کتيبه کوفي محراب قدمگاه امام‏ رضا

نويسنده: عبدالله‏ قوچاني
کتيبه زيباي محراب قدمگاه فراشا يکي از زيباترين نمونه‏هاي خط کوفي و هنر سنگ‏تراشي در قرن ششم هجري است. اين اثر ارزشمند در سالهاي اخير توسط سوداگران فرهنگ از محل اصلي ربوده شده بود. اما خوشبختانه در سال اخيرتوسط نيروي انتظامي ناحيه کرج بازيابي شده و هم‏اکنون در اختيار سازمان ميراث فرهنگي کشور است. از آقاي قوچاني، کارشناس محترم موزه ملي، خواستيم تا يادداشتي درباره کتيبه بنويسند. از ايشان و از مديريت محترم ميراث فرهنگي استان تهران که امکان عکسبرداري از اين کتيبه را فراهم آورده، سپاسگزاريم.
کتيبه سنگي محراب قدمگاه امام‏رضا (ع) در فراشاي يزد در سال 512 هـ.ق و در زمان حکومت گرشاسب بن علي بن فرامرز از خاندان آل‏کاکويه به دستور شخصي به نام علي بن محمد حجاري شده است.
اندازه اين کتيبه 60ضربدر116 و کتيبه‏هاي آن در 9 قسمت نوشته شده است. عکس و متن اين سنگ قبلاً توسط آقاي ايرج افشار منتشر شده است (1)
بسم‏اللّه‏ الرحمن الرحيم ذلک الذي يبشراللّه‏ عباده الذين آمنوا و عملوا الصالحات قل لا/اسئلکم عليه اجرا الا المودة في‏القربي و من يقترف / حسنة نزد له فيها حسبنا ان اللّه‏ غفور شکور انما وليکم اللّه‏ و رسوله والذين آمنوا الذين يقيمون الصلوة و يـ[ـؤتون] الزکوة و هم.
بسم‏اللّه‏ الرحمن الرحيم اللهم صل علي محمد المصطفي و علي المرتضي و فاطمة الزهراء والحسين البر والحسن/النقي و علي بن الحسين زين‏العابدين و محمد بن علي البا/قر و جعفر بن محمد الصادق و موسي بن جعفر الکاظم و علي بن موسي الرضا و محمد بن علي التقي و علي بن محمد النقي والحسن بن علي الزکي و محمد الحجة القائم.
انما يريداللّه‏/ليذهب عنکم الرّجس اهل‏البيت و يهـ / طهرکم تطهيرا.
بسم‏اللّه‏ الرحمن الرحيم قد افلح المؤمنون الذ/ين هم في صلوتهم / خاشعون.
بسم‏اللّه‏ الرحمن الرحيم/ قل هو اللّه‏ احد/ اللّه‏ الصمد/ لم‏يلد و لم/ يولد ولم يکن له کفوا احد.
در بخش مياني کتيبه نام دستوردهنده ساخت سنگ و نام حاکم وقت و تاريخ آن چنين آمده است:
امر/ بعمارة هذا/ المشهد المعر/وف بمشهد علي بن/ موسي الرضي (کذا) عليهما/السلم العبد المذنب/الفقير الي رحمة‏اللّه‏/تعالي گرشاسب بن علي بن فرامر [ز] بن/ علاءالدوله تقبل‏اللّه‏ منه في شهور سنه اثني عشرة و خـ[ـمس] مائه عمل عبيداللّه‏/و خمسائه بن احمد مرة و استعملها علي‏بن مـ[ـحمـ]ـد حوا بقوله؟
در مورد کتيبه‏ها اين توضيح لازم است که حاشيه اول از امتداد کتيبه که «علاءالدوله» در آن نوشته شده شروع شده است؛ در حالي‏که انتهاي اين حاشيه، هم‏سطح انتهاي حاشيه دوم است. کلمه خمس مائه اول به خط ريز و ظاهرا در اثر شکسته شدن سنگ در زمان حجاري يک‏بار ديگر زير شروع حاشيه اول نوشته شده است. اين امر نشان مي‏دهد که اول کتيبه حاوي نام و تاريخ روي سنگ حجاري شده و سپس ديگر قسمتهاي کتيبه نوشته شده است. شهرت دستوردهنده ساخت سنگ را به چندين شکل مختلف مي‏توان خواند که در اينجا بدون نقطه‏گذاري آورده مي‏شود.
از سنگ‏تراش اين کتيبه چند اثر ديگر در يزد و در موزه‏هاي مختلف دنيا و از جمله کتيبه‏اي در موزه آستان قدس رضوي، مشهد نگه‏داري مي‏شود. اين سنگ داراي تاريخ 516 هـ.ق و متن وسط آن، چنين است:
هذا مقام/الرّضا عليه/السّلم اقبل/علي صلواتک/و لاتکن من الغا/فلين شعبان سنة / ست عشر و خمس / مائه عمل عبيداللّه‏ بن احمد مرة.
نام باني مشهد رضوي شخصي به‏نام احمد بن علي بن احمد العلوي الحسيني است.
از گرشاسب بن علي بن فرامرز نيز اثر ديگري در موزه متروپليتن موجود است. و آن قطعه چوبي با کتيبه‏اي کوفي و متعلق به يک منبر است. دستور ساخته شدن منبر را شخصي به نام ابوبکر بن محمد بن احمد کلاي ثمانيه داده است.
به استناد کتيبه اين امر در زمان علاءالدوله گرشاسب بن علي بن فرامرز بن علاءالدوله، حسام اميرالمؤمنين انجام گرفته است.
تاريخ ذکرشده در کتيبه چوبي جمادي‏الاول سال 546 هـ.ق است. اين تاريخ 34 سال بعد از تاريخ حجاري کتيبه فراشا است که اين امر باعث مي‏شود ما در اصالت کتيبه چوبي شک کنيم. کتيبه چوبي نيز داراي چندين اشتباه نحوي است. در ضمن به استناد متون تاريخي بخصوص فهرس‏التواريخ، گرشاسب بن علي بن فرامرز نمي‏توانسته در سال 546 هـ.ق زنده باشد. زيرا مرگ وي در ضمن حوادث سال 536 هـ.ق آمده است:
علاءالدوله فلامرز (کذا) کاکويه صاحب يزد و ابرقوه در جنگ سلطان سنجر با گورخان کشته شد که سلطان سنجر اتابک سام را که اول اتابکان يزد است به نيابت دختر اين (ابن) فلامرز حکومت يزد را داد (2)
اگر منظور از علاءالدوله فلامرز همان علاءالدوله گرشاسب نتيجه علاءالدوله ابوجعفر بن دشمنزار است پس نامبرده در سال 536 هـ.ق کشته شده و اگر او پسر گرشاسب است پس گرشاسب قبل از تاريخ مذکور درگذشته است. خاندان کاکويِه يزد در سال 536 هـ.ق از بين رفت و به جاي آن خاندان «لنگر» به دستور سلطان سنجر، حکومت يزد را به دست گرفتند.
متن کامل کتيبه چوبي که عکس آن در کتاب خطوط اسلامي موزه هنر متروپليتن چاپ شده، چنين است (3):
آمر هذا / المنبر عبد مذنب (کذا)/ ابوبکر بن محمد بن احمد کلاي/ثمانيه تقربا الي اللّه‏ و رجاء الي رحمة‏اللّه‏/في زمن الامير الاجل السيد المؤيد المظفر/المنصور عضدالدين شمس الملوک/والسلاطين علاءالدوله گرشاسب/بن علي بن فرامرز ابن علاءالدوله، حسام امير/المؤمنين في جمادي‏الاولي سنة‏ست و ا[ر]بعين و خمس مائة.
در قسمت بالا و در دوطرف اين کتيبه جمله «لا اله الا اللّه‏ محمد رسول‏اللّه‏» ديده مي‏شود.

پی نوشت:

1-افشار، ايرج، يادگارهاي يزد، انجمن آثار ملي، تهران، 8431، ج1، ص283.
2-هدايت، رضا قلي خان، فهرس التواريخ، به تصحيح عبدالحسين نوايي و مير هاشم محدث، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، تهران،1373،ص124.
3-islamic caiyyraphy annemarie schmmel the metropolitan museum of art 1992 p.7 .

منبع: ميراث جاويدان

معرفي سايت مرتبط با اين مقاله


تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله