مقدمه
در کتابخانه‏ ی مرکزی دانشگاه اصفهان چهار کتابخانه‏ ی شخصی نگاه داری می ‏شود که در نوع خود از مجموعه‏ های بسیار ارزشمند و کم‏ن ظیر به شمار می‏روند.

این چهار مجموعه عبارتند از کتابخانه‏ی شخصی شادروان محمد باقر الفت، کتابخانه‏ی شخصی شادروان سید محمد صدر هاشمی، کتابخانه‏ی شخصی شادروان دکتر امیر سید حسن یزدگردی و کتابخانه‏ی شخصی شادروان بدرالدین کتابی.

کتابخانه‏ی الفت در سال 1343 ه ش به صورت وقف و کتابخانه‏های صدر هاشمی، یزدگردی و کتابی به ترتیب در سالهای 1365، 1344 و 1370 ه ش به صورت اهدایی به دانشگاه اصفهان واگذار گردیده است.

از آنجا که این کتابخانه‏ ها، چه از نظر دارا بودن کتابهای خطی نفیس و بی‏نظیر، و چه از نظر شمول بر کتابهای چاپی ارزشمند و کمیاب، از کتابخانه‏های شخصی معتبر، و گردآورندگان آنها همه از ادبا و فضلا و بزرگان علم و ادب دوران معاصر اصفهان و ایران به شمار می‏روند .

و نیز هر کدام از ایشان در جمع ‏آوری کتابهای کتابخانه‏ی خود تلاش و کوشش فراوان نموده و مجموعه ‏ی نفیس و ارزشمندی از خود به یادگار گذاشته‏اند، در این نوشتار به معرفی دو مجموعه از این کتابخانه‏های شخصی پرداخته می ‏شود.
 

کتابخانه‏ ی الفت

محقق فرزانه و عارف عامل روشن ضمیر، شادروان محمد باقر الفت (تولد شب اول جمادی‏الاولی 1301 ه ق، وفات چهاردهم مرداد ماه 1343 ه ش برابر با بیست و ششم ربیع‏الاول 1384 ه ق) از بزرگان دین و دانش اصفهان در دوران معاصر بود.

که در دانش و آزادگی و دین و مروت سرآمد بزرگان و در فضل و کمال و عرفان و جامعیت و صفات عالی انسان از نوادر دوران به شمار می‏آمد و حقیقتا در میان معاصرین از علما و دانشمندان کمتر کسی را به جامعیت و کمال آن زنده یاد می‏توان نام برد.

شادروان الفت تحصیلات خود را در علوم دینی و دانشهای دیگر در اصفهان و نجف به پایان رسانید و بیشتر عمر پربار خود را به مطالعه‏ی کتاب و تحقیق در سرگذشت ملل و نحل و علوم جدید گذرانید که حاصل این مطالعات تألیفات مفید و ترجمه‏های ارزشمندی است که از خود به یادگار گذاشته است.

محضر شادروان الفت همواره مجمع فضلا و دانشمندان و طالبان علم و کمال و دانش پژوهان و حقیقت جویان بود. کتابخانه‏ی معتبر وی بویژه از لحاظ کیفیت، قابل توجه می‏باشد.

اعتبار و ارزش عمده‏ی کتابخانه‏ ی الفت بیشتر به جهت کتابهای خطی نفیس و کمیابی است که تعداد آنها به دویست جلد می‏رسد و در بین آنها نسخه‏هایی نایاب و نسخه‏هایی به خط مؤلف نیز فراوان دیده می‏شود.

از ویژگیهای مجموعه‏ی مرحوم الفت، دفتر فهرست کتابها می‏باشد. او برای کتابخانه‏ی خود دفتر ثبتی تهیه نموده و فهرست اسامی کلیه‏ ی کتابهایش را بر اساس طبقه‏ بندی موضوعی در آن یادداشت کرده است.

و بیشتر کتب چاپی کتابخانه را با سلیقه و روش خاص خود صحافی و جلد کرده و شماره‏ ی دسته و ردیف و طبقه‏ی مخصوص کتابها را در کتابخانه‏اش، بر عطف کتابها چسبانده است.

و همین امر موجب آسان‏یابی آنها به هنگام مراجعه است. در بین کتابهای چاپی کتابخانه‏ ی الفت، کتب چاپ اول و نیز کتابهای چاپ دارالکتب المصریه و چاپ بولاق وجود دارد که بر اعتبار و اهمیت این مجموعه افزوده است. در حاشیه‏ی برخی از کتابها تعلیقات ارزشمندی نگاشته شده است.

مرحوم الفت در دفتر ثبت کتب، با عباراتی همچون «بدیعه، چیده، غتیقه، مذهبه، نفیسه، مهمه و نفیسه‏ی عزیزه» ارزش هر کتابی را مشخص کرده است.

طبق وصیت آن بزرگوار، همه‏ی کتابهای چاپی و خطی عربی و فرانسه‏ی او که باید وقف یکی از کتابخانه‏های اصفهان می‏شد، تا مورد استفاده‏ی علاقه‏مندان و طالبان علم قرار گیرد، توسط وارثان آن زنده‏یاد پس از مرگش به کتابخانه‏ی دانشکده‏ی ادبیات دانشگاه اصفهان واگذار گردید.

در پایان این نوشته‏ی مختصر بی‏مناسبت نیست که توصیف دانشمند فرزانه، شادروان بدرالدین کتابی را - که مدت سی سال انیس و مونس مرحوم الفت و از تربیت یافتگان مکتب آزادگی و وارستگی وی بود -

از مقدمه‏ی دیوان الفت عینا نقل نماییم؛ تا ضمن باز شناختن ارزش و اعتبار کتابخانه‏ی الفت، از دانشمند آزاده و انسان وارسته که همچو برادر و مرشد خویش، الفت، مهر آفرین بود و محبت آیین، نیز یادی کرده باشیم:

... مرحوم الفت در مدت شصت سال از عمر خود در عتبات عالیات، بیروت، دمشق، طهران، مشهد و اصفهان تعدادی کتاب تهیه کرده بود که مخصوصا از لحاظ کیفیت بسیار حائز اهمیت است. کتابهای خطی بسیار ارزنده و نفیس در میان آنها موجود و بیشتر کتابهای چاپی هم نسخه‏های گرانبها و بسیاری از آنها کمیاب و برخی نایاب است.

در این کتابخانه به روی همه‏ی دانشمندان و دوستان آن مرحوم باز بود و با آنکه در انتخاب و جمع‏آوری سعی و کوشش فراوان مبذول داشته و رنج بسیار برده بود، همواره میل داشت هر چه بیشتر مردم از آنها استفاده کنند

و به همین سبب همه‏ی کتابهای عربی و فرانسه خود را وقف کرد و دستور داد پس از وفاتش هر چه زودتر به یکی از کتابخانه‏های شهر اصفهان منتقل کنند تا بیشتر مورد استفاده و مطالعه‏ ی دانش‏پژوهان قرار گیرد.

تعداد کتابهای وقفی او بیش از هزار جلد کتاب نفیس و با ارزش است که در میان آنها بیش از 200 جلد کتاب خطی گرانبها وجود دارد. این کتابها در نتیجه‏ی تصمیم دوستان آن مرحوم به کتابخانه‏ی دانشکده‏ی ادبیات منتقل گردید و اکنون مورد استفاده‏ی استادان و دانشجویان آن دانشکده است (1)
 

کتابخانه ‏ی صدر هاشمی

شادروان سید محمد صدر هاشمی (تولد 1284 ه ش، وفات 30 / 1 / 1344 ه ش) از فرهنگیان فاضل و دبیران دانشمندی بود که یک عمر با صداقت و جدیت به فرهنگ اصفهان خدمت کرد. نخست در حوزه‏های علمیه‏ی اصفهان، فقه و اصول و فلسفه و حکمت آموخت؛ سپس به یادگیری علوم جدید پرداخت .

و پس از آن برای ادامه‏ی تحصیلات عالیه به تهران رفت و از دانشکده‏های معقول و منقول و دانشسرای عالی فارغ التحصیل شد. آن گاه به اصفهان مراجعت کرد و به عنوان دبیر در دبیرستانهای اصفهان به خدمت مشغول شد و سالهای زیادی ریاست دبیرستان فرهنگ اصفهان را برعهده داشت و با جدیت و کوشش تمام در این سمت انجام وظیفه نمود.

شادروان صدر هاشمی از نخستین روزهای تأسیس دانشکده‏ی ادبیات اصفهان در سال 1337 ه ش با علاقه و دقتی زائدالوصف به تدریس سخن سنجی و سبک شناس در آن دانشکده همت گماشت و تا آخرین روزهای حیات خود، آن را مهمترین وظیفه‏ی ادبی خود می‏دانست.

زنده یاد صدر هاشمی تا آخرین روزهای زندگی دست از مطالعه و تحقیق برنداشت و علاوه بر تدریس، با نوشتن مقالات تحقیقی و ترجمه و تألیف کتاب، آثاری پر ارزش از خود به یادگار گذاشت.

از تألیفات آن مرحوم کتاب ارزشمند تاریخ جراید و مجلات ایران و شعر و شاعری در عصر صفوی و از ترجمه‏هایش تاریخ کربلا و... تألیف دکتر عبدالجواد مکینه‏دار، نویسنده‏ی عرب، تاریخ تمدن اسلام و عرب تألیف جرجی زیدان و عشاق قندهار تألیف کنت دوگوبینو را می‏توان برشمرد.

تاریخ جراید و مجلات ایران، مهمترین تألیف مرحوم صدر هاشمی و مستندترین کتابی است که در زمینه‏ی روزنامه‏ها و مجلات ایران تا سال 1320 ه ش به رشته‏ی تحریر درآمده است و با وجود انتشار تألیفات متعدد دیگر در این زمینه، هنوز هم از اعتبار و ارزش والایی برخوردار است.

آن مرحوم این مجموعه‏ی چهار جلدی را که یک سند تاریخی معتبر محسوب می‏شود، بین سالهای 1327 تا 1332 ه ش در اصفهان چاپ و منتشر کرد و چاپ دوم این کتاب ارجمند، در سال 1362 ه ش به سرمایه‏ی انتشارات کمال انتشار یافت.

کار با ارزش دیگر مرحوم صدر هاشمی، انتشار روزنامه‏ی چهلستون بود که از سال 1321 ه ش به مدت پنج سال متوالی در صد و نود شماره به مدیریت او منتشر گردید و از این جهت که حاوی مقالات تاریخی و تحقیقی بود از روزنامه‏های معتبر آن زمان محسوب می‏شود.

شادروان صدر هاشمی به کتابخانه‏ی شخصی خود که از دوران طلبگی ایجاد کرده بود، تا پایان عمر توجه داشت و در تهیه‏ی کتابهای فارسی و عربی، کوشش‏های فراوان مبذول می‏کرد و تا پایان عمر خود کتابهای با ارزشی گردآوری کرد.

که اگرچه از لحاظ کمیت، بیش از دو هزار جلد نیست؛ اما از لحاظ کیفیت بسیار با ارزش است. کتابها در همه‏ی زمینه‏های علوم و معارف انسانی است.

اما سهم کتابهای ادبی و تاریخی و جغرافیایی در این مجموعه، بیش از کتابهای سایر رشته‏هاست. تعداد پنجاه و سه جلد نسخه‏ی خطی نیز در مجموعه‏ی صدر هاشمی وجود دارد که مخصوصا کتاب قصص الخاقانی در میان آن کتابها اعتبار و ارزش فراوان دارد.

از این کتاب که در مورد مختصر حالات صفویه و داستان محاصره‏ی قندهار، تألیف ولیقلی شاملو است، یک نسخه در کتابخانه‏ی ملی فرانسه در پاریس، یک نسخه در کتابخانه‏ی مجلس شورای اسلامی و یک نسخه نیز در کتابخانه‏ی بریتانیا در لندن موجود است.

و شادروان دکتر سید حسن سادات ناصری در تصحیح و چاپ کتاب قصص الخاقانی - با تهیه‏ی نسخه‏ی عکس از آن توسط کتابخانه‏ی مرکزی دانشگاه اصفهان - از این نسخه نیز استفاده نمود. همان گونه که قبلا ذکر شد،

آن مرحوم تا روزهای آخر عمر دست از تهیه و خرید کتاب برای کتابخانه‏ی خود برنداشت و هر کتاب تازه‏ای که منتشر می‏شد چنانچه مورد علاقه‏ی او بود، تهیه می‏نمود. نگارنده‏ی این سطور در مورد علاقه‏ی شادروان صدر هاشمی به کتابهای تازه انتشار یافته، خاطره‏های فراوانی دارد.

چرا که در مدت استراحت آن مرحوم به خاطر کسالت در منزل شخصی که بسیار نزدیک دانشکده‏ی ادبیات اصفهان در محله‏ی شاهزاده ابراهیم بود، بنده هر هفته و گاهی هر دو هفته یکبار به عیادت ایشان می‏رفتم و هر بار نخستین سؤال مرحوم از من این بود که: چه کتاب جدیدی منتشر شده است؟

در یکی از این دیدارها در آغاز بیماری مرحوم صدر هاشمی، ایشان که خبر انتشار کتاب النهایه شیخ طوسی را به تصحیح استاد فرزانه شادروان، سید محمد تقی دانش پژوه، توسط دانشگاه تهران فهمیده بودند و از تهیه‏ی آن توسط کتابفروشی ثقفی - که بیشتر کتب خود را از آن کتاب فروشی تهیه می‏کردند.

و در همین جا یاد خیری از زنده یاد ثقفی که خدمات ارزنده‏ای در چاپ و انتشار کتاب در اصفهان داشتند، مغتنم است - مأیوس شده بودند، از من خواستند که به خاطر آشنایی نزدیکم با استاد دانش پژوه، با نامه از ایشان بخواهم تا کتاب النهایه را برای استاد صدر هاشمی بفرستند.

و قیمت را نیز معین کنند تا مرحوم صدر هاشمی آن را برای ایشان حواله نمایند. و این نمونه‏ای از عمق کتاب دوستی و علاقه‏مندی صدر هاشمی به جمع‏آوری کتاب است که تا آخرین لحظات حیاتش بدان پایبند بود.

از دیگر نکات قابل توجه کتابخانه‏ی شادروان صدر هاشمی که بر ارزش و اعتبار مجموعه‏ی آن مرحوم افزوده است، وجود مجموعه‏ی گرانبها و نفیسی از روزنامه‏ها و مجلات مهم قدیمی است؛ که احتمالا مرحوم صدر هاشمی به خاطر نگارش کتاب تاریخ جراید و مجلات ایران، ناگزیر و یا علاقه‏مند شده بود که برای توصیف و بیان مشخصات روزنامه‏ها و مجلات در کتاب خود، آنها را شخصا برای کتابخانه‏ی خویش تهیه کند.

در هر صورت تعداد قابل توجهی روزنامه و مجله - چه به صورت کامل یا ناقص و گاه حداقل یک شماره - در مجموعه ‏ی آن مرحوم وجود دارد؛.

که امروزه جزو روزنامه‏ها و مجله‏های نایاب و کمیاب محسوب می‏شود و همان‏گونه که قبلا گفته شد، بخشی از اهمیت و اعتبار مجموعه‏ی صدر هاشمی بسته به وجود آن روزنامه‏ها و مجله‏هاست که کمتر در مجموعه‏های شخصی یافت می‏شود. اسامی برخی از این روزنامه‏ها به این قرار است:

آتشگاه، آفتاب شرق، اتحاد، اتحاد اسلام، اتفاق اسلام، اختر مسعود، اخگر، ارژنگ، اصفهان، اطلاع، انجمن اصفهان، انجمن بلدیه، انجمن مقدس ملی اصفهان، ایران، باختر امروز، پارس، تجدد ایران، تربیت، ثریا، جهاد اکبر، چهره‏نما، چهلستون، حبل المتین، دحو، دعوة الاسلام، راه نجات، روزنامه‏ی رسمی دولت ایران، زاینده‏رود، زبان زنان، سپاهان، سپنتا، سرنوشت، شرق، شفق سرخ، صبح صادق، صدای اصفهان، صور اسرافیل، طوفان، عرفان، عصر جدید، قانون، مساوات، معرفت، میهن، ناقور، ناهید، ندای وطن، نسیم شمال، نقش جهان، نهضت شرق، وطن و وقایع اتفاقیه.
از نمونه مجله‏های معتبر موجود در مجموعه‏ی مذکور به این عناوین باید اشاره کرد:

آفتاب، آموزش و پرورش، ارمغان، ایرانشهر، بهار، تحفة الادبا، تعلیم و تربیت، دانش، دانشکده، راهنمای کتاب، سخن، علم و هنر، کاوه، مهر، نوبهار، وحید، هنر و مردم، یادگار و یغما.

اهدای کتابخانه‏ی شادروان الفت به دانشکده‏ی ادبیات دانشگاه اصفهان در سال 1343 ه ش یعنی یک سال قبل از وفات شادروان صدر هاشمی، آن مرحومم را نیز علاقه‏مند به اهدای کتابخانه‏ی خود به دانشکده‏ی ادبیات نموده بود؛

با وجود این در وصیت‏نامه‏ی خود کلیه‏ی کتابهایش را به برادرانش، آقایان مهندس علی صدر هاشمی، مهندس صدر هاشمی و دکتر حسن صدر هاشمی واگذار کرد تا به هر نحوم که صلاح بدانند از آن نگهداری نمایند.

و برادران آن مرحوم نیز از سر توجه به دانش دوستی و معرفت طلبی وی و همچنین برای حفظ نام و آثار نیک برادر دانشمند خود، کتابخانه‏ی نفیس آن مرحوم را به دانشکده‏ی ادبیات دانشگاه اصفهان اهدا نمودند.

مجموعه‏ی شادروان صدر هاشمی اکنون در کتابخانه‏ی مرکزی دانشگاه اصفهان نگهداری می‏شود و مورد استفاده‏ی دانشجویان و دانش پژوهان قرار دارد.
 

پی نوشت :

1-دیوان الفت، به اهتمام بدرالدین کتابی، اصفهان، انتشارات ثقفی، 1347 ه ش، مقدمه، ص پنجاه و پنج - پنجاه و شش.
 

منبع:
میراث جاویدان
نویسنده: مرتضی تیموری