بناي مشهور به امامزاده عين (ازناو همدان)

معماري ايران در دوره اسلامي از غناي بالايي برخوردار است و در سراسر گستره عظيم و پهناور آثاري بديع و زيبا از اين معماري را مي‏توان مشاهده کرد. يکي از نمودهاي برجسته معماري، ساختن آرامگاه براي بزرگان و پيشوايان ديني است، که بي‏گمان از همان قرون نخستين اسلامي مرسوم گرديده است. نمونه‏اي از آثار معماري آرامگاهي، بناي مشهور به امامزاده عين در روستاي ازناو بخش فامنين است که در 80 کيلومتري شمال‏شرقي همدان واقع شده است.
زيبايي و استحکام اين بنا يادآور عظمت و استواري معماري ايران است. اين بنا با اينکه از توجه و دقت در حفظ و مرمت آن بي‏بهره بوده، از نظر ايستايي و استحکام قابل تأمل و بررسي است. در تزيينات آجرکاري آن، با آنکه اندک است، طرحهاي نو و بديع به چشم مي‏خورد. نوع پلان از نوع مقابر آرامگاهي چهارضلعي است، که فاقد تزيينات گچبري است. هيچ‏گونه اثري از گچکاري و گچ در سطوح داخلي آن مشاهده نمي‏شود. دقيقا مشخص نيست که آن را براي گچکاري و گچبري مهيا نموده باشند. همچنين بنا فاقد کتيبه خطي است، که بتوان به کمک آن زمان ساخت مقبره را دقيقا مشخص کرد.
تاکنون هيچ‏گونه مطالعه‏اي درباره امامزاده ازناو انجام نگرفته است. نگارندگان هم به مطالب و نوشته‏اي در اين‏باره دست نيافته‏اند. بناي مزبور را در سال 1367 ميراث فرهنگي همدان شناسايي کرده، و در همان سال به کوشش دو تن از دانشجويان معماري دانشگاه تهران (عراقچيان ـ سامي) رولوه گرديد، و در تابستان سال 1373 نگارندگان مقاله، جهت بررسي و مطالعه کامل از نزديک بنا را مورد بررسي قرار دادند.

روستاي کوچک ازناو در بخش فامنين از استان همدان قرار گرفته است؛ روستايي در منطقه کوهستاني و سردسير که تعداد ساکنان آن پنج‏خانوار است؛ مذهبشان شيعه و زبانشان ترکي است، آب آشاميدني آن از قنات روستا، محصولاتش: غلات و لبنيات، شغل مردمانش زراعت و گله‏داري، و راه آن شوسه است، رودخانه قره‏چاي اراضي زراعتي اين ده را مشروب مي‏سازد(1).
درباره اين روستا در کتب جغرافيايي پيشين و همچنين در سفرنامه‏هاي اروپاييان مطلبي نوشته نشده است؛ که احتمالاً علت آن دوري از راههاي ارتباطي و صعب‏العبوري راه روستاست.

بناي اين امامزاده برفراز تپه‏اي طبيعي، در بخش جنوب‏شرقي روستاي ازناو، واقع شده است. ارتفاع تپه از زمينهاي اطراف (روستا) در حدود 40 متر است، که با تسطيح اندک سطح تپه، بناي امامزاده را روي آن ساخته‏اند. (تصوير شماره 1).
پيرامون بنا ـ برفراز تپه ـ گورستاني کهن که نشاني از مردگان سالهاي اخير هم در آن ديده مي‏شود، فراگرفته است. يک نمونه از سنگ مزارهايي که در اين گورستان وجود دارد. داراي تزيينات و کتيبه‏اي در يک ضلع آن است. کتيبه به خط ثلث است که عبارت زير از آن قرائت گرديد (تصوير شماره 2):
الو[فا]ت المرحوم‏المغفور نتيجه المشايخ العظام، شيخ سلطان محمد ابن‏المرحوم شيخ باليجان.
ادامه عبارت فوق در ميان تزيينات به شکل طاق‏نما به اين شرح است:
... سنه احدي ستين و الف من هجرة النبويّه (1061)
در بخش فوقاني سنگ قبر نوشته‏اي به خط ثلث وجود دارد که آسيب ديده، و قرائت آن ميسّر نگرديد. احتمالاً آيات يا احاديث بوده است. احتمالاً سنگ مزار در جاي اصلي خود قرار ندارد، چون آن را در سالهاي اخير جابه‏جا نموده‏اند. وضعيت قرارگيري آن اين مسأله را اثبات مي‏کند

اين بنـا داراي پـلان مربع شکـل، از نوع مقـابر چهارضلعي و يک‏طبقه است درگـاه ورودي آن رو بـه شمال دارد، ارتفـاع بناي آن از بيرون 70/12 و از داخل 20/12متـر است، ابعـاد هر يک از اضلاع آن از خارج 10متر، و از داخـل 5/6 در 5/6 متر اسـت. ضخامت ديوارهـا 80 تا 120 سانتي‏متـر و در بعضـي قسمتهـاي آن به تنـاسب تا 160 سانتي‏متر است. ديوار سمت غرب، به علت وجود راه‏پله، از بقيه بخشها از ضخامت بيشتري برخوردار است. (طرح شماره 1)

پلان مربع امامزاده با ترنبه‏هايي به هشت ضلعي، و پس از آن توسط قوسهايي به شانزده ضلعي تبديل گرديده و سپس گنبد دو پوشه آن (دو پوسته پيوسته) شکل گرفته است.
گنبد آن از نوع گنبدهاي با قوس شبدري تند و کند است (گنبد داخلي تند و پوسته خارجي شبدري کند).
پوستـه بيروني و داخلي که با روش آجرکاري خفته راسته ساخته شده است، به روي يک گريو هشت‏ضلعي (منشور هندسي) قرار گرفته، در قسمت مياني (کره گنبد)،
منفذي جهت نورگير و تهويه تعبيه گرديده است. (طرح شماره 2)
چنان‏که پيشتر اشاره شد، آجرکاري اين بخش (طرح شماره 3) به روش نادري است. اين‏گونه آجرکاري در ساختمان بناي مقبره ارسلان جاذب(2) (419ـ387 هجري) در سنگ بست خراسان کار شده است (البته گنبد آن يک پوسته است)
گنبد دو پوسته که سابقه‏اي طولاني در معماري ايراني دارد، از چند ويژگي برخوردار است: نخست فاصله کم پوسته‏هاست. دوم از نظر اصول ساختماني ـ ايستايي حاکم بر اين سازه مي‏توان آن را يک سازه متحد و يک‏پارچه در نظر گرفت؛ و در کل دو پوسته حکم يک پوسته را عملاً خواهند داشت. همين امر موجب مقاومت و استحکام گنبد امامزاده تا امروز گرديده است. نمونه‏هاي اولي آن در بناهايي مانند: مسجد جامع برسيان، (3) مسجد جامع زواره (4) ساخته شده است، و از ويژگي معماري شيوه رازي است، تکامل اين روش ساختماني در شيوه آذري دنبال شده است(5). از بناهايي که در شيوه آذري ساخته شده و داراي گنبدهاي دو پوسته پيوسته‏اند، مي‏توان به مساجد دشتي و کاج (6) در اصفهان و مسجد جامع اشترجان،(7)گنبد سلطانيه بناهاي اخير با روش پيشرفته باريکه طاق(8) ساخته شده‏اند اشاره کرد. در ادامه اين نکته را بايد خاطرنشان نمود که گنبد دو پوسته امامزاده ازناو از نظر ساختار شکل و فرم ويژگي خاص خود را دارد که دقيقا مشـابه هيچ‏يـک از گنبدهاي بناهاي مذکور نيست، فقط وجه اشتراک بيشتري کـه در ميان همـه موارد ياد شده با گنبـد سلطانيه دارد، در فاصله کم هر دو پوسته است؛ با وجـود اين، فاصلـه پوسته‏هاي گنبد امامزاده ازناو بسيار اندک است.

با اينکه استواري و استحکام بنا ناشي از ديوار محکم آن است، اما براي جلوگيري از رانش گنبد، از پيل‏پاهاي چسبيده به ديوار که تعداد آنها از بيرون 24 عدد و از داخل 16 عدد است، استفاده شده است. اين پيل‏پاها فاقد تزيينات گچبري است.
در حاشيه درگاه ورودي، چهار پيل‏پا که از روي پي سنگي تا بالا (يعني رخبام نماي ورودي) امتداديافته، تعبيه شده‏اند. قطر هر يک از پيل‏پاها 20 سانتي‏متر و ارتفاع دوتا از آنها که بلندتر 80/6 متر است. قوس درگاه ورودي هم روي دوتا از اين پيل‏پاها قرارگرفته است. در سه‏ضلع ديگر بنا پيل‏پاهايي در طرفين طاق‏نماهاي فاقد قوس، با پوشش تخت، تعبيه شده است. قطر آنها 20 سانتي‏متر، و ارتفاعشان 20/3 متر است.
در دو گوشه ديوار ضلع جنوبي، دو پيل‏پاي بزرگتر و قطورتر به قطر 50 سانتي‏متر و ارتفاع 10/4 متر قرار گرفته که از روي پي سنگ تا بالاي ديوار امتداد دارند. (تصوير شماره 3)

درگاه ورودي بنا در ضلع شمالي آن قرار دارد. و از زمره بناهايي است که فاقد يک ايوان الحاقي و بيرون‏آمده از بناست که در ورودي در آن تعبيه شده است. چون نوعي از مقابر آرامگاهي مانند برج کاشانه بسطام و مقبره غازان (دوره ايلخاني)، (9) درگاه وروديشان در يک ايوان الحاقي تعبيه گرديده است. درگاه ورودي امامزاده ازناو در يک ضلع (شمالي) آن قرار گرفته است. به عبارت ديگر درگاه ورودي در ميان يک طاق‏نماي بزرگ که دو طاق کوچک در جناحين به‏صورت قرينه، تعبيه گرديده است.
فضاي داخل طاق‏نماي بزرگ پيرامون ورودي بنا به بخشهايي مساوي و مرتبط به هم تقسيم شده که به‏گونه‏اي بديع و زيبا با آجرتراش و با طرحهاي گياهي و هندسي تزيين گرديده است.
از نظر فرم و شکل کلّي با نماي ورودي گنبد علويان همدان همانندي دارد.

در ضلع غربي ديوار عريض و مستحکم امامزاده از درون بنا، راه‏پله‏اي آجري قرار دارد که داراي 15 پله است. کف متوسط پله‏ها 25 و عرض آنها 45 سانتي‏متر است. دوتا پله در انتها به سمت راست گردش دارد، که دسترس به بالاي گنبد را آسانتر مي‏کند. راهيابي به پيرامون گنبد از طريق پله‏هاي مذکور امکان‏پذير است. و حاشيه (عرض) پيرامون گنبد 70 سانتي‏متر است که دورتادور گنبد را فراگرفته است.
از طرفي، راه ورود به بخش پيشاني (رخبام) از طريق شش پله است که در گوشه شمال‏غربي گنبد با آجر ساخته شده است (اين پله‏ها آسيب کلي ديده‏اند)

نوع قوسهايي که طاق‏نماي درگاه ورودي و طاق‏نماهاي باريک و مرتفع حاشيه طاق‏نماي بزرگ را تشکيل مي‏دهند، از نوع قوس پنج او هفت (10) تند است. قوس طاق‏نماهاي داخلي و همچنين قوس ترنبه‏ها و قوس راه‏پله به پشت‏بام، همه از نوع قوسهاي ياد شده است. (طرح شماره 4)

به‏طور کلي، تزيينات در معماري اسلامي جزء لاينفکي از آن است. بر اين اساس کمتر بنايي را مي‏توان يافت، که فاقد تزيين باشد. در بسياري از آثار معماري اسلامي ايران، تزيينات بر عناصر و جزييات معماري غلبه دارند؛ به‏عنوان نمونه در نماي بيروني بناهايي مانند برجهاي خرقان در نزديکي قزوين (از دوره سلجوقي)، و مقبره پيرعلمدار در دامغان، تزيينات آجري متنوعي به‏کار رفته است. در اين آثار متنوع نقشها و طرحها به حدي است که زبان در بيان و شرح آنها ناتوان و قاصر است.
تزيينات بناي امامزاده ازناو آن اندک است. با وجود اين، به بررسي نمونه‏هاي موجود تزيينات در نماي خارجي و داخلي آن مي‏پردازيم
الف) تزيينات بيروني: اين بنا فاقد تزيينات کاشيکاري و گچبري در نماي بيروني است، آنچه از تزيين روي نماي آن موجود است، تزيينات آجري است که با آجر تراش‏خورده کار شده است، و در آن طرحهاي چليپايي، آجر تراش و گلبرگ، به صورت قرينه در حاشيه درگاره ورودي تزيين يافته است. (طرح شماره 5) و (تصوير شماره 4)
به‏نظر مي‏رسد که پيل‏پاهاي اين بنا در داخل و مخصوصا در بيرون علاوه بر اينکه نقش ايستايي و استحکام‏بخشي در بنا را داشته‏اند، از آنها به عنوان عنصر تزييني نيز استفاده شده است، (تصوير شماره 1)
ب) تزيينات داخلي: چنان‏که پيشتر اشاره شد، بخش داخلي اين بنا، فاقد تزيينات گچبري و کاشيکاري است. در داخل آن بجز پيل‏پاها و طاق‏نماها، تزيينات قابل‏توجهي به چشم نمي‏خورد، به طوري‏که حتي از تزيينات ساده آجرکاري که در نماي بيروني امامزاده کار شده، در سطوح داخلي اثري مشاهده نمي‏شود. آجرکاري ساده داخل طاق‏نماها و ساير بخشها بجز پيل‏پاها، در داخل، اين احتمال را در ذهن ايجاد مي‏کند، که شايد سازنده و معمار آن، بنا را براي تزيينات آماده نموده باشد.

در وسط فضاي داخلي امامزاده عين، يک ضريح چوبي ساده و فاقد تزيينات قرار دارد، که بخشهايي از آن شکسته و از بين رفته است.
به روي اين ضريح چوبي، نوشته‏هايي به خط شکسته نستعليق زيبا وجود دارد که قابل تأمل و بررسي است. نوشته‏ها با جوهر آبي‏رنگ نگارش شده است. اما به‏علت بي‏توجهي با گذشت زمان، بسياري از آنها قابل خواندن نيست، فقط در بخشي از آن نام کاتبي که از افراد شهير محلي بوده در عبارتي درج گرديده است:
«کاتب‏الحروف ملا محمدهاشم [همداني] شهر رمضان‏المعظم سنة 1200ه»
به روي سنگ قبري در گورستان پيرامون امامزاده اين کتيبه وجود دارد:
«المرحوم جنت و رضوان مکان محمدهاشم ولد اسماعيل سلطان 1208ه»
با توجه به اين اسامي و ترتيب تاريخي نوشته‏هاي خطي و فوت ملامحمدهاشم، احتمال مي‏دهيم که اين دو يعني ملامحمدهاشم، کاتب و محمدهاشم نوشته بر سنگ قبر يک نفر بيش نباشد، که فرزند اسماعيل‏سلطان بوده و هشت‏سال پس از نگارش خط روي ضريح امامزاده فوت کرده است.
مردم ازناو معتقدند که در زير ضريح امامزاده، در وسط صحن، قبري بوده که آن را کنده و از بين برده‏اند. آثار تخريب خاکهاي زير ضريح ـ در هنگام بازديد و بررسي ـ اين امر را تأييد مي‏کند.

مصالح به‏کار رفته در بنا، سنگ در ازاره و پي‏ها و آجر در اندازه 5 در 25 در 25 سانتي‏متر همراه با ملاط ساروج در بخش اصلي است. از اين آجرها در تزيينات آجري ساده قسمت بيروني بنا هم استفاده شده است.

همان‏طوري که اشاره رفت، امامزاده ازناو از نوع مقابر چهارضلعي است که با بناهايي مانند:
بقعه دوازده امام (11) (429ه.ق) در يزد، مقبره پير (12) (دوره سلجوقي) در تاکستان و گنبد سرخ (13) (542 ه.ق) مراغه در نوع پلان و در عناصري مانند پيل‏پاهايي مانند پيل‏پاهايي که در گوشه‏ها و بخشهاي بيروني بناهاي مذکور است، تشابهاتي دارد، ولي بعيد به‏نظر مي‏آيد که با آنها همزمان باشد. (طرحهاي شماره 6 و 7 و 8).
از طرفي امامزاده ازناو با بناهايي که از نظر تاريخي متأخرتر از آثار ياد شده‏اند، مانند گنبد علويان (14) (6 يا 7ه.ق) در همدان و گنبد غفاريه (15) (716ه.ق) مراغه در نوع پلان و تزيينات، بويژه در نماي ورودي، پيل‏پاهاي داخل و خارج بنا قابل مقايسه است، (طرحهاي شماره 9 و 10).

هنگام بازديد بنا در هشتم تيرماه 1373، بخشي از گنبد (پوسته بيروني) در ضلع‏شرقي خراب شده بود. سنگ‏چيني سکوي پيرامون بنا و پله‏هاي ورودي پشت‏بام، بويژه در بخش انتهاي متصل به بام و سقف طاقدار پله ورودي، آسيب ديده‏اند.
قسمتهايي از پله ارتباطي فضاي پيرامون گنبد به بالاي رخبام در بالا و قسمتهايي از ضريح چوبي شکسته و خط روي آن محو گرديده است. همچنين کف داخلي بنا، به‏خاطر ورود دامهاي مردم روستا، به صورت خاکروبه درآمده، و سکوي (16) درگاه ورودي آسيب‏ديده و بخشي از پيل‏پاهاي سمت چپ ورودي آسيب کلي ديده است.
از آنجا که بنابر روي بلندي تپه طبيعي ساخته شده است، فاقد هرگونه رطوبت و عوامل تخريب ناشي از آن است. از طرف ديگر، چون بنا در محيطي کوهستاني و سردسير و آزاد و به دور از هرگونه الحاقات جنبي است، باد و باران و عوامل طبيعي در آسيب آن دخالت و تأثير مضاعف داشته است.
اين ساختمان به‏گونه‏اي ساخته شده که مستقل باشد، و از همه سمت ديده شود، و به طور کلي حالت و فرم منفردي از سوي معمار و باني آن موردنظر بوده است.
اين بنا فاقد هرگونه کتيبه خطي است که نشان‏دهنده سال بناي ساختمان آن باشد، با توجه به تشابه آن با آثار قرون 7 و 8 و فرم کلي معماري آن احتمالاً در اواخر قرن هفتم و اوايل قرن هشتم هجري ساخته شده است؛ بنابراين مي‏توان آن را جزو شيوه معماري آذري (دوره اول) محسوب نمود. با شباهتي که با بناهاي گنبد علويان همدان و گنبد غفاريه مراغه دارد، تا حدودي با آنها قابل مقايسه است.
درباره نسب نامه امامزاده ازناو (عين)، اهالي ساکن در روستا، اطلاعات دقيق و موثقي ندارند و هر يک به نحوي از آن سخن مي‏گويند. انتظار مي‏رود که مطلعين ما را در رفع نواقص اين بحث ياري نمايند.

پی نوشت:

1- فرهنگ جغرافيايي ايران، جلد 5، استان 5، کردستان، تهران، سازمان جغرافيايي کشور، ص9، و بازديدهاي محلي.
2- محمدکريم پيرنيا، شيوه‏هاي معماري ايراني، تدوين غلامحسين معماريان، تهران، موسسه نشر هنر اسلامي وابسته به معاونت امور فرهنگي اجتماعي و هنر بنياد مستضعفان و جانبازان، 1369، ص162.
3- غلامحسين معماريان، نيارش سازه‏هاي طاقي در معماري اسلامي ايران، ج1، تهران، دانشگاه علم و صنعت ايران، 1367، ص161.
4- غلامحسين معماريان. همان، همانجا.
5- محمدکريم پيرنيا، شيوه‏هاي معماري ايراني، ص154.
6- غلامحسين معماريان، همان، ص163.
7- معماريان، همان، صص211 و 191.
8- معماريان، صص91ـ190 و ص207.
9- محمديوسف کياني، معماري ايران دوره اسلامي. (فهرست بناها) ج دوم، تهران، جهاد دانشگاهي، 1368، ص96.
10- پنج يعني درگاه و اوهفتن يعني پوشاندن نام يکي از قوسهاي (چفدها) معروف ايراني است. (اقتباس از استاد پيرنيا. شيوه‏هاي معماري ايراني. ص387).
11- محمديوسف کياني، همان، ج دوم، ص92.
12- کياني، همان، ص94.
13- کياني، ص84.
14- کياني، ص95: هرتسفلد 1316ـ1309 ميلادي و دونالزنو ويلبر تاريخ آن را 1315 ميلادي دانسته است.
15- کياني، ص84.
16- در جناحين درگاه ورودي دو سکو به ارتفاع 40 سانتي‏متر و طول و عرض 120 در 120 سانتي‏متر براي نشستن تعبيه گرديده است. اين نوع سکو را اکنون نيز مي‏توان در طرفين ورودي خانه‏هاي قديمي و سنتي، بويژه در بافت قديمي روستاها مشاهده نمود.