نگاهی به وقف کتاب در تمدن اسلامی

وقف خاص

در این نوع وقف واقفان بنا به انگیزه‏های خاص، کتابها و مجموعه‏هایی را که در طول زندگی گردآوری می‏کردند بر خود یا اولاد یا افراد خانواده خود وقف می‏کرده‏اند. گاهی هم آنها را بر یک یا چند نفر از علما و فقها و طلاّب علوم دینی وقف می‏نموده‏اند. به همین‏دلیل این نوع وقف را، وقف شخصی، وقف اولاد، وقف خانوادگی و اهلی نیز می ‏نامند.

به‏رغم آنکه وقف کتاب به نفع خود و بر نفس خویش همیشه از لحاظ فقهی مورد اعتراض بسیاری از فقهای مذاهب اسلامی قرار داشته، این نوع وقف در میان مسلمانان متداول بوده است،

به‏عنوان نمونه در سال 583 هـ.ق شخصی به نام حسین بن عبداللّه‏ ابی‏البرکات بن شافعی قرشی دمشقی، کتابی را در علم حدیث بر تمامی کسانی که بتوانند از آن استفاده کنند وقف کرد، اما در عین‏حال نوشت که مادام که خود زنده است، فقط خود وی از آن کتاب استفاده کند.

محمد بن قوام حنفی در سال 835 هـ.ق، کتابی را برای شخص خود و پس از خود برای تمام اولاد ذکور از نسل خویش که در رشته‏ای از علوم تبحّر داشته باشند و سپس به نفع کلیه طلاّب علوم دینی دمشق وقف کرد.

شخص دیگری به نام حاج بن حاج علی نیز در 1070هـ.ق تعدادی کتاب را برای استفاده شخص خودش تا زمانی که در قید حیات است وقف کرد و پس از مرگ خویش آنها را برای افرادی از نسل خود و خویشاوندان شایسته خویش و سرانجام دانشجویان وقف نمود. (کتابخانه‏های عمومی و نیمه‏عمومی عربی در قرون وسطی، یوسف العش، ص370ـ371).

گاهی هم واقف کتابهای خود را بر شخص یا اشخاصی معیّن وقف می‏کرد که می‏توان به نمونه‏هایی از این نوع وقف اشاره کرد:

شخصی به نام عبداللّه‏ در سال 778هـ.ق، کتابی فقهی مربوط به مذهب حنبلی را بدون هیچ‏گونه شرح و توضیحی برای استفاده حاج محمد بن حاج جبرئیل وقف کرد. یا در وقفنامه‏ای مربوط به سال 813 هـ.ق کتابی به یک نفر به نام ابن‏ناصرالدین محمد بن ابی‏بکر وقف‏شده و قید شده که محلّ نهایی نگهداری این کتاب پس از فوت شخص نامبرده دارالحدیث ضیائیّه است.

تاج‏الدین کندی (متوفی 613 هـ.ق) کتابخانه خود را بر بنده آزادشده خود و سپس نسلهای بعدی او و در نهایت بر همه علما وقف کرده است. (کتابخانه‏های عمومی و نیمه‏عمومی در قرون وسطی، ص371ـ372).

رضی‏الدین بن طاووس علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن احمد بن محمد بن طاووس معروف به سید بن طاووس (متوفی 664 هـ.ق) که دارای کتابخانه‏ای بالغ بر 1500 جلد کتاب بود، آن کتابها و همه تألیفات و آثار خود را وقف بر اولاد ذکور خود نمود. (الذریعه، ص58 رقم 290).

یکی دیگر از اشکال وقف خاصِ کتاب آن بوده است که واقف کتابها را وقف یک نفر می‏کرده و در اختیار وی قرار می‏داده و آن شخص می‏توانسته پیش از دیگران استفاده کند و یا اینکه می‏توانسته کتابها را نزد خود نگهداشته و به هرکس که بخواهد بدهد که هردو شکل مزبور در واقع یکی هستند.

نکته مهمی که در بیشتر وقفنامه‏های خاصّ کتب دیده می‏شود آن است که شخص یا اشخاص استفاده‏کننده از وقف (موقوف علیهم) بایستی از نظر علمی در مقامی باشند که شایستگی استفاده از آن کتب وقفی را داشته باشند و در صورتی‏که این نکته تحقّق نیابد، استفاده از مورد وقف براساس شرایط مندرج در وقفنامه‏ها به شایسته‏ترین فرد از نسل موقوفٌ علیهم می‏رسد. (کتابخانه‏های عمومی و نیمه‏عمومی در قرون وسطی، ص372).
 

وقف نیمه‏ عمومی (شبه ‏عام)

منظور نوعی دیگر از وقف کتاب است که گسترده بیشتری از وقف خاص داشته و از همان آغاز به دو شکل انجام می‏گرفته است:
گاهی واقفان به دلیل احترامی که برای فقها، محدثان،
 

وقف بر طبقه و گروهی خاص

طلاّب علوم دینی، پزشکان و یا پیروان و علمای مذهب خاصّی قائل بودند، کتابهای خود را برای استفاده یکی از این طبقات و گروهها وقف می‏کردند.

در برخی از وقفنامه‏های این نوع از وقف، واقف کتابهای کتابخانه را وقف بر علما، فقها و طلاّب مذهبی خاصّ کرده است؛ گرچه علما و فقهای دیگر مذاهب نیز از آن کتابها استفاده می ‏کرده‏اند.

نمونه بارز این نوع وقفنامه‏ها، وقفنامه شاپور بن اردشیر (شابور بن اردشیر) است که در بغداد می‏زیسته و در سال 383هـ.ق و یا به احتمال کمتر در سال 381هـ.ق ساختمانی را خریداری کرد و آن را «دارالعلم» نامید و نفیس‏ترین کتابهایی را که خطّاطان مشهور و دانشمندان بسیار معتبر نوشته و تألیف کرده بودند به آنجا منتقل ساخت.

تعداد این کتابها را بیش از ده هزار و چهارصد جلد کتاب دانسته‏اند. او آنها را وقف بر فقها، محدثان و طلاّب شیعی ساخت، چون خود وی شیعه بود و یکی از رؤسای معروف این کتابخانه و دارالعلم شریف مرتضی علم الهدی ابوالقاسم علی بن حسین بن موسی (متوفی 436هـ.ق) برادر سید رضی ـ گردآورنده نهج‏البلاغه ـ بوده است. (المنتظم، ابن‏جوزی، ج14، ص366 ذیل حوادث 383 هجری؛ تاریخ الاسلام، ذهنی، حوادث 381ـ400 هجری، ص16؛ کتابخانه‏های عمومی و نیمه‏عمومی در قرون وسطی، ص129).

در وقفنامه‏ای دیگر، یکی از واقفان کتابهای خویش را جهت استفاده علما و فقهای حنبلی مذهب (سادة الحنابله) وقف کرده و محل نگهداری آن کتابها را «مدرسه ابوعمر» تعیین نموده بود.


در بعضی از وقفنامه‏ها، واقفان، کتابهای خود را بر گروهی از علما وقف کرده‏اند، بدون اینکه نظری به وابستگی اعتقادی آن گروه داشته باشند، از باب مثال ابوالحسن منتخب بن عبداللّه‏ دوامی مستظهری (متوفی 509 هـ.ق) کتابهای خویش را وقف بر اصحاب حدیث (محدثان) نموده بود که در بین این کتابها المسند از امام احمد بن حنبل نیز وجود داشت (المنتظم، ج17، ص144).

عبداللّه‏ بن احمد بن حمدویه بزّاز (متوفی 539 هـ.ق) که فردی عالم بود به غزنه مسافرت کرد و مدتی در آنجا اقامت نمود و کتب بسیاری را خریداری کرد و به شهر مرو منتقل ساخت و در آنجا «رباطی» برای اصحاب حدیث (محدثان) و طلاب ساخت و در آن رباط «خزانة‏الکتبی» بنیان نهاد و آن کتابها را در آنجا قرار داد و وقف اصحاب حدیث (محدثان) نمود. (المنتظم، ج18، ص40).


نورالدین محمود بن زنگی معروف به ملک عادل و مشهور به نورالدین شهید (متوفی 569 هـ.ق) تعدادی بسیار کتاب پزشکی را وقف بیمارستان النوری که خود او در دمشق تأسیس کرده بود نمود. این مجموعه ارزنده را در دو اشکاف یا مخزن که روبه‏روی درِ ورودی ایوان بیمارستان تعبیه شده قرار داده بودند و در حقیقت وقف بر پزشکان بیمارستان و جهت استفاده دانشجویان رشته
پزشکی و کارکنان آن بیمارستان بوده است. (عیون الابناء، ج2 ص155؛ الدارس فی تاریخ المدارس، ج1، ص99ـ100).


نمونه‏ای دیگر از این نوع وقف، از آن مهذب بن دغوار طبیب (متوفی 628 هـ.ق) است که کتابها و خانه خود را وقف بر پزشکان نمود. (النجوم الزاهره، ج6، ص277).
 

وقف بر یک مکان خاص

این نوع وقف در تاریخ اسلام و در میان مسلمانان رواج بسیار داشته و از اهمیّت فراوانی برخوردار بوده است؛ چنان‏که می‏بینیم واقفان، کتابهای خود را وقف بر مساجد، مدارس، مشاهد مشرفه، خانقاهها، رباطها و آرامگاههای خاصّی کرده‏اند.

وقف بر این مکانها برای استفاده‏کنندگان مستقیم و غیرمستقیم از آنها بوده است. در برخی از وقفنامه‏ها قید شده که فقط افرادی که در آنجا هستند یا بر آنجا وارد می‏شوند و یا گروه خاصّی می‏توانند از آن کتابها استفاده کنند، امّا در این نوع موقوفات نیز عملاً حد و مرزی وجود نداشته است.

در یکی از این وقفنامه‏ها چنین آمده است: «این کتابها برای استفاده‏کردن اساتید (مشایخ العلم) و دانشجویان علم حدیث در خانقاه ناصریه واقع در قاهره وقف شده است». و در وقفنامه‏ای دیگر این عبارت به‏ چشم می‏خورد:

«وقف کرد رمضان العلوی برای استفاده کردن دانشجویان علوم شریفه که مقیم مدرسه صالحیّه ضیائیّه هستند.» در این قبیل موارد، از نظر برخی از فقهای اهل‏سنّت وقف هنگامی اعتبار دارد که تعداد موقوف علیهم قابل شمارش باشند و از یک حدّ معیّن تجاوز نکند. در مورد تعداد این افراد نظر فقها و علما یکسان نیست،

برخی آن را ده نفر و گروهی چهل نفر و عده‏ای هشتاد نفر و شماری هم تعداد آنان را صد نفر گفته‏اند، اما به هرحال قاضی مختار است که تعدادی را که درست تشخیص می‏دهد، معیّن کند. (کتابخانه‏های عمومی و نیمه‏عمومی در قرون وسطی، ص373ـ374).

در بیشتر این وقفنامه‏ها قید و شرط کرده‏اند که هیچ‏کس حق خارج ساختن کتابهای موقوفه را از آن مکان بخصوص ندارد، اما ساکنان آن مکانها و غیر ساکنان به‏طور مساوی می‏توانند از آنها استفاده کنند.

گو اینکه در بسیاری موارد موقوف علیهم را هم معین کرده‏اند و مثلاً نوشته‏اند: حق استفاده کردن از کتابها برای اصحاب و ساکنان همان مدرسه است. این شرط را بسیاری از علما و فقها در مورد مسجد رد کرده‏اند.

برخی هم نوشته‏اند چون وقف یک عمل خیر است و قربتا الی‏اللّه‏ انجام می‏گیرد و برای رفع نیاز جامعه اسلامی است، بهتر است و به قول بعضی واجب است که افراد غیرمحتاج از کتب موقوفه استفاده نکنند،

زیرا نیازمندان و فقرا نمی‏توانند کتاب یا کتابهای مورد احتیاجشان را به‏دست آوردند، در حالی‏که ثروتمندان این توانایی را دارند. این دلیل کاملاً قانع‏کننده نیست، زیرا اصولاً چون وقف یک کار خیر است و برای رضای خداوند انجام می‏گیرد،

بهتر است همگان بتوانند از آن بهره‏مند شوند، اما می‏توان این قید را گذاشت که فقرا در استفاده‏کردن از این نوع کتابها بر اغنیا مقدم هستند. (دور الکتب العربیة العامّة و شبه‏العامّة، صص386ـ392).
 

وقف کتاب بر مساجد

مساجد در جهان اسلام نقش بسیار مهم و حساسی در پیشرفت علم و فرهنگ و تمدن اسلامی و تعلیم و تربیت

مسلمانان داشته‏اند از این‏رو از همان آغاز، مسلمانان کوشیده‏اند که در کنار مسائل عبادی و نیایش به امر تعلیم و تربیت و بازگویی احکام و دستورات اسلام و قرآن نیز اهمیت قائل شوند و در هریک از مساجد مهمّ صدر اسلام کتابخانه‏هایی نیز تأسیس کنند و اغراق نیست

اگر گفته شود که نخستین موقوفه‏های کتاب در مساجد پی‏ریزی شد و مساجد بزرگ، مکه، مدینه، دمشق، بغداد، قاهره، مرو، نیشابور، قرطبه، طلیطله، زیتونه در تونس و دیگر جوامع اسلامی در شهرهای مهم جهان اسلام هریک برای خود کتابخانه‏های مهمی داشته‏اند و نمازگزاران و دیگر کسانی که به این مساجد رفت و آمد داشته‏اند و بویژه علما، فقها، محدثان از آنها استفاده می‏کرده‏اند. در اینجا چند نمونه را به عنوان مثال ذکر می‏کنیم:

مسجد جامع اموی در دمشق از مساجد بزرگ جهان اسلام است که از بدو تأسیس مجموعه‏های بسیاری از مصاحف و کتابهای ارزنده از جانب حکام، امرا، علما، فقها، محدثان و دیگر مسلمانان بر آن وقف شده، به صورتی که هریک از مجموعه‏های وقفی در یک گوشه از مسجد و جدا از هم نگاهداری می‏شد.

یکی از کسانی که مجموعه گرانقدری از کتابهای نفیس و قرآنهای زیبا بر آن وقف کرده احمد بن فضل بن فرات (متوفی 494هـ.ق) شیعی‏مذهب بوده است. بیشتر مجموعه‏های وقفی این مسجد در آتش‏سوزی سال 461هـ.ق از میان رفت. (تهذیب تاریخ دمشق، ج1، ص408؛ شذرات الذهب، ج3 ص308؛ خطط الشام، ج1 ص193 و ج2، ص200).

ابونصر احمد بن یوسف منازی (متوفی 437هـ.ق) تعداد قابل توجهی از کتابهای خود را وقف مساجد میّافارقین و آمِد در دیار بکر ترکیه نمود. (المختصر فی اخبار البشر، ج2، ص176؛ شذرات الذّهب، ج3 ص259).

ابوالحسن علی بن احمد معروف به شریف‏الزیدی (متوفی 576 هـ.ق) فقیه و محدث شافعی از وجوهی که عضدالدین بن رئیس‏الرؤسا، وزیر و خلیفه المستضی عباسی به او داده بودند در بغداد مسجدی تأسیس کرد.

که به مسجد شریف‏الزیدی یا مسجدالزیدی معروف شد و در آن مسجد کتابخانه‏ای بنیان نهاد و کتابهای بسیاری را خریداری و وقف آن مسجد کرد. (تاریخ غیاثی، ص185، معجم‏البلدان، ج1، ص209 و ج2، ص518؛ تاریخ العراق بین احتلالین، ج1، ص176).

یاقوت حموی نوشته است: زمانی که به شهر مرو مسافرت کردم در آنجا مسجدی به نام مسجد عزیزیّه دیدم که آن را عزیزالدین ابوبکر عتیق زنجانی که در دربار سلطان سنجر می‏زیست تأسیس کرده بود.

او کتابخانه‏ای در آنجا ایجاد کرده و کتب بسیاری که تعداد آن بیش از دوازده هزار جلد بود بر آن وقف کرده بود. خزانه دیگری از کتاب در مسجد کمالیه شهر مرو وجود داشت که از آنها استفاده بسیار کردم. (معجم‏البلدان، ج4، ص509).

الحاکم فاطمی، در قاهره مسجدی بنیان کرد که به نام مسجد راشده در کرانه نیل و مسجد الحاکمی معروف است. او مساجد بسیاری تأسیس و مصاحف زرکوب بسیاری بر آنها وقف کرد. در سال 403هـ.ق نیز وی 440 نسخه بزرگ طلاکوبی شده قرآن و 74 ربع قرآن زرکوب را در مسجد قدیمی یعنی «مسجد عمرو» قرار داد.

احمد بن طولون نیز در مسجدی که خود در قاهره تأسیس کرده بود صندوقهای زیادی محتوی قرآنهای وقفی قرار داد و الحاکم فاطمی نیز بر جامع ابن‏طولون تعداد 814 مصحف وقف کرد. (وفیات الاعیان، ج3، ص6؛ النجوم الزّاهره، ج4، ص177؛ الانتصار لواسطة عقدالامصار، ج4، ص79؛ خطط، ج3، ص221).

امیر رکن‏الدین بیبرس جاشنگیر، حدود پانصد جلد کتاب در معارف و علوم مختلف بر جامع الحاکمی در قاهره وقف نمود. (فوات الوفیات، ج3، ص290).

خلیفه المستنصر باللّه‏ عباسی در اوایل قرن هفتم هجری وقتی «مسجد القمریّه» را در غرب بغداد ساخت، مجموعه‏ای بزرگ از قرآنها و کتابهای علمی بر آن مسجد وقف کرد. (الحوادث الجامعه، ص4).

وقفنامه مورّخ 20 رمضان 842 در مورد جزئی از مصحف شریف وقف‏شده بر مسجد جامع عتیق قم منسوب به امام حسن عسکری(ع) و وقفنامه مورخ اواخر ربیع‏الاوّل 891 در مورد یکی از قرآنهای وقف شده بر مسجد معروف به منار واقع در شهر قم، نشان می‏دهد که در این دو مسجد نیز قرآنها و کتابهای وقفی وجود داشته است. (تربت پاکان، ج2، صص118ـ119 و 150ـ151).

سخن درباره قرآنها و کتابهای وقفی مساجد اسلامی بسیار زیاد است ولی همین نمونه‏ها برای نشان‏دادن اهمیتی که مسلمانان به وقف کتاب در مساجد می‏داده‏اند، کافی است.
 

وقف کتاب بر مدارس

مدارس اسلامی به‏عنوان کانونهای اصلی آموزش و تربیت، پس از مساجد، در جهان اسلام از اعتبار و اهمیّت فوق‏العاده‏ای برخوردار بوده‏اند، از این‏رو مسلمانان در تأسیس و ساخت مدارس کوشش فراوانی داشته ‏اند.

و بسیاری از این مدارس شهرت فراوانی در تاریخ کسب کرده‏اند. ما در این جا درصدد بیان ویژگیهای مدارس اسلامی نیستیم و اگر نامی از برخی از آنها می‏بریم برای بازیافتن ارزش وقف کتاب در جوامع اسلامی است.

نظام الملک ابوعلی حسن بن علی بن اسحاق طوسی (متوفی حدود 485هـ.ق) از شخصیتهای علمی و سیاسی اسلام، مؤسّس یک سلسله از مدارس در شهرهای مهم عراق و ایران و جهان اسلام به نام نظامیّه بود.

او برای هریک از این نظامیّه‏ها، کتابخانه‏های بزرگ و مهمّی به وجود آورد که در منابع تاریخی به آنها اشاره شده است.

او در بخش شرقی بغداد و در نزدیکی کاخ خلیفه عباسی در کرانه رود دجله در سال 457هـ.ق مدرسه‏ای به عنوان نظامیّه بغداد ساخت و مجموعه‏ای گرانقدر از کتابهای مختلف را بر آن وقف کرد. (تاریخ دولة السلجوقیّه، ص74؛ دائرة‏المعارف الاسلامیه، ج3، صص997ـ1000).

جامع‏الازهر که نخست به‏عنوان مسجد و یا «جامع القاهره» به دست جوهر صقلی فرمانده سپاه المعزّلدین‏اللّه‏ فاطمی در 359هـ.ق در قاهره تأسیس شد بعدها به عنوان مدرسه و دانشگاهی بزرگ در جهان اسلام در آمد و هم‏اکنون نیز شهرت جهانی دارد.

از بدو تأسیس الازهر تاکنون مجموعه‏های بسیار بزرگی از کتب و تألیفات دانشمندان جهان اسلام و غیر آن بر این دانشگاه اسلامی وقف شده و این سنت دیرینه قرنهاست که ادامه دارد.

غیر از خلفای فاطمی و علمای آن زمان افراد بسیاری کتابخانه‏های خود را وقف بر آن کرده‏اند از جمله: عیسی بن عبدالرحمان زواوی مغربی که قسمتی از کتابخانه خود را بر طلاب علم این دانشگاه وقف کرد و آنها را در «رواق مغاربه» قرار داد.

دیگری احمدین هارون شهابی و دیگری شیخ علی بن سلیمان ابشادی است. (دانشگاه الازهر «تاریخ هزار ساله تعلیمات عالی اسلامی»؛ الضوء اللامع، ج2، ص240؛ تاریخ المکتبات فی عصر المملوکی، ص168).

المستنصر عباسی در 631 هـ.ق مدرسه‏ای به نام مستنصریّه در بغداد تأسیس نمود و کتابهای بسیاری بر آن وقف کرد که شهرت فراوانی در تاریخ مدارس اسلامی و کتابخانه‏های جهان اسلام دارد. (حوادث الجامعة، صص55 ـ56؛ تاریخ الخلفاء، ص499).

امیر جمال‏الدین محمود استادار در 790هـ.ق کتابهای کتابخانه قاضی برهان‏الدین ابن‏جماعه را پس از مرگ وی از فرزندان او خرید و بر مدرسه محمودیّه در مصر وقف نمود. تعداد کتابهای این مجموعه را چهار هزار جلد نوشته‏اند. (الدرر الکامنة، ج2، ص329؛ الضوء اللامع، ج1، ص366).

ابن‏حجر عسقلانی نیز کتابهای خود را بر همین مدرسه وقف کرد. (تاریخ المکتبات فی عصر المملوکی، ص169).

جمال‏الدین یوسف استادار، تعداد فراوانی از کتب کتابخانه مدرسه اشرفیه را پس از ویرانی آن مدرسه به مبلغ ششصد دینار خرید و آنها را بر مدرسه‏ای که خود ساخته بود وقف کرد. (الخطط، ج2، ص401) علاّمه نعمان آلوسی (متوفی 1899م) کتابخانه خود را وقف بر مدرسه مرجانیه بغداد نمود که بعدها به خزانة الاوقاف عمومی بغداد منتقل شد. (خزائن الکتب القدیمة فی‏العراق، ص165).

مدارس بسیاری در دمشق، حلب، قاهره، اسکندریه، بغداد، نجف، کربلا، سامرّا، موصل، و در بین‏النهرین در طول تاریخ اسلام پدید آمدند که بیشتر آنها از کتابخانه‏های معتبری برخوردار بوده‏اند و مجموعه کتب این مدارس را واقفان نیکوکار وقف کرده بودند. (نک: کتابخانه‏های عمومی و نیمه‏عمومی در قرون وسطی، صص184ـ282).

مدارس خاتونیه، ضمیریّه، نظامیّه، عمیدیّه و منصوری در شهر مرو، شاهرخیّه در هرات، نظامیّه، صابونی، سعدیّة، بیهقیّه و عطاملک جوینی در نیشابور، مظفریّه در تبریز، تورانشاهی و قطبیّه در کرمان، نظامیّه در اصفهان و صدها مدرسه در شیراز، اصفهان، یزد، قم، همدان، تهران، مشهد و تبریز از روزگاران کهن تا عصر حاضر که شمارش یکایک آنها در این مختصر ممکن نیست،

هریک دارای کتابخانه‏های مهمّ و معتبری بوده و هستند که از طریق وقف به‏وجود آمده‏اند. (نک: درآمدی بر دائرة المعارف کتابخانه‏های جهان، مقاله تاریخ کتابخانه‏ها از عهد باستان تا عصر حاضر).
 

وقف کتاب بر مشاهد مشرفه

یکی دیگر از مکانهایی که بسیار مورد توجه و علاقه مسلمانان بوده و کتابها و مجموعه‏های فراوانی بر آنها وقف‏شده، مشاهد مشرفه، آستانه‏های امامزادگان و آرامگاههای بزرگان اسلام بوده است. در اینجا اشاره به برخی از آنها راهگشا خواهد بود:

کتابخانه آستان قدس رضوی یکی از قدیمیترین کتابخانه‏های مهم جهان اسلام است. از وقفنامه‏هایی که هم‏اکنون در این کتابخانه موجود است بر می‏آید که این کتابخانه از اوایل قرن چهارم هجری وجود داشته است.

تاریخ وقف یکی از مصاحف این کتابخانه به سال 327هـ.ق باز می‏گردد. در وقفنامه دیگری تاریخ ربیع‏الاوّل 393 به چشم می‏خورد که قرآنی را ابوالقاسم منصور بن محمد بن کثیر بر آن آستانه مقدسه وقف کرده است. (فهرست نسخ خطی آستانه قم، ص22؛ راهنمای گنجینه‏های قرآن در آستان قدس، ص36).

این کتابخانه که از دیرباز مورد توجه دوستان اهل‏بیت عصمت و طهارت(ع) بوده، همواره پذیرای قرآنها، کتابها و رساله‏های گوناگون و ارزشمندی از علما، فقها، محدثان، طالبان علم، سلاطین، وزرا، امرا و حکام بوده است که بر آن آستانه مقدسه وقف می‏کردند. (نک: فهرست نسخه‏های خطی آستان قدس).

آستانه حضرت معصومه(س) دومین آستانه مهمی است که همیشه مورد عنایت شیعیان و علما بوده است و از برخی از وقفنامه‏های موجود در آن آستانه استنباط می‏شود.

که در این آستانه از قرن پنجم و ششم هجری کتابخانه‏ای وجود داشته است؛ از جمله در وقفنامه مورخ رمضان 594 که در داخل چهار مجلد از مصحف شریف ثبت شده و دارای صندوقچه‏ای نیز بوده است. (تربت پاکان، ج1، ص125ـ128).

در وقفنامه‏ای شاه‏عباس کبیر، تعداد 110 جلد کتاب بر این آستانه و بر مدرسه فیضیه قم، وقف کرده است که از آن مجموعه اکنون جز چند جلد چیزی باقی نیست.

همچنین براساس وقفنامه مورخ یونت ئیل 1064 قمری، میر محمدهاشم گیلانی، 75 جلد کتاب بر آستانه مقدسه حضرت معصومه(س) و بر مدرسه آستانه (فیضیة) وقف نموده است. اکنون سه نسخه از این موقوفه باقی‏مانده است. (تربت پاکان، ج1، صص150ـ155).

آستانه حضرت عبدالعظیم حسنی در شهر ری نیز از دیرباز دارای کتابخانه‏ای بوده که تدریجا به همت نیکوکاران و واقفان در آن گرد آمده است.

چنان‏که آستانه شاه چراغ در شیراز و آستانه‏های دیگر امامزادگان در ایران و عراق دارای کتابخانه‏های موقوفه‏ای بوده‏اند و برخی از آنها اکنون نیز از کتابخانه‏های معتبری برخوردار هستند و هزاران جلد کتاب موقوفه را در خود جای داده‏اند.

آستانه امام موسی بن جعفر(ع) در کاظمین نیز از کتابخانه مهمّی بهره‏مند بوده و افراد بسیاری از علما، فقها و دوستداران خاندان نبوت و امامت توجه بسیاری به آن داشته‏اند و کتابهای بسیار و قرآنهای فراوانی بر آن آستانه مقدسه وقف کرده‏اند،

از جمله علی بن علی بن روزبهان ابوالمظّفر کاتب بغدادی وزیر (متوفی 601 هـ.ق) آثار بسیاری به خط خود و مجموعه‏ای ارزنده از کتب را بر این آستانه وقف نموده است. (کتابخانه‏های عمومی و نیمه‏عمومی عربی در قرون وسطی، ص211).
 

وقف کتاب بر آرامگاهها

مقبره ابوحنیفه در بغداد نیز که ابوسعد محمد بن منصور مستوفی شرف‏الملک (متوفی 494هـ.ق) گنبدی بر روی آن ساخت، کتابخانه‏ای داشته که از راه وقف ایجاد شده بود. از کسانی که کتب خود را وقف آن ساخته‏اند می‏توان از یحیی بن عیسی بن جزله طبیب و محمود بن عمر زمخشری (متوفی 538 هـ.ق) صاحب تفسیر کشّاف، نام برد. (المنتظم، ج17، ص72؛ وفیات الاعیان، ج3، ص256؛ المختصر، ص236؛ کتابخانه‏های عمومی و نیمه‏عمومی در قرون وسطی، ص210).

منصور بن قلاوون حاکم مصر، چند مجموعه از کتب خود را وقف بر قبه منصوریه کرد و ابن‏تغری بردی صاحب کتاب معروف النجوم الزاهره، تمامی کتابهای خود را وقف بر آرامگاه خود ساخت. (خطط، ج2، ص380؛ النجوم الزاهره، ج1، صص9ـ28؛ الضوءاللاّمع، ج10، ص274).

امیر بکتمر ساقی، تعدادی کتاب را بر تربت و آرامگاه خود وقف کرد. (تاریخ المکتبات فی مصر المملوکی، صص169ـ170).

در وقفنامه مورخ 6 ربیع‏الثانی 621 بر بقعه جنب جامع منیعی نیشابور کتبی وقف‏شده و از وقفنامه مورخ اوّل صفر 687 در مورد وقف قرآنی بر مقبره‏ای خانوادگی که در جنب مدرسه بردسیر قرار درد چنین برمی‏آید که در این آرامگاهها، بقعه‏ها و مقبره‏ها نیز کتابخانه‏هایی وجود داشته است. (فهرست نسخ خطی آستانه قم، ص23؛ مجله یادگار، سال اوّل (1342ش) شماره 9، صص30ـ31).


بر مقبره شاه‏عباس دوم نیز کتابهای متعددی وقف‏شده و بر یک کتاب وقفی باقی‏مانده این عبارت به چشم می‏خورد: «از آن جمله این مجلد را با سایر کتب دیگر از قرآن مجید و صحیفه کامله و حدیث و غیر ذلک که تفصیل آن در دفاتر آن سرکار ثبت است...» و اکنون دو نسخه از آنها بر جای مانده است. (تربت پاکان، ج1، ص156).
 

وقف کتاب بر اماکن مذهبی

حسینیّه‏ها، خانقاهها، زاویه‏ها و رباطها نیز دارای کتابخانه‏ها و مجموعه‏هایی بوده‏اند که از راه وقف به‏وجود آمده‏اند و شمارش آنها در اینجا امکان‏پذیر نیست، اما به برخی از این نوع کتابخانه‏ها نیز به‏عنوان نمونه اشاره می‏کنیم:

یاقوت حموی به خانقاهی در مرو اشاره می‏کند که «ضمیریّه» نامیده می‏شده است و دارای مخزنی از کتب خطی وقفی بوده است و یاقوت خود از کتابهای آن استفاده کرده است. (معجم‏البلدان، ج4، ص509).

نخستین رباط بغداد به «رباط زوزنی» معروف است که در مقابل جامع منصور قرار داشت و در 371هـ.ق برای ابوالحسن علی بن ابراهیم زاهد بصری ساخته شد و سپس علی بن محمود بن ابراهیم زوزنی صوفی (متوفی 451هـ.ق) در توسعه آن کوشید و به نام وی معروف شد. در این رباط کتابخانه‏ای از کتب وقفی وجود داشته است و علی بن احمد بن ابوالحسن بصری معلم و قاری در سال 592 هـ.ق کتابدار آن بوده است. (تاریخ بغداد، ج1، ص108 و ج12، ص115؛ الانساب، ج3، ص176).

یکی دیگر از رباطهای معروف «رباط مأمونیّه» در بغداد بود که کتابهای بسیاری بر آن وقف شده بود و یکی از کسانی که کتب خود را وقف آن کرده بود، عبداللّه‏ بن احمد بن خشاب (متوفی 567 هـ.ق) نام داشت. (المنتظم، ج18، ص159).

دیگری رباط حرم‏الطاهری است که در 590 هـ.ق به دستور الناصر خلیفه عباسی ساخته شد و مجموعه‏ای از کتابهای نفیس وقف آن گردید. (الکامل، ج12، صص67 ـ68؛ حوادث الجامعه، ص54؛ خلاصة الذهب المسبوک، ص208).

دیگری رباط الخاتونی است ساخته زمرّد خاتون (متوفی 599 هـ.ق) ـ مادر الناصر خلیفه عباسی ـ که کتابهای بسیاری بر آن وقف شده بود. (تاریخ الحکماء، ص269؛ ذیل الروضتین، ص94)

دیگری رباط شونیزی در غرب شهر بغداد بود که دارای کتابخانه‏ای بوده و احمد بن محمد بن اصفهانی معروف به ابوحامد بلخی صوفی، مجموعه کتب خود را وقف بر آن کرد و خود تا سال 570 هـ.ق زنده بوده است. (کتابخانه‏های عمومی و نیمه‏عمومی عربی در قرون وسطی، ص206).

شمس‏الدین ابوالعلا، محمود بن ابی‏بکر حنفی (متوفی 700هـ.ق) کتابها و جزوات خود را وقف بر خانقاه شهر ماردین کرد. (تذکره الحفاظ، ج4، ص284).

برخی از افراد خیّر و نیکوکار کتابخانه‏های خود را وقف بر اهالی یک شهر و یا وقف بر یک شهر کرده‏اند. به‏عنوان مثال ابوالقاسم مغربی (متوفی 478هـ.ق) وزیر و نویسنده، کتابهای خود را وقف اهالی میّافارقین کرد.

همچنین حسن بن ابراهیم مالقی نحوی (متوفی حدود 520 هـ.ق) مجموعه کتابهای خود را وقف بر شهر نیشابور کرد. (بغیة الوعاة، ج1، ص494؛ کتابخانه‏های عمومی و نیمه‏عمومی عربی، ص218).

در این نوع از وقف نیمه‏عمومی، یعنی موقوفه‏های مساجد و مدارس و مانند آنها به دو شیوه عمل می‏شده است: یکی آنکه موقوفه بر نفس مکان و محل خاص وقف می‏شده و دیگری وقف بر افراد مقیم در یک مکان خاص است که شیوه دوم نادر است، مانند اینکه کتابها را بر دانشجویان یک مدرسه و یا بر اساتید و یا طبقه‏ای خاص از علما وقف می‏ کرده‏اند.

همه اشکال وقف خاص و نیمه‏عمومی، سرانجام روزی به وقف عمومی منتهی شده است، گو اینکه در همان دوره‏های آغازین این‏چنین موقوفه‏هایی، استفاده از آنها برای عموم نیز مجاز بوده است،

ولی آنچه از متن آن وقفنامه‏ها استفاده می‏شده و تا اندازه‏ای در عمل هم رعایت می‏کرده‏اند ترتیب اولویّت و حق تقدم در استفاده از آنها بوده است که موقوف علیهم مقدم بر دیگران بوده‏ اند.

در مورد کتابهای موقوفه تاج‏الدین کندی (متوفی 613 هـ.ق) بر یاقوت و فرزندانش که در جامع اموی دمشق نگاهداری می‏شد نوشته‏اند که گرچه این کتابها وقف خاص بوده، در عین‏حال در اختیار عموم قرار داشت و سرانجام پس از مرگ یاقوت و فرزندانش به شکل وقف عام در آمد. (نک: کتابخانه‏های عمومی و نیمه‏عمومی عربی، صص372ـ373).
 

وقف عمومی

وقف عمومی کتاب چنان‏که از وقفنامه‏های مربوط به آن به‏دست می‏آید به دو شکل به این شرح انجام می‏گرفته است:

وقف بر طالبان علم
 

در بیشتر وقفنامه‏هایی که عبارت «وقف لطلبة‏العلم» در آن مندرج است، ناظر بر این نوع از وقف کتاب بوده و تمامی طالبان علم در هر سطح و پایه علمی را در نظر دارد. چون این امکان وجود داشته که برخی از این عبارت سوءاستفاده کنند .

چو آن را محدود به عده‏ای خاص و معیّن از اهل علم نمایند، برخی از واقفان برای رفع این شبهه گفته‏اند: وقف بر هر طالب علمی است که جویای دانش باشد (معجم‏الادباء، ج7، صص192ـ193).

بسیاری قائل‏اند که به‏طور قاطع، فقط طلاّب علوم شریفه (یعنی علوم مذهبی) را مجاز دانسته‏اند که از این موقوفات استفاده کنند، اما باید توجه داشت که گذاشتن شرط «وقف لطلبة‏العلم» بدون قید و شرط است و طلبه یعنی هر آن کسی که طالب علم و آرزومند دانش است.

این نکته که چرا واقفان مورد وقف را به‏شکل گسترده و فراگیر وقف نکرده‏اند و استفاده از کتب موقوفه را برای شیفتگان علم محدود کرده‏اند،

بسیار درخور توجه است، زیرا آنان می‏خواسته‏اند دست جاهلان و افراد کنجکاوی که ادای طالبان علم را در می‏آورند و خود را به‏شکل عالمان می‏آرایند، از آن موقوفه‏ها کوتاه کنند، ضمن اینکه در وقفنامه‏ها شرط شده است که استفاده‏کننده از کتب وقفی بایستی توانایی استفاده از آن را داشته باشند. (کتابخانه‏های عمومی و نیمه‏عمومی عربی، ص378).

این نوع وقف بسیار شایع و متداول بوده است و نمونه آن را در بیشتر وقفنامه‏های عمومی می‏توان مشاهده کرد و در اینجا فقط به چند مورد از آن اشاره می‏کنیم.

ابوالقاسم جعفر بن محمد بن حمدان موصلی (متوفی 322هـ.ق) فقیه، شاعر و ادیب شافعی در شهر موصل دارالعلمی ساخته بود که دارای کتابخانه‏ای مجهّز و ارزشمند بود.

و کتابها و مجموعه‏های فراوانی از جمله کتابها و تألیفات خویش را وقف طالبان علم کرده بود و هیچ‏کس را از دخول به دارالعلم و استفاده از کتب موقوفه آن مانع نمی‏شدند. یاقوت در شرح‏حال وی چنین نوشته است: «و کانت له ببلده دار علم قد جعل فیها خزانة کتب من جمیع‏العلوم وقفا علی کلّ طالبٍ للعلم لایُمنَع احدٌ من دخولها». (معجم الادباء، همان‏جا).

ابوالفتح محمد بن ابی‏بکر کوفی (متوفی 667 هـ.ق) نخستین کسی است که در عصر ممالیک در مصر کتابخانه خود را وقف بر طالبان علم نمود. (العبر، ج5، صص286، 287؛ عقدالجمان، ج2، ص55).

رشیدالدین فضل‏اللّه‏ همدانی در وقفنامه مورّخ 713 قمری تصریح کرده است به اینکه «کتب بر طلاّب علم وقف‏شده تا ایشان بدان انتفاع گیرند» (وقف‏نامه و تاریخ کتابخانه و کتابداری، ص98).

وقف بر جمیع مسلمانان در این نوع از وقف تنها قیدی که بر عمومیت وقف خورده است مسلمان بودن است که البتّه در عمل دقیقا این قید رعایت نمی‏شده و عموم مسلمانان و غیرمسلمانان بویژه اهل‏کتاب می‏توانسته‏اند بدون امتیاز از کتابهای وقفی استفاده کنند.

به این معنا که هر شخصی که مایل و راغب به مطالعه بوده از آن کتابخانه‏ها و کتابها استفاده می‏کرده است. (دور الکتب العربیة العامة و شبه‏العامه، ص390،394)
 

همه انواع و اشکال وقف که پیش از این به آن اشاره کردیم سرانجام به این نوع وقف منتهی می‏شوند و عملاً به‏صورت وقف عام بر جمیع مسلمانان در می‏آیند.

برای وقف عام نیز نمونه‏های بسیاری در منابع تاریخی ذکر شده و کتابخانه‏ها و مجموعه‏های فراوانی در تاریخ اسلام به‏دست علما، سلاطین، وزرا و امرا وقف‏شده که به چند نمونه از آنها به این شرح اشاره می‏کنیم:
ابوالقاسم اسماعیل بن عباد بن عباس معروف به «صاحب بن عبّاد» (326ـ 385هـ.ق) وزیر فاضل و ادیب طالقانی، به تصریح خودش دارای 206000 جلد کتاب بوده است. (معجم الادباء، ج13، ص97) و همه آنها را در شهر ری وقف عام کرد.

ابوعمر محمد بن قدامه مقدسه (متوفّی 607 هـ.ق) در سوریّه کتابخانه‏ای بزرگ به نام کتابخانه عمریّه در مدرسه صالحیّه، تأسیس کرد که بیشتر کتب آن به‏دست علما، تصحیح شده بود و برخی از کتابها به خط مؤلفان آنها بود. وی این کتابخانه را وقف عموم مردم نمود. (خزائن الکتب فی دمشق و ضواحیها، صص7، 13).

الناصر ـ خلیفه عباسی ـ که از مرگ غلام خود ابوالیُمن نجّاح بن عبداللّه‏ حبشی (متوفی 615 هـ.ق) اندوهگین شده بود، ضمن اعمال خیری که برای وی انجام داد، تعداد پانصد جلد کتاب نیز به نام او وقف عام کرد. (البدایة والنهایة، ج13، ص97).

ابراهیم بن عیسی بن یوسف ابواسحاق مرادی اندلسی محدث (متوفی 667 هـ.ق) نیز کتب بسیاری را وقف عموم مسلمانان نمود و علاءالدین محمد بن عبدالقادر بن عبدالخالق معروف به این صائغ را ناظر و متولی آن قرار داد. (کتابخانه‏های عمومی و نیمه‏عمومی عربی در قرون وسطی، ص257).

محمد بن داود بن محمد شمس‏الدین موصلی تاجر (متوفی 728هـ.ق) مجموعه‏ای از کتابهای خود را در دمشق و بغداد وقف عام کرد. (الدررالکامنة، ج3، ص437).

علم‏الدین قاسم بن محمد برزالی (متوفی 729هـ.ق) محدث و مورّخ شافعی کتابهای فراوانی به خط خویش استنساخ و همراه با آثار خود وقف عمومی کرد و آنها را در چهار خزانه در چهار شهر قرار داد. (الدررالکامنة، ج3، ص437؛ شذرات الذّهب، ج6، ص122).

ابن‏فقیه محمد بن ابوبکر بن قیّم الجوزیّه (متوفی 751هـ.ق) مفسّر و ادیب، تصانیف خود را همراه با تعداد زیادی از کتب دیگران که فراهم آورده بود وقف عموم نمود. (الدّارس فی تاریخ المدارس، ج2، صص90ـ91)

ابراهیم بن عیسی حلبی (متوفی 786هـ.ق) یکی از فقهای شافعیّه کتب خویش را وقف عام نمود. (مقاله «دور الکتب فی حلب قدیما و حدیثا» مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، مجلد15، ص299).
 

کتابشناسی مقاله به ترتیب ورود در متن

وقفنامه‏ها را به یک اعتبار دیگر می‏توان به دو دسته تقسیم کرد: یک دسته وقفنامه‏هایی که در درون کتابها با عباراتی کوتاه مندرج است و از نظر اثبات وجود کتابخانه‏ها دارای اهمیت بسیاری است. دسته دیگر وقفنامه‏هایی است که به‏صورت جداگانه و خارج از کتابهای وقفی تهیه و تدوین شده‏اند و گاه بسیار بلند و مفصّل هستند و نام و نشانی کتابها و کتابخانه‏ها در آنها ثبت شده و حداقل دلالت بر تصمیم واقفان مبنی بر وقف کتب دارد و همچنین دالّ بر تأسیس کتابخانه‏ای می‏کند.

1 ـ کتابخانه‏های عمومی و نیمه‏عمومی عربی در قرون وسطی، یوسف العّش، ترجمه اسداللّه‏ علوی، آستان قدس رضوی، مشهد، 1372.
2 ـ الذریعة الی تصانیف الشیعه، آقابزرگ تهرانی، بیروت، دارالاضواء، 1403هـ.ق.
3 ـ المنتظم، ابوالفرج عبدالرحمان، ابن‏الجوزی، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیّة، 1412هـ.ق.

4 ـ تاریخ الاسلام، ذهبی، شمس‏الدّین، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، 1413هـ.ق.
5 ـ عیون الانباء فی طبقات‏الاطباء، ابن‏ابی‏اصیبعه، به کوشش نزار رضار، بیروت، دارالحیاة.
6 ـ الدارس فی تاریخ المدارس، عبدالقادر بن محمد نعیمی دمشقی، به کوشش جعفر الحسنی، قاهره، مکتبة التقافة الدینیة، 1988م.

7 ـ النجوم الزاهره، ابن‏تغری بردی، قاهره، 1929ـ1956م.
8 ـ دورالکتب العربیة العامّة و شبه‏العامّة لبلاد العراق والشام و مصر فی‏العصر الوسیط، یوسف العش، ترجمه نزار اباظة و محمد صبّاغ، بیروت، دارالفکر المعاصر، 1411هـ.ق.
9 ـ تهذیب تاریخ دمشق، ابن‏عساکر، به کوشش عبدالقادر بدران و احمد عبید، دمشق، 1329ـ1351هـ.ق.

10 ـ شذرات الذهب، ابن‏عماد حنبلی، عبدالحیّ، قاهره، 1350هـ.ق.
11 ـ خطط الشام، کردعلی، محمد، دمشق، 1343ـ1347هـ.ق.
12 ـ المختصر فی اخبار البشر، ملک المؤید، اسماعیل ابوالفدا، مصر، 1325هـ.ق.

13 ـ تاریخ الغیاثی، عبداللّه‏ بن فتح‏اللّه‏ غیاثی بغدادی، به کوشش طارق نافع الحمدانی، بغداد، 1975م.
14 ـ معجم البلدان، یاقوت حموی، به کوشش ووستنفلد، لایپزیک، 1866م.
15 ـ تاریخ العراق بین احتلالین، عباس غراوی، بغداد، 1353ـ1376هـ.ق.
16 ـ وفیات الاعیان، ابن‏خلکان، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارالثقافه، 1968م.

17 ـ الانتصار لواسطة عقد الامصار، ابن‏دقماق، به کوشش وولرز، بولاق 1301هـ.ق.
18 ـ خطط مقریزی، مقریزی، احمد بن علی، قاهره، 1325هـ.ق.
19 ـ فوات الوفیات، ابن‏شاکر کتبی، محمد، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1973 م.

20 ـ الحوادث الجامعة، ابن‏فوطی، بغداد، 1351هـ.ق.
21 ـ تربت پاکان، سید حسین مدرسی طباطبائی، چاپ 1355هـ.ش.
22 ـ تاریخ الدولة السلجوقیّة، بُنداری، قاهره، 1900م.

23 ـ دائرة‏المعارف الاسلامیّة، عده‏ای از مستشرقان، ترجمه احمد شنتناوی و ابراهیم زکی خورشید و عبدالحمید یونس، قاهره، 1933 م.
24 ـ دانشگاه الازهر (تاریخ هزار ساله تعلیمات عالی)، با یارداج، ترجمه آذرمیدخت مشایخ فریدنی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1367هـ.ش.

25 ـ الضوء اللامع، سخاوی، محمد بن عبدالرحمان، مصر، قاهره، 1353ـ1355هـ.ق.
26 ـ تاریخ المکتبات فی عصر المملوکی، السیّد سیّد النشّار، قاهره، 1403هـ.ق.
27 ـ تاریخ الخلفاء، جلال‏الدین سیوطی، به کوشش رحاب خضر عکاوی، بیروت، مؤسّسة عزّالدین، 1412هـ.ق.
28 ـ الدررالکامنه، ابن‏حجر عسقلانی، حیدرآباد دکن،
1348هـ.ق.

29 ـ خزائن الکتب القدیمة فی‏العراق، کورکیس عواد، بغداد، 1948م.
30 ـ درآمدی بر دائرة‏المعارف کتابخانه‏های جهان (تاریخچه کتابخانه‏ها از عهد باستان تا عصر حاضر)، علی رفیعی (علامرو دشتی)، آماده چاپ.
31 ـ فهرست نسخ خطی کتابخانه آستانه مقدسه قم، محمدتقی دانش‏پژوه، قم، بی‏تاریخ.
32 ـ راهنمای گنجینه‏های قرآن در آستان قدس، احمد گلچین معانی، 1347هـ.ش.
33 ـ فهرست کتابخانه آستان قدس رضوی، عبدالعلی اوکتایی چند مجلد.
34 ـ الجامع المختصر، ابن‏ساعی، به کوشش مصطفی جواد، بغداد 1934م.
35 ـ مجله یادگار، سال اوّل، 1324هـ.ش، شماره 9، صص30ـ31.
36 ـ تاریخ بغداد، خطیب بغدادی، قاهره، 1350هـ.ق.

37 ـ الانساب، سمعانی: عبدالکریم بن محمد، به کوشش عبداللّه‏ عُمَر البارودی، بیروت، دارالجنان، 1408هـ.ق.
38 ـ الکامل، ابن‏اثیر، عزالدین، بیروت، 1385هـ.ق.
39 ـ خلاصة الذهب المسبوک، اربلی عبدالرحمان، بیروت، 1885م.
40 ـ تاریخ الحکماء، قفطی، به کوشش مولر، لایپزیک، 1875م.
41 ـ ذیل الروضتین، ابوشامة عبدالرحمان، قاهره، 1366هـ.ق.
42 ـ تذکرة الحفاظ، ذهبی، شمس‏الدین محمد، حیدرآباد دکن، 1333ـ1334هـ.ق.
43 ـ بغیة الوعاة، جلال‏الدین سیوطی، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره 1964م.
44 ـ معجم الادباء، یاقوت حموی، بیروت، دارالفکر، الطبعة الثالثه، 1400هـ.ق، 1980م.
45 ـ العَبر فی خبر من غبر، ذهبی، شمس‏الدین، به کوشش صلاح‏الدین منجّد و فؤاد سیّد، کویت، 1960ـ1969م.
46 ـ عقد الجمان فی تاریخ اهل‏الزمان، عینی، نسخه کتابخانه ولی‏الدین به نقل از دورالکتب العربیة.
47 ـ وقف‏نامه‏ها و تاریخ کتابخانه و کتابداری، نوش‏آفرین انصاری محقق، یادنامه ادیب نیشابوری، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل.
48 ـ خزائن الکتب فی دمشق و ضواحیها، حبیب الزّیات، قاهره، 1902م.
49 ـ البدایة والنهایه، ابن‏کثیر، به کوشش احمد عبدالوهاب فتیح، قاهره، دارالحدیث، 1413هـ.ق/1992م.
50 ـ مجلة المجمع العلمی العربی دمشق، مجلد 15، ص299.

منبع:
میراث جاویدان
نویسنده: علی رفیعی
این مقاله در تاریخ 1403/5/14 بروز رسانی شده است.