصیص خورده است و بر همین جهت معاملات ربوی، و غرری و یا بیع «منابذه» و «ملامسه» اکیداً تحریم شده است و ما به حکم آیه‌ی: (وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا) (حشر آیه 7) باید از آنچه پیامبر نهی فرموده است، خودداری کنیم.
روی این بیان، مخالف قرآن، همان مباین کلی را می‌گویند، ولی تقیید و تخصیص و یا منحصر کردن عمومی به گروهی، مخالف نیست. مثلاً هرگاه در قرآن به آیه‌ی (قُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ...» (سوره آل عمران، آیه 61) برخوردیم، و اجمال آیه مانع از آن شد که درباره‌ی آن قضاوت صریح بنمائیم در این صورت باید از اخبار صریح و مورد اطمینان کمک بگیریم هرگاه صریح اخبار، جمله‌های مزبور را در گروه معینی منحصر کردند، ما نباید در برابر آن صف‌آرائی کنیم، و بگوییم: الفاط آیه عام است، به چه دلیل شما آن را، به ذوات محترمی مانند علی و فاطمه و حسن و حسین (علیهم‌السلام) منحصر می‌کنید؟
ما درباره‌ی نیاز مفسر به اخبار صحیح در بخش «روش صحیح تفسیر قرآن» (4) بیش از این سخن گفته‌ایم، اکنون به خرده‌های نویسنده گوش فرا دهید:
***

1- اشکالات چهارگانه بر تفسیر مشهور:

مؤلف تفسیر، کوشیده است با اشکالات پنج‌گانه، تفسیر معروف میان علما را غیر صحیح اعلام کند ما در این جا یکایک اشکالات او را مطرح کرده و پاسخ می‌گوئیم:
اشکال اول: «القربی» در آیه عام است و به معنی مطلق خویشاوندان است و هرگز نمی‌شود لفظ مطلق را معنای مقید داد، و هرگاه منظور خویشاوندان خود پیامبر بود، لازم می‌آمد که مثلاً بگوید: «الا المودة فی قربایَ» و یا لااقل برای خاص بودن آن، باید قرینه در ما قبل و ما بعد آیات باشد، و هرگز یک چنین قرینه‌ای در آیات قبلی و بعدی نیست.
پاسخ:
اولاً: باید توجه نمود که لفظ «قربی» بر وزن «زلفی» مصدر است به معنی «خویشاوندی» است و هرگز «صفت مشبهه» به معنی «خویشاوند» نیست تا قرآن برای تفهم مقصود خود «فی قربایَ» بگوید مؤلف تصور کرده است که «قربی» صفت مشبهه است، به معنی «قریب» که مرادف «خویشاوند» در زبان فارسی است در صورتی که این لفظ به معنی «قرابت» است نه «قریب» از این جهت این کلمه در قرآن با «مضافی» مانند «ذی»، «ذوی»، و «اولو» به کار می‌رود و در آیه کلمه‌ای مانند «اهل» مقدر است (5).
ثانیاً: فرض می‌کنیم آیه مورد بحث عام است ولی هرگز لازم نیست قرینه در خود آیه باشد، بلکه کافی است، روایات صحیح و مورد اعتبار، تا چه رسد به تواتر، بیانگر چنین تخصیص باشد همچنانکه مخصص و مقید بسیاری از عموم‌ها و مطلق‌های قرآن در خود قرآن نیست، بلکه در روایات است.
ثالثاً: روی قرائنی مانند کلمه‌های «اجر» و «استثناء» که بعداً بیان می‌شوند آیه عام نیست و این دو کلمه قرینه بر این است که متکلم درباره ارحام خود سخن می‌گوید، نه درباره مطلق اقربا و خویشاوندان دیگران.
این مطلب در صورتی روشن می‌شود که بدانیم قرآن در آیات دیگر نیز درباره‌ی نزدیکان پیامبر سخن گفته و در سوره‌های «انفال» و «اسراء» این لفظ درباره‌ی خصوص خویشاوندان پیامبر به کار رفته است.
روشن‌تر بگوییم: نزدیکان و خویشاوندان رسول گرامی آن روز برای مسلمانان معهود و روشن بود، خصوصاً در برخی از آیات سهمی از «خمس» را برای آنان اختصاص داده است مانند آیه: (فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَى‏) (انفال، آیه 41) که به اتفاق تمام مفسران مقصود از «ذی القربی» همان اقربای خود رسول گرامی است و همچنین در آیه دیگر مانند: (وَآتِ ذَا الْقُرْبَى) (اسراء، آیه‌ی 26) به پیامبر دستور داده است که حق آنان را بپردازد.
از این جهت می‌توان گفت که مفاد آیه از نخست وقت نزول، عام نبوده و این قرائن نشان می‌دهند که او فقط درباره‌ی نزدیکان خود سخن می‌گوید:

گواهی از خود آیه

کلمه «اجر» و خود «استثناء» بهترین گواه است که مقصود از «ذَا الْقُرْبَى» کسانی است که با پیامبر پیوند خویشاوندی دارند، زیرا اگر استثناء را، متصل بگیریم و بگوئیم «مودت در قربی» حقیقتاً مصداق اجر است و بعداً از آن خارج شده است، ناچار باید «مودت» چیزی باشد که در نظر عرف مردم، برای پیامبر مزد حساب شود، و این مطلب در صورتی امکان‌پذیر است که مقصود خویشاوندان خود او باشد وگرنه دوستی و محبت هرکس به خویشاوندان خود چه ارتباطی به پیامبر دارد؟
هرگاه استثنا را، استثناء منقطع بگیریم در این صورت هر چند مستثنی داخل در «مستثنی منه» نمی‌باشد، ولی باید از شئون و لوازم آن به شمار برود، به طوری که انسان تصور کند که «مستثنی منه» شامل آن نیز هست.
مثلاً می‌گویند: امروز همه فامیل به منزل ما آمده بودند، جز خدمتکار آنان، درست است که لفظ «فامیل» خصوص بستگان را شامل است، نه خدمتکار بیگانه را که برای «حقوقی» در منزل انسان کار می‌کند، اما چون وقتی خانواده‌ای به صورت دست جمعی به خانه کسی می‌رود، معمولاً خدمتکار را نیز همراه می‌برد، از این جهت زمینه برای چنین استثناء وجود دارد و بگوید که برخلاف رسم عمومی، خدمتکار آنان نیامده بود، تو گویی لفظ «فامیل» به طور ادعایی و مجازی، خدمتکار را نیز در بر می‌گیرد، و در صورت نمایاندن، استثناء او صحیح می‌باشد.
بنابراین باید گفت: مقصود همان دوست داشتن خویشاوندان خود پیامبر است، زیرا چیزی که شبیه اجر است و می‌تواند تالی تلو آن به شمار برود و یا حقیقتاً در آن وارد شود، همان «مودت» فرزندان و خویشاوندان رسول گرامی است وگرنه مهر ورزیدن یک افریقائی به افریقائی دیگر که از اقربای خود او می‌باشد به پیامبر چه ارتباطی می‌تواند داشته باشد؟
شکی نیست که محبت هر کسی به بستگان خود بسیار خوب و مستحسن است ولی نمی‌توان آن را به حساب پیامبر گذارد و یک چنین چیز را نمی‌توان، «اجر حقیقی» شمرد و استثنا را متصل دانست و نه «اجر ادعایی» و در نتیجه استثنا را منقطع، شمرد، زیرا استثناء منقطع بی‌قید و شرط نیست مثلاً نمی‌توان گفت همه فامیل آمدند جز مرغان خانه‌های آنها، در حالی که صحیح است گفته شود «جز خدمتکاران آنان» تو گویی که کلمه «فامیل» حواشی و متعلقات آنان را نیز شامل است و جمله «همه فامیل آمد» به نوعی موهوم آمدن این ملازمان نیز هست، در این صورت جا دارد که گوینده به استدراک بپردازد و آن‌ها را استثناء کند، و در آیه‌ی مورد بحث، «مودت در قربی» در صورتی می‌تواند (حکماً و مجازاً) داخل در «اجر» باشد که به نحوی مربوط به پیامبر باشد، و در صورتی مربوط می‌گردد که مقصود «اقربای» او باشد نه مهر ورزیدن هر کسی به خویشاوندان خویش.

پاسخ به یک سؤال

ممکن است گفته شود که مودت اهل بیت نمی‌تواند اجر رسالت باشد و نه به منزله اجر آن، زیرا صریح آیات درباره‌ی پیامبران یا خود پیامبر این است که هر نوع اجر برای پیامبران فقط برعهده خدا است، چنانکه در سوره هود آیه 29 می‌فرماید:
(لاَ أَسْأَلُكُم عَلَیْهِ مَالاً إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَى اللَّهِ).
از شما مزدی نمی‌خواهم، اجر من فقط برعهده خدا است.
بنابراین نمی‌توان چیزی را خواه مودت باشد یا چیز دیگر اجر رسالت دانست.

پاسخ:

آیه (47) از سوره سبأ آشکارا دلالت دارد که رسول گرامی اجر طلبیده ولی پاداشی که سرانجام، نتیجه آن بر خود امت عائد می‌باشد چنانه می‌فرماید:
(قُلْ مَا سَأَلْتُكُم مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَى اللَّهِ).
چیزی که از شما به عنوان پاداش طلبیده‌ام به نفع شما است و اجر واقعی من برعهده خدا است».
از آنجا که در آیات قرآن تناقض وجود ندارد باید در مقام جمع گفت: پاداشی که پیامبر در سوره‌های «شوری» و «سبأ» طلبیده است غیر آن است که در آیات دیگر آن را بر عهده خدا گذارده است،‌ پاداشی را که به نفع مردم تمام می‌شود، و نتیجه آن به خود آنها بر می‌گردد، مطالبه نموده است مانند «مودت قربی» که وسیله سعادت خود مردم است (توضیح این قسمت خواهد آمد) ولی پاداشی که نتیجه آن فقط به خود پیامبر باز گردد بر عهده مردم نیست، بلکه به عهده خود خدا است.
خلاصه: اجر واقعی پیامبر که مربوط به خود او باشد، نه بر دیگران، برعهده خدا است و چون در دنیا چنین پاداشی به پیامبر و یا دیگر انبیا داده نشده است، طبیعتاً مقصود همان درجات اخروی است ولی پاداشی که به ظاهر پاداش است ولی اگر درون آن را بشکافیم، سود آن به خود مردم باز می‌گردد، یک چنین اجری را رسول گرامی به حکم آیه سوره «سبأ» درخواست کرده است و چنین اجری جز «مودت قربی» و مانند آن نمی‌تواند باشد، زیرا مودت بستگان رسول گرامی اگرچه به ظاهر به نفع پیامبر است ولی نتیجه آن به خود مردم باز می‌گردد زیرا اهل بیت پیامبر «ثقل اصغرند» و مانند کتاب خدا، مایه هدایت و سبب سعادت می‌باشند و دوستی آنان مایه پیروی از آداب و اخلاق، آنان می‌باشد و در نتیجه مایه رستگاری دوستدار می‌گردد و در این صورت صحیح است گفته شود «قُلْ مَا سَأَلْتُكُم مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ» (سبأ، آیه 47).
به دیگر سخن: کدام پاداش است که در ظاهر اجر رسالت ولی در حقیقت صد در صد به سود مردم باشد؟ یک چنین پاداش جز محبت بستگان او و یا نظائر آن چیز دیگری نمی‌تواند باشد زیرا محبت به نزدیکان و خویشاوندان او، مایه تمسک به اسباب هدایت است و بس.
مرحوم شیخ مفید اشکال یاد شده را به گونه‌ای دیگر حل کرده می‌فرماید: استثناء در جمله‌ی: (إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَى) استثنای متصل نیست، بلکه استثناء منقطع است، و معنای آن این است که (قُل لاَ أَسْأَلُكُمْ عَلَیْهِ أَجْراً لکِنْ اُلْزِمُکُمُ - الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَى‏ وَ اَسْئَلُکُمُوُها) روی این بیان آیه مورد بحث دارای دو جمله مستقله است و در قرآن استثناء منقطع مانند آیه (فَسَجَدَ الْمَلائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلَّا إِبْلِیسَ) (الحجر، آیه 30 و 31) زیاد است، و در اشعار بُلَغا و سخنوران عرب نیز وجود دارد (6).
***

اشکال دوم:

اصولاً این معنی (خواستن مودت اهل بیت و خویشاوندان) غیر متین است.

پاسخ:

نویسنده روشن نکرده است که چرا غیر متین است؟ شما فرض کنید: مردی عمر خود را در اصلاح اجتماع به کار ببرد سپس در پایان عمر خود در برابر خدمات خود، محبت فرزندان و خویشان خود را به عنوان پاداش بطلبد و یا از طریق توقع و تقاضا آن را از مردم بخواهد و فرزندان او نیز اهل و صالح و شایسته محبت باشند، آیا در چنین صورت، شما تقاضای او را غیر متین می‌شمارید؟ خصوصاً چیزی را بطلبد که سود آن صد در صد به خود مردم باز گردد و بگوید: مردم تصور نکنید این پاداشی که طلبیده‌ام به سود من است بلکه:
(قُلْ مَا سَأَلْتُكُم مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ) (سبأ، آیه 47).
آنچه طلبیده‌ام به سود شما است و شما از این طریق به حق و حقیقت نزدیک می‌شوید، و از هرگونه لغزشی باز می‌مانید، زیرا لازمه محبت و مودت به کسی، پیروی از سخنان او است، و پیروی از سخنان و خویشاوندان صالح و شایسته او، شخص پیرو را، از هرگونه انحراف‌های فکری و عملی باز داشته و او را به حقیقت هدایت می‌کند، زیرا تمام گفتارهای آنان روی علوم صحیح و دانش‌های الهی است.
***

اشکال سوم:

هرگاه «مودت قُربی» یک نوع توصیه عادی باشد که مردم نسبت به یک دیگر می‌کنند، در این صورت یک امر جزئی و ساده‌ای است، و ذکر آن در کتاب آسمانی موردی نداشت و هرگاه این درخواست پیامبر را لزومی بدانیم در چنین هنگام این یک نوع اجر مسلم و معلومی بوده و با عبارت «قُل لاَ أَسْأَلُكُمْ عَلَیْهِ أَجْراً» متناقض خواهد شود.

پاسخ:

شما فرض کنید، مودت و دوست داشتن اهل بیت جنبه توصیه‌ای دارد و الزامی در کار نیست، ولی از آنجا که دوست داشتن آنها، وسیله وحدت کلمه و مایه نجات امت است از این نظر این مسئله که حیات سیاسی و علمی مسلمانان با آن ارتباط دارد، مسأله‌ی جزئی نخواهد بود این که می‌گوید: قرآن متعرض امور جزئی نمی‌شود، بسیار مجمل است زیرا هرگاه یک امر جزئی به نوبه خود منشأ سعادت و سیادت ملتی گردد چرا نباید آن را متذکر گردد، قرآن پیراسته از مطالب بی‌فایده است، و مطالب بی‌فایده غیر از امور جزئی است که چه بسا ممکن است نتائجی در بر داشته باشد، حالا شما اگر نام چنین چیزی را کلی بگذارید ما مانع از آن نیستیم.
قرآن درباره‌ی سوره‌ی «توبه» و غیره»، کارهای منافقان و خیمه‌شب بازی‌های آنان را تشریح کرده و جزئیات نیرنگ‌های آنها را آفتابی ساخته است و هر کدام برای نسل‌های آینده درس آموزنده است، در حالی که هر یک در ظرف خود، یک جریان شخصی به شمار می‌رود.
شگفت‌آور شق دوم گفتار او است که می‌گوید: هرگاه این درخواست الزامی باشد در چنین صورت با عبارت «قُل لاَ أَسْأَلُكُمْ عَلَیْهِ أَجْراً» متناقض خواهد بود.
ظاهر سخن این است که مقصود او از آن عبارت «صدر» آیه است ولی این سخن مایه شگفت است زیرا هر استثنایی با جمله قبلی خود مخالف می‌باشد و در بخش «روش صحیح تفسیر قرآن» یادآور خواهیم شد که یکی از شرائط تفسیر قرآن آگاهی از قواعد زبان عربی است و بدون چنین آگاهی، تفسیر صحیح نمی‌باشد اکنون ملاحظه کنید فردی که داعیه تفسیر گفتن چند ساله را دارد، هنوز اختلاف مستثنی را با مستثنی منه «تناقض» می‌خواند در صورتی که گوینده مادامی که سخن می‌گوید می‌تواند لواحق سخن خود را بیاورد مثلاً فردی را خارج و یا دیگری را وارد سازد.
ممکن است گفته شود مقصود او از تناقض، تناقض ذیل آیه با دیگر آیاتی است که در آنها پیامبر، هر نوع درخواست اجر را نفی نموده است، نه تناقض ذیل آیه، با صدر آن، زیرا در سوره انعام آیه 90 خداوند به پیامبر دستور می‌دهد که بگوید: «قُل لاَأَسْأَلُكُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرَى‏ لِلْعَالَمِینَ» بگو من از شما پاداشی نمی‌طلبم، قرآن جز یادآوری برای جهانیان چیزی نیست.
پاسخ این اختلاف را قبلاً یادآور شدیم و گفتیم در این مورد دو نوع پاداش داریم که مطالبه یکی منفی است و برعهده خدا است و دیگری مثبت است و خود مردم مسئول آن می‌باشند.

اشکال چهارم:

(دقت بفرمائید) سوره شوری مکی است و در مکه نازل گردیده و در آن روز، پیروان آن حضرت بسیار کم و معدود بودند و لذا توصیه اولاد و خویشاوندان در چنین هنگام معنی ندارد.

پاسخ:

اولاً: رسول گرامی در روزهای نخست بعثت، علی را به خلافت و وصایت و وزارت نصب کرد، در صورتی که جز علی و خدیجه پیروی نداشت، شما این مطلب را می‌توانید در تفسیر آیه:
(وَأَنذِرْ عَشِیرَتَكَ الْأَقْرَبِینَ) (سوره شعراء، آیه 214).
خویشاوندان نزدیک خود را بترسان.
بخوانید و تقریباً محدثان و مفسران از فریقین جز عده انگشت شماری، همگی متعرض این جریان شده‌اند هرگاه نداشتن پیرو، مانع از توصیه دوستی فرزندان باشد باید به طریق اولی مانع از نصب امام و تعیین وزیر گردد، در صورتی که رسول گرامی در یک مجلس بسیار با شکوه که بزرگان بنی‌هاشم در آن جا گرد آمده بودند دست به چنین کاری زد.
ثانیاً: بسیار متأسفیم که نویسنده داعیه سی و پنج سال مطالعه قرآنی دارد مع‌الوصف چطور از این نکته غافل است که بزرگان تفسیر اتفاق نظر دارند که بیشتر آیات سوره شوری مکی است ولی برخی از آن در مدینه نازل گردیده است و از آن جمله آیه مورد بحث می‌باشد شما می‌توانید، این مطلب را در تفاسیر مجمع‌البیان، کشاف و... مطالعه بفرمایید.
و هرگاه مطالعه این کتاب‌ها برای او زحمت دارد، همین قرآن‌هائی را که در کشور مصر چاپ شده ملاحظه فرماید در بالای سوره‌ی مزبور نوشته شده است: «سورة الشوری مکیة الّا الایات 23، 24، 25 و 27 فمدنیة) (7).
دانشمندان اسلام درباره تعیین آیه‌های مدنی در سوره‌های مکی و بالعکس کتاب‌هائی نوشته‌اند (8) و شما شرح مبسوطی از این بحث را، در بخش «روش صحیح تفسیر» کتاب مطالعه می‌فرمائید.

نظریه‌ی نویسنده تفسیر:

می‌گوید: از آن جا که در سوره یوسف در آیه 104 پس از جمله «وَمَا تَسْأَلُهُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ» جمله «إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَمِین» گفته شده چنانکه در سوره فرقان آیه 57 پس از جمله «قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ» جمله «إِلَّا مَن شَاءَ أَن یَتَّخِذَ إِلَى‏ رَبِّهِ سَبِیلاً» آمده است، روی مقایسه باید گفت جمله‌های «إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَمِین» و «إِلَّا مَن شَاءَ أَن یَتَّخِذَ إِلَى‏ رَبِّهِ سَبِیلاً» با جمله «إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَى» به یک معنی است.
و در نتیجه در جمله نخست می‌خواهد برساند که من اجری نمی‌خواهم غرض من این است که شما را به وسیله قرآن هدایت کنم، و در جمله دوم می‌فرماید: منظور من این است که شما به راه پروردگار بیائید و در آیه مورد بحث می‌فرماید من از شما پاداش نمی‌خواهم هدف من ایجاد اتحاد و یگانگی و حسن معاشرت در میان افراد است مقصود این است که‌ای مردم به وسیله این قرآن، کینه‌ها و عداوت‌ها، را از میان برداشته و اتحاد و یگانگی در میان قبایل و افراد بشر ایجاد کنند.

پاسخ:

روشن نیست که چرا نویسنده به آیه سوره یوسف استشهاد کرده است در حالی که در آنجا چیزی از جمله قبل استثناء نشده است در صورتی که در آیه مورد بحث و آیه سوره‌ی فرقان از جمله قبل چیزی، استثناء شده است و مورد بحث این است که معنای استثنا را بفهمیم، نه هر جمله‌ای که پس از جمله «قُل لاَأَسْأَلُكُمْ عَلَیْهِ أَجْراً» واقع شده است وگرنه در قران به طور مکرر پس از جمله مزبور، جمله «إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَى‏ رَبِّ الْعَالَمِینَ» واقع شده است به سوره شعراء، آیه‌های 127 و 45 و 164 و 180) مراجعه بفرمائید.
بنابراین باید پیرامون دو استثنا که در سوره‌های «فرقان» و «شوری» واقع شده است، بحث کنیم، در این باره می‌گوئیم ما هیچ الزامی نداریم که این دو استثناء را به یک معنی برگردانیم، زیرا کوچکترین اجمالی در «حمله استثنائی» نیست که ما به وسیله یکی از دیگری رفع ابهام نمائیم، زیرا در آیه مورد بحث آشکارا مودت و دوستی قربی را استثناء کرده و آن را مطالبه نموده است، و ابهامی در این استثناء نیست اما جمله «إِلَّا مَن شَاءَ أَن یَتَّخِذَ إِلَى‏ رَبِّهِ سَبِیلاً» دو احتمال دارد:
1- لفظ «من» را شرطیه بگیریم،و جزای آن را که عبارت است از جمله «فلا امنعه» و مانند آن، مقدر بدانیم در این صورت مقصود از «اتخاذ سبیل» همان کمک‌های مادی و معنوی است در این صورت معنای آیه چنین می‌شود «از شما اجری نمی‌خواهم ولی اگر کسی بخواهد به سوی پروردگار خود اتخاذ سبیل کند، من از آن جلوگیری نمی‌کنم».
در نتیجه معنای هر دو جمله استثنائی در سوره‌های «شوری» و «فرقان» کاملاً با هم متفاوت است و نقطه مشترکی میان آنها نیست.
2- لفظ «من» را موصوله بگیریم، و بگوئیم معنای جمله استثنائی این است که من مزدی نمی‌خواهم مگر کسی را می‌خواهم که به سوی پروردگار خود راهی یابد در این صورت باید دقت کرد و دید راه امت به سوی پروردگار خود پس از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) چیست، آیا جز قرآن و عترت که حقایق را در دست امت می‌گذارند، راه دیگری هست؟ آری یکی از طرق انسان به پروردگار خود، گرایش به اهل بیت است که در سایه‌ی آن به خدا راه می‌یابد، و از لغزش مصون می‌ماند.
روشن‌تر بگویم: «مودت قربی» یک امر «طریقی» است که در سایه آن، افراد با ایمان از گفتار و کردار آنان دروسی فرا می‌گیرند و در پرتو این «سبیل» (مودت اهل بیت و پیروی از گفتار آنان) به هدف اصلی می‌رسند، بنابراین هر دو جمله استثنائی یک مطلب را تعقیب می‌نمایند.
این احتمال روشنتر از احتمال اول است و معنای دوم را فقره‌های زیارات وارده بیشتر تأیید می‌کند چنانکه می‌خوانیم:
(أَنْتُمْ السَّبِیلُ الاَْعْظَمُ و الصِّرَاطُ الاَْقْوَمُ، وَ شُهَدَاءُ دَارِ الْفَنَاءِ، وَ شُفَعَاءُ دَارِ الْبَقَاءِ).
شگفت‌آور این است که می‌خواهد با‌زور معانی هر سه استثناء را به یک معنی برگرداند و می‌گوید: «هدف آیه این است که از شما پاداشی نمی‌خواهم و هدف من ایجاد اتحاد و یگانگی و پدید آوردن حسن معاشرت در میان قبائل افراد بشر می‌باشد».
ما هرگز باور نمی‌کنیم که هدف آیه امر به اتحاد باشد، زیرا اصلاً این جمله قالب این معنی نیست، هرگاه نظر این بود مانند سائر آیات صریحاً دستور ایجاد می‌داد و می‌گفت:
(وَلاَتَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِیحُكُمْ) (انفال، آیه 46) و یا می‌فرمود: (وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَلاَ تَفَرَّقُوا) (آل عمران، آیه 103) علاوه بر این در کدام محافل علمی و ادبی لفظ «القربی» را به معنی «افراد» معنی کرده‌اند چنانکه نویسنده معنی کرده است.
بار دیگر در پایان نظر خوانندگان گرامی را به مضامین عالی دعای ندبه که از ساحت مقدس پیشوایان بزرگ جهان تشیع به دست ما رسیده است، معطوف می‌داریم، خواهشمندیم دقت بفرمائید که چگونه آیاتی را که درباره اجر رسالت وارد شده است جمع نموده و تمام آنها را به یک مضمون برگردانیده است اینک جمله‌هائی از آن:
«ثُمَّ جَعَلْتَ اَجْرَ مُحَمَّدٍ صَلَواتُكَ عَلَیْهِ وَآلِهِ مَوَدَّتَهُمْ فی كِتابِكَ فَقُلْتَ قُلْ لا اَسْاَلُكُمْ عَلَیْهِ اَجْراً اِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبى وَقُلْتَ ما سَألْتُكُمْ مِنْ اَجْر فَهُوَلَكُمْ وَقُلْتَ ما اَسْاَلُكُمْ عَلَیْهِ مِنْ اَجْر الاّ مَنْ شاءَ اَنْ یَتَّخِذَ اِلى رَبِّهِ سَبیلاً فَكانُوا هُمُ السَّبیلَ اِلَیْكَ وَالْمَسْلَكَ اِلى رِضْوانِك».
و هرگاه نویسنده لااقل به برخی، از تفاسیر متداول مراجعه می‌کرد، شاید نقطه ابهامی در تطبیق جمله استثنائی سوره فرقان بر «مودت قربی» برای او باقی نمی‌ماند، و ما برای اختصار از نقل عبارات مفسران در تطبیق «مودت قربی» بر «اتخاذ سبیل» خودداری می‌نمائیم.

پی‌نوشت‌ها:

1. مربوط به مطلب 22 از محلقات کتاب ص 340 - از کتاب «تفسیر آیات مشکله قرآن» هدف از طرح این آیه پائین آوردن مقام خاندان عصمت است، و برای تزریق عقیده شخصی، این آیه مطرح شده است.
2. صحیح بخاری ط مصر، ج 6، ص 129، تفسیر طبری، ط مصر، ج 25، ص 14، مستدرک حاکم ج 3، 172، البحر المحیط تألیف ابوحیان، ط مصر، ج 7، ص 516، تفسیر کشاف، ط مصر، ج 2، ص 402، تفسیر فخر رازی، ط مصر، ج 27، ص 166، دارالمنثور سیوطی، ج 6، ص 7، مطالب السئول، تألیف شیخ محمد شافعی ط تهران، ص 8، ذخائر العقبی، تألیف محب‌الدین احمد طبری، ط مصر، ص 25، الکافی فی تخریج احادیث الکشاف تألیف ابن حجر، ط مصر، ص 145، الفصول المهمة، تألیف ابن صباغ مالکی، ط نجف، ص 11، الصواعق المحرقة، تألیف ابن حجر، ط مصر، ص 101، حبیب السیر میر خواند، ط مصر، ج 35، ص 29، اسعاف الراغبین، تألیف شیخ محمد صبان، ط مصر، ص 115 (در حاشیه نورالابصار) نورالابصار شبلنجی، ط مصر، ص 150، ینابیع المودة قندوزی، ط آستانه، ص 106.
3.‌ای خاندان پیامبر، مودت شما فریضه‌ای است از جانب خدا که در قرآن وارد شده است در عظمت مقام شما همین بس که هر کسی در نماز برای شما درود نفرستد برای او نمازی نیست (نماز او باطل است).
4. این بخش در آخر کتاب چاپ شده است، لطفاً مراجعه بفرمائید.
5. کشاف، ج 3، ص 18.
6. برای مزید توضیح به کتاب شرح عقائد صدوق ط تبریز، ص 67 و 68 مراجعه نمائید.
7. به قرآن مجید، ط مصر که با اجازه مشیخه مقاری مصری چاپ شده است، مراجعه فرمائید.
8. از آن جمله کتاب نفیس نظم الدر و تناسق الایات و السور تألیف ابراهیم بن عمر بقاعی شافعی که از دانشمندان قرن نهم اسلامی است او نیز در آن کتاب، آیات فوق را مدنی دانسته است.

 

منبع مقاله :
خسروشاهی، سیدهادی، (1371) تفسیر صحیح آیات مشکله قرآن، قم: انتشارات توحید، چاپ سوم.