بررسی اسناد وقف آستان قدس رضوی

گزارش حاضر تلخیص و تنظیمی از اسناد وقف آستان قدس رضوی می باشد1- این اسناد در تاریخ 1238 در زمان ناصرالدین شاه قاجار از روی طومارها و دفاتر دیوانی آستان قدس رضوی استخراج شده و با خطی نسخ و زیبا در 506 برگ به قطع وزیری نوشته و تنظیم گردیده است.

در بعضی موارد نیم یا یک صفحه سفید دیده می شود، ولی معمولا صفحه ها کامل می باشند.این نسخه به شماره 2987 در کتابخانه مرکزی دانشگاه مضبوط می باشد.

تحقیق در این نسخه نه بخاطر مسأله مهم وقف بوده است بلکه از نظر این بوده است که محتوی نسخه کاملا بررسی گردد و نشان داده شود که ارزش این گونه مجموعه ها چه می باشد و چه فوائدی را در بر دارد
.
فوائدی را که نگارنده در ارزش یابی این مجموعه بدان دست یافته در مقدمه این گزارش آورده است.
 

روش کار

در هر یک از وقف نامه ها مطالب زیر مورد توجه قرار گرفته است:واقف، مورد وقف، مصرف وقف، تولیت، تاریخ وقف و اصطلاحات جالبی که در وقفنامه آمده است، بر اساس تلخیص وقف نامه ها فهارس گوناگون نیز تهیه شده است. از این تحقیق فوائد و نکات زیر بدست می آید:

تحقیق در نامها و عناوین و القاب افراد، شناخت اماکن مختلف، پی بردن به وضع اجتماعی و حقوقی و اقتصادی زمان در سطح محلی و عمومی و وسائلی از قبیل اوزان و نقود و مشاغل و حرف و تأسیسات و اصطلاحات گوناگون..

از جهتی دیگر می توان از نظر سبک شناسی به این مجموعه نگریست و دید که مثلا چگونه نثر قرن دهم از نثر قرن یازدهم ساده تر و بی پیرایه تر است. و یا اینکه در بعضی موارد چه مباحث فلسفی و کلامی و همچنین اصطلاحات دینی در مقدمه وقف نامه ها آمده است.

و نیز می توان تمام قسمت های لعنت و نفرین بر اخلال گر وقف و دعا و آفرین با یاری گر آن را مورد مطالعه قرار داد و نوعی جامعه شناسی مذهبی در آن یافت.

از مصارف وقف می توان دید که چه چیزی بیشتر مورد نیاز و توجه واقفین بوده است و این خود وضع روانی آنان و وضع اجتماعی زمان را نشان می دهد.

و این که تعداد بسیاری از واقفین، خود مسئول موقوفات خود بوده اند، شاید دلالت بر این داشته باشد که خطر غصب در املاک وقفی کمتر از سایر املاک بوده است و این خود راه نجاتی برای نگهداری املاک و استفاده از آنها بوده است.

گذشته از یادگیری و استفاده از یک نسخه خطی و ضبط و تلخیص مطالبی خاص، مسأله وقف باید از نظر وضع سیاسی و اجتماعی و اقتصادی ایران مطرح گردد و تحقیق عمیق و واقعی در این مورد انجام شود..

ولی قبل از انجام این تحقیق، باید وقف نامه های مختلف مورد بررسی قرار گیرد و تمام موارد داخلی مورد لزوم و تمام موارد استنباطی از آنها بیرون آورده شود. تا این کار بر پایه علمی صحیح استوار شود. زیرا تعریف یک طرفی از سنت وقف و تکذیب قاطع از آن بدون یک پژوهش علمی دقیق نمی تواند صحیح باشد.
 

تفکیک مواد نسخه

هفت اظهار نامه فروش (14-27-28-48-59-62-65) یک طومار حاوی جمیع موقوفات آستانه 75، و بقیه شصت و نه وقف نامه جداگاه است.

تاریخ وقف: قرن دهم 931، شماره وقف نامه: 9
تاریخ وقف: قرن دهم 957، شماره وقف نامه: 3
تاریخ وقف: قرن دهم 997، شماره وقف نامه: 19
تاریخ وقف: قرن دهم 997، شماره وقف نامه: 35
تاریخ وقف: قرن یازدهم 1011، شماره وقف نامه: 1
تاریخ وقف: قرن یازدهم 1011، شماره وقف نامه: 25
تاریخ وقف: قرن یازدهم 1013، شماره وقف نامه: 41
تاریخ وقف: قرن یازدهم 1014، شماره وقف نامه: 45
تاریخ وقف: قرن یازدهم 1024، شماره وقف نامه: 8
تاریخ وقف: قرن یازدهم 1024، شماره وقف نامه: 20
تاریخ وقف: قرن یازدهم 1027، شماره وقف نامه: 31
تاریخ وقف: قرن یازدهم 1059، شماره وقف نامه: 62
تاریخ وقف: قرن یازدهم 1075، شماره وقف نامه: 48
تاریخ وقف: قرن یازدهم 1080، شماره وقف نامه: 38
تاریخ وقف: قرن یازدهم 1082، شماره وقف نامه: 14
تاریخ وقف: قرن یازدهم 1082، شماره وقف نامه: 85
تاریخ وقف: قرن یازدهم 1083، شماره وقف نامه: 57
تاریخ وقف: قرن یازدهم 1084، شماره وقف نامه: 12
تاریخ وقف: قرن یازدهم 1086، شماره وقف نامه: 18
تاریخ وقف: قرن یازدهم 1088، شماره وقف نامه: 46
تاریخ وقف: قرن یازدهم 1092، شماره وقف نامه: 27
تاریخ وقف: قرن یازدهم 1092، شماره وقف نامه: 64
تاریخ وقف: قرن یازدهم 1092، شماره وقف نامه: 65
تاریخ وقف: قرن یازدهم 1093، شماره وقف نامه: 28
تاریخ وقف: قرن یازدهم 1093، شماره وقف نامه: 36
تاریخ وقف: قرن یازدهم 1096، شماره وقف نامه: 54
تاریخ وقف: قرن یازدهم 1096، شماره وقف نامه: 73
تاریخ وقف: قرن یازدهم 1097، شماره وقف نامه: 10
تاریخ وقف: قرن دوازدهم 1100، شماره وقف نامه: 15
تاریخ وقف: قرن دوازدهم 1112، شماره وقف نامه: 39
تاریخ وقف: قرن دوازدهم 1112، شماره وقف نامه: 40
تاریخ وقف: قرن دوازدهم 1118، شماره وقف نامه: 71 الف
تاریخ وقف: قرن دوازدهم 1125، شماره وقف نامه: 43
تاریخ وقف: قرن دوازدهم 1126، شماره وقف نامه: 17
تاریخ وقف: قرن دوازدهم 1129، شماره وقف نامه: 16
تاریخ وقف: قرن دوازدهم 1145، شماره وقف نامه: 5
تاریخ وقف: قرن دوازدهم 1160، شماره وقف نامه: 7
تاریخ وقف: قرن دوازدهم 1161، شماره وقف نامه: 6
تاریخ وقف: قرن دوازدهم 1161، شماره وقف نامه: 56
تاریخ وقف: قرن دوازدهم 1168، شماره وقف نامه: 30
تاریخ وقف: قرن دوازدهم 1169، شماره وقف نامه: 37
تاریخ وقف: قرن دوازدهم 1172، شماره وقف نامه: 40
تاریخ وقف: قرن دوازدهم 1176، شماره وقف نامه: 49
تاریخ وقف: قرن دوازدهم 1176، شماره وقف نامه: 69
تاریخ وقف: قرن دوازدهم 1181، شماره وقف نامه: 72
تاریخ وقف: قرن دوازدهم 1187، شماره وقف نامه: 51
تاریخ وقف: قرن دوازدهم 1187، شماره وقف نامه: 61
تاریخ وقف: قرن دوازدهم 1192، شماره وقف نامه: 55
تاریخ وقف: قرن سیزدهم 1201، شماره وقف نامه: 63
تاریخ وقف: قرن سیزدهم 1210، شماره وقف نامه: 52
تاریخ وقف: قرن سیزدهم 1212، شماره وقف نامه: 50
تاریخ وقف: قرن سیزدهم 1212، شماره وقف نامه: 66
تاریخ وقف: قرن سیزدهم 1218، شماره وقف نامه: 32
تاریخ وقف: قرن سیزدهم 1222، شماره وقف نامه: 11
تاریخ وقف: قرن سیزدهم 1224، شماره وقف نامه: 68
تاریخ وقف: قرن سیزدهم 1224، شماره وقف نامه: 71
تاریخ وقف: قرن سیزدهم 1129، شماره وقف نامه: 42
تاریخ وقف: قرن سیزدهم 1229، شماره وقف نامه: 67
تاریخ وقف: قرن سیزدهم 1252، شماره وقف نامه: 60
تاریخ وقف: قرن سیزدهم 1256، شماره وقف نامه: 59
تاریخ وقف: قرن سیزدهم 1257، شماره وقف نامه: 70
تاریخ وقف: قرن سیزدهم 1263، شماره وقف نامه: 34
تاریخ وقف: قرن سیزدهم 1276، شماره وقف نامه: 26
تاریخ وقف: قرن سیزدهم 1276، شماره وقف نامه: 29
تاریخ وقف: قرن سیزدهم 1271، شماره وقف نامه: 24
تاریخ وقف: قرن سیزدهم 1273، شماره وقف نامه: 75
تاریخ وقف: قرن سیزدهم 1278، شماره وقف نامه: 32
تاریخ وقف: قرن سیزدهم 1281، شماره وقف نامه: 22
تاریخ وقف: قرن سیزدهم 1284، شماره وقف نامه: 28
تاریخ وقف: قرن سیزدهم 1285، شماره وقف نامه: 13
تاریخ وقف: قرن سیزدهم 1286، شماره وقف نامه: 23
تاریخ وقف: قرن سیزدهم 1288، شماره وقف نامه: 53
بدون تاریخ 2-4-47-74
 

تولیت

تولیت با واقف، 28 مورد
تولیت با شخصی که واقف تعیین کرده است، 12 مورد
تولیت با آستان قدس رضوی، 29 مورد
 

موارد وقف

زمین بصورت ملک، مزرعه، ده، قریه، باغ و غیره، 55 مورد
آب، قنات، مجری السمیاه، چشمه و غیره، 17 مورد
دکاکین، 10 مورد
ساختمان مسکونی (خانه، عمارت و غیره)، 8 مورد
حمام، 7 مورد
 

سایر موارد وقف به ترتیب الفباء

آسیاب (طاحونه)، 2 مورد
بازار، 2 مورد
پول نقد، 1 مورد
تیمچه، 2 مورد
غله، 1 مورد
کاروانسرا، 1 مورد
کتاب، 1 مورد
قهوه خانه، 1 مورد
یخدان، 1 مورد
 

مصارف کلی وقف

1- روشنائی حرم بیست و یک مورد:

(5-9-10-22-23-24-28 الف 30-31-34-35-36-40-42-43-46-47-55-58-61-70)

2- مصارف آستان (تصریح شده است) شانزده مورد:

(20-37-46-49-51-52-53-56-60-61-64-66-67-68-69-71-73-74)
 

3- زوار چهارده مورد:

(10-17-18-19-24-25-35-36-45-54-57).

4- نیازمندان، فقرا، غربا، یتیمان، بیماران و غیره دوازده مورد:

(7-9-17-24-26-38-39-45-54-57-71 الف).
 

5- طلاب ده مورد:

(8-12-17-19-25-33-38-47).

6- خدمتگزاران آستان قدس رضوی ده مورد:

(9-21-26-29-31-36-42-58).
 

7- تأسیسات آستانه ده مورد:

(5-10-11-15-30-31-43-50-53-54).

8- سایر مصارف که از ده مورد کمتر است به ترتیب الفباء در صفحه بعد:

مصرف وقف: آب، شماره وقف: 2-31-41
مصرف وقف: امانت کتاب، شماره وقف: 47
مصرف وقف: اولاد، شماره وقف: 16
مصرف وقف: پرده، شماره وقف: 5
مصرف وقف: پنبه جهت پیه سوز، شماره وقف: 72
مصرف وقف: تعزیه داری، شماره وقف: 16-17-24-26-34
مصرف وقف: تعمیر مدرسه فاضلخان، شماره وقف: 4
مصرف وقف: تلاوت قرآن، شماره وقف: 3-24-39-40-41-47
مصرف وقف: توشک نمد، شماره وقف: 4
مصرف وقف: جاروب عمارات آستانه، شماره وقف: 72
مصرف وقف: جانماز، شماره وقف: 40
مصرف وقف: چراغ، شماره وقف: 19
مصرف وقف: حلیم، شماره وقف: 39
مصرف وقف: خویشان، شماره وقف: 16-33-45
مصرف وقف: زیارت، شماره وقف: 33-39
مصرف وقف: ساختمان تیمچه، شماره وقف: 53
مصرف وقف: ساعت حرم، شماره وقف: 36
مصرف وقف: سوخت، شماره وقف: 23-40-58-63-71الف
مصرف وقف: شربت، شماره وقف: 5
مصرف وقف: شمع، شماره وقف: 18-24-51
مصرف وقف: صحافی کتب، شماره وقف: 50
مصرف وقف: فرش، شماره وقف: 5-19-35-40-58
مصرف وقف: قلم، شماره وقف: 39
مصرف وقف: کاغذ، شماره وقف: 39
مصرف وقف: کتابدار آستانه، شماره وقف: 50
مصرف وقف: مدرسه فاضلخان، شماره وقف: 15
مصرف وقف: مرکب، شماره وقف: 39
مصرف وقف: مقبره واقف، شماره وقف: 4-5-10-33-47
مصرف وقف: نماز، شماره وقف: 39
مصرف وقف: نمد، شماره وقف: 40
مصرف وقف: یخ، شماره وقف: 5-17
اصطلاحات مندرج در وقف نامه ها
اوزان: استار، شماره وقف نامه: 5
اوزان: خرکی (وزن)، شماره وقف نامه: 7
اوزان: خروار، شماره وقف نامه: 16-25
اوزان: خروار تبریز، شماره وقف نامه: 29-49
اوزان: من، شماره وقف نامه: 5-16-59
تأسیسات: چراغخانه، شماره وقف نامه: 55
تأسیسات: خیرات خانه، شماره وقف نامه: 41
تأسیسات: دارالسیاده، شماره وقف نامه: 10
تأسیسات: دارالشفا، شماره وقف نامه: 7
تأسیسات: داشخانه، شماره وقف نامه: 14
تأسیسات: دیوان اعلی، شماره وقف نامه: 8
تأسیسات: دیوانخانه، شماره وقف نامه:: 21
تأسیسات: دیوان دارالامان، شماره وقف نامه: 21
تأسیسات: سردخوانه (سردخانه)، شماره وقف نامه: 32
تأسیسات: شربت خانه، شماره وقف نامه: 54
تأسیسات: شماع خانه، شماره وقف نامه: 33 - 8
تأسیسات: عصارخانه، شماره وقف نامه: 14
تأسیسات: کارخانجات طبخ، شماره وقف نامه: 7
تأسیسات: کرمخوانه (کرمخانه)، شماره وقف نامه: 34
تأسیسات: کشیک خانه، شماره وقف نامه: 26
حقوق: حق الاستیفا، شماره وقف نامه: 5
حقوق: حق التصدی، شماره وقف نامه: 17
حقوق: حق التولیه، شماره وقف نامه: 17 - 5
حقوق: حق النظاره، شماره وقف نامه: 5 - 17
زمین و آب: آبی‏زار، شماره وقف نامه: 8
زمین و آب: بند، شماره وقف نامه: 3
زمین و آب: تخمکشت، شماره وقف نامه: 3
زمین و آب: جریب، شماره وقف نامه: 69 - 56
 

دانک (در بسیاری از وقفنامه‏ها)

دیمجه‏زار: 8
زراع: 56
زوج: 7
طاقه (آب قنات): 55
عشر (اراضی): 8
 

قطعه (در بسیاری از وقفنامه‏ها)

کاریز: 3
مشاغل: امام جماعت، شماره وقف‏نامه: 8
مشاغل: ایشیک آقاسی، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: بیگلربیگی، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: پیشنماز، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: تحصیلداران، شماره وقف‏نامه: 12
مشاغل: تحویلدار، شماره وقف‏نامه: 33
مشاغل: جراح، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: حفاظ، شماره وقف‏نامه: 9 - 7
مشاغل: خادم باشی، شماره وقف‏نامه: 28 - 7
مشاغل: خدام، شماره وقف‏نامه: 36
مشاغل: خطیب، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: داروغگان، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: دربان، شماره وقف‏نامه: 58 - 7
مشاغل: رابیه کش، شماره وقف‏نامه: 5
مشاغل: روضه خوان، شماره وقف‏نامه: 26
مشاغل: ریش سفید حرم، شماره وقف‏نامه: 17
مشاغل: سقا، شماره وقف‏نامه: 53 - 5
مشاغل: صاحب نسق، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: طبیب، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: فراش، شماره وقف‏نامه: 58 - 7
مشاغل: فراش باشی، شماره وقف‏نامه: 30
مشاغل: قوچی باشی، شماره وقف‏نامه: 10
مشاغل: کارگزاران، شماره وقف‏نامه: 21
مشاغل: کشیک خانه، شماره وقف‏نامه: 28
مشاغل: کفش‏بان، شماره وقف‏نامه: 58
مشاغل: کلانتر، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: کلیددار، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: مجلس نویس دیوان، شماره وقف‏نامه: 40
مشاغل: مدرس، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: مستوفی، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: مقدس باشی، شماره وقف‏نامه: 24
مشاغل: مؤذن، شماره وقف‏نامه: 58
مشاغل: مهردار، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: میرآخور باشی، شماره وقف‏نامه: 25
مشاغل: ناظر مسجد، شماره وقف‏نامه: 40
مشاغل: نایب ریش سفید حرم، شماره وقف‏نامه: 17
مشاغل: واعظ، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: وزیر، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: یساول، شماره وقف‏نامه: 7
 

نقود: شماره وقف نامه

نقود: تومان، شماره وقف‏نامه: 63 - 53 - 1
نقود: تومان تبریزی، شماره وقف‏نامه: 53 - 5
نقود: تومان تبریزی اشرفی محمد، شماره وقف‏نامه: 59
نقود: شاهی جدید الضرب، شماره وقف‏نامه: 59
 

نقود: شماره وقف نامه

نقود: تومان تبریزی زمان شاه عباس، شماره وقف‏نامه: 21
نقود: تومان تبریزی فضی (سیمین)، شماره وقف‏نامه: 62
نقود: تومان عراقی فضی (سیمین)، شماره وقف‏نامه: 48 - 14
نقود: دینار، شماره وقف‏نامه: 23 - 1
نقود: دینار تبریزی، شماره وقف‏نامه: 16
نقود: دینار عراقی، شماره وقف‏نامه: 48 - 11
نقود: ریال ناصر الدین شاهی، شماره وقف‏نامه: 33
نقود: نخود: 12
نقود: نخود صیرفی، شماره وقف‏نامه: 59
نقود: نخود محمد شاهی، شماره وقف‏نامه: 34
نقود: نخودی ناصر الدین شاهی، شماره وقف‏نامه: 28
 

اصطلاحات متفرقه به ترتیب الفبائی

آبار: 13
اخراجات دیوانی: 5
استار: 24
بست نشستن: 7
بش: 13
پاپوش: 24
تعزیه‏داری: 33
تیمچه: 30
چرخاب: 34
 

اصطلاحات متفرقه به ترتیب الفبائی: شماره وقف نامه

حبه: 31
حجر بزرگ: 41
حجر کوچک: 41
حوالی: 47 - 16
حوالی حرمسرا: 16
حوالی مهمانخانه: 16
حوض انبار: 23
دستک: 69
دکان نخود بریزی: 30
سراوار: 51
سرباغ: 29
سرقه: 69
سیورغال: 21
شرفه: 46 - 34 - 10
شمع موم: 55
طاحونه: 68 - 14
طغرا: 27
عوارض مملکتی: 50
فتیله عنبر سوز: 40
کال: 13
گلخن: 34
کلوجه: 24
مدد خرج: 10
ممار: 14
نومرغ: 3
وقف نامجه: 27
یخدان: 20 - 14
 

پی نوشتها:

1-این گرازش مشتمل بر تلخیص وقفنامه ها و مقدمه حاضر بوده ولی به جهت اختصار از نقل تلخیص چشم پوشی شده و چون در مقدمه به شماره وقفنامه ها ارجاع داده شده طالبان تحقیق می توانند به نسخه خطی یا عکسی آن مراجعه کنند و آن تلخیص هم در فرصت دیگری به چاپ خواهد رسید.