معرفي و نقد کتاب يادگار ماندگار: مجموعه موقوفات يزد

يادگار ماندگار: مجموعه موقوفات يزد (جلد اول)

محمد رضا تصديقي. - تهران: ستايش. - 549 -. 1380 ص. - وزيري (گالينگور)- چاپ اول / 2500 جلد.
يادگار ماندگار را بايد مفصل‏ترين و پرتعدادترين مجموعه وقف‏نامه‏هايي بدانيم که تاکنون منتشر شده است. اهميت ديگر اين مجموعه در آن است که اسناد معرفي شده اغلب اسناد اصل است. ديگر اينکه اين مجموعه توسط افرادي بازخواني شده است که سال‏ها در همان منطقه دست‏اندرکار موقوفات و مشغول رسيدگي و حفظ موقوفات بوده‏اند.
اما متأسفانه در مقدمه اين مجموعه به چگونگي تدوين و تنظيم آن اشاره‏اي نشده است به طوري که خواننده علاقه‏مند، پاسخ پرسش‏هاي کلي خود را نمي‏يابد. پرسش‏هايي از قبيل اين که: اين مجموعه شامل چند سند است؟ آيا اين مجموعه فقط اسناد وقف مسلمانان است يا از زردشتيان هم در آن اسنادي وجود دارد؟ قديمي‏ترين و آخرين سند مربوط به چه تاريخي است؟ اسناد به چه زباني است؟ از موقوفات زنان هم اسنادي هست؟
بررسي اين مجموعه نشان داد که در اين اثر 120 سند از سال 963 تا 1380 ق بازخواني شده است. زبان اسناد هم فارسي آميخته به عربي است و به جز 15 وقف‏نامه از زردشتيان که رنگ و بوي اسلامي مي‏دهد بقيه از آن شيعيان و احتمالا اهل سنت است. گفتني است اين تعداد وقف‏نامه زردشتي هم براي اولين بار است که منتشر مي‏شود. قديمي‏ترين سند وقف زردشتيان مربوط به 1218 ق، و آخرين سندي که در اين مجموعه از آنها منتشر شده است مربوط به 1338 ش /1379 ق است. در اين مجموعه دو وقف خاص هم وجود دارد که متعلق به يک نفر و تاريخ يکي 1053 و ديگري 1058 ق است که سومين و چهارمين سند کهن اين محموعه نيز محسوب مي‏شوند. در ميان اسناد زردشتيان وقف بر گهنبار رواج دارد و در شيعيان به تعزيه‏داري و بزرگداشت قيام امام حسين (ع) و پس از آن عيد غدير و اطعام فقرا توجه زيادي مبذول شده است. 27 نفر از واقفان زن و بقيه مرد هستند که به استثناي يک مادر و دختر از زردشتيان که در 1273 ق اقدام به وقف کرده‏اند بقيه از زنان مسلمان محسوب مي‏شوند. اولين و قديمي‏ترين سند از آن دختر شاه اسماعيل صفوي است. پنجمين واقف هم، يک زن مسلمان است که در 1208 ملکش را وقف کرده است. آخرين وقف‏نامه زنان مسلمان هم وقف مشترک زن و شوهري است به تاريخ 1336 ق که اموال خود را وقف کرده‏اند. اين مجموعه حاکي از اين است که به استثناي 10 مورد در بقيه موارد افراد خود در زمان حياتشان بخشي از اموالشان را وقف کرده‏اند. اما به هر حال برخي نيز وارث مورد اعتمادشان را بي‏بهره نگذاشته‏اند و کار را به آنها واگذارده‏اند.
موضوع ديگري که در اين اثر ارزشمند جاي آن خالي است نظم الفبايي نام واقفان، اعلام اشخاص و اماکن (محله‏ها، باغ‏ها، مزارع، چشمه‏ها، قنات‏ها و...) و مشاغل و مهرها و واژه‏هاي محلي و تفکيک سجلات اصل از رونوشت است که اميدواريم در مجلدات بعدي اين فهرست‏ها افزوده شود.
به هر حال اقدام اداره کل اوقاف و امور خيريه يزد در انتشار اسناد وقف گام مثبتي است که مي‏تواند الگويي براي ساير ادارات اوقاف باشد.

سلسله کتاب‏هاي سيماي وقف‏

معاونت فرهنگي سازمان اوقاف و امور خيريه اقدام به چاپ سلسله کتبي در زمينه وقف با عنوان «سيماي وقف» کرده است که تاکنون سه شماره از آن منتشر شده است. در مقدمه آنها آمده است:
«وقف» از جمله موضوعاتي است که به رغم ظرفيت وسيع آن در شمول مباحث کاربردي اقتصادي، تربيتي، حقوقي و اجتماعي، کمتر مورد تحقيق پژوهشگران قرار گرفته است و جز در بعد فقهي و حقوقي در ديگر ابعاد آن، تحقيقات جامع علمي صورت نگرفته است و آثار علمي قابل عرضه درباره وقف که بتواند به عنوان منبع مورد استناد محققان قرار گيرد - بويژه به زبان فارسي - بسيار اندک است و البته آن اندک نيز در دسترس همگان نيست. از اين رو به منظور:
1) ترويج فرهنگ ديني و انساني وقف؛
2) غني سازي منابع تحقيق؛
3) کمک به پژوهش‏هاي تاريخي، هنري، جامعه‏ شناختي و حقوقي؛
4) توسعه تأمين اجتماعي و بهره‏مندي همگاني، بر آن شديم تا سلسله کتبي را با عنوان «سيماي وقف در تاريخ، فرهنگ، حقوق و اقتصاد» منتشر کنيم.
بدون ترديد اگر به مقوله وقف بطور همه جانبه نگريسته شود و اهميت اين سنت نبوي در تزکيه نفوس، کاهش فاصله طبقاتي، گسترش دانش، ماندگاري هنر و تقويت بنيانهاي عقيدتي و فکري و ديگر آثار حياتبخش آن تبيين و تدوين گردد سهم عمده‏اي در تحول ساختار فرهنگي جامعه ايفا خواهد کرد و شکوه تمدن ديرينه اسلامي را در پيوند با غرور ملي و انگيزشهاي فطري به نمايش خواهد گذاشت.

رساله وقف‏

محمد باقر شفتي اصفهاني؛ مصحح: احمد تويسرکاني؛ قم: اسوه، 176، 1379 ص. - وزيري (شميز). - 6000 ريال. - چاپ اول / 3000 جلد.
شابک: 964 - 6066 -38 - 0.
کتاب حاضر مناظره مکتوب بين ملا احمد نراقي و سيد حجت الاسلام محمد باقر شفتي، دو تن از علما و فقهاي برجسته قرن سيزدهم است که نکات علمي و دقايق فقهي فراواني را در مباحث وقفي بخصوص در برخورد با مسائل اجرائي آن دربردارد.
مصحح، در پيشگفتاري نوزده صفحه‏اي که بر اين اثر نوشته است، از تولد سيد حجت الاسلام در 1175 ه يا 1180 ه شروع کرده است و با نگاهي به زندگي علمي، کيفيت تدريس و معرفي 32 تن از معروف‏ترين شاگردان و 23 تأليف و آثار علمي و در آخر درگذشت او به سال 1260 نوشتار خود را خاتمه داده است.
رساله مزبور در بخش‏هايي فارسي و در مباحثي به زبان عربي ارائه شده است.
نقش وقف در فرايند توسعه
حسين اميدياني؛ قم: هجرت، 375، 1380 ص. -. -وزيري (شميز). 14000 ريال. - چاپ اول / 2000 جلد.
شابک 964 - 5875 - 52 - 8.
کتاب حاضر که شماره 2 سيماي وقف است حاوي نکاتي در موضوع وقف و ابعاد تاريخي، اجتماعي و اقتصادي آن است که توسط يکي از مديران باسابقه سازمان اوقاف و امور خيريه که عضو هيئت علمي دانشکده علوم قرآني تهران و عضو پيوسته انجمن فيزيک ايران است، تأليف شده و شامل دو فصل است. در فصل اول موضوع فرهنگ و تمدن اسلامي مورد بحث قرار گرفته و در فصل دوم که در مورد «نقش وقف در توسعه تمدن اسلامي» است موضوعاتي در پنج بخش به اين شرح آمده است:
بخش اول: نقش دانشگاه‏ها و مدارس موقوفه در توسعه تمدن اسلامي است. پديدآورنده اثر در اين بخش با استفاده از کتب و مقالات فارسي و به فارسي برگردانده شده، دانشگاه‏ها و مدارس اسلامي‏
را در دوره‏هاي مختلف در اسپانيا، عراق، عربستان، مصر، ايران و سوريه معرفي کرده است.
بخش دوم و سوم نقش کتاب‏ها و کتاب‏خانه‏هاي وقفي در بغداد، ايران، عربستان، اسپانيا و شمال آفريقا را مورد بررسي قرار داده است.
موضوع بخش چهارم بيمارستان‏هاي وقفي و نقش آنها در پيشرفت علم و دانش است. در اين بخش نيز همان گستره جغرافيايي از جنبه بيمارستاني بررسي شده است.
موضوع بخش پنجم نقش وقف و بنيادهاي وقفي و خيريه معاصر در توسعه است. در اين بخش واژه توسعه و جنبه‏هاي مختلف آن مورد بحث قرار گرفته است و در ادامه، چند بنياد و مؤسسه خيريه اروپايي و امريکايي و هندي معرفي و بررسي شده‏اند. کتاب عاري از فهرست منابع و اعلام است.
مؤلف در آغاز کتاب به خاطر همزماني انتشار آن با سال گفتگوي تمدن‏ها اين کتاب را به همه پاکان، نيکان، صالحان، واقفان و انديشمنداني که صادقانه در جهت خدمت به بشريت تلاش مي‏کنند به ويژه طراح گفتگوي تمدن‏ها جناب آقاي سيد محمد خاتمي تقديم کرده است.
جناب استاد دکتر سيد جعفر شهيدي هم در پاسخ به دريافت کتاب «نقش وقف در فرآيند توسعه» چنين نوشته‏اند:
«موقوفات در رشد گسترش فرهنگ و تمدن اسلامي اثري بزرگ داشته است. اما متأسفانه دخالت‏هاي نامشروع در برخي موقوفه‏ها در طول تاريخ، موجب بي‏اعتمادي بعض اشخاص و دلسرد شدن آنان از وقف کردن قسمتي از دارايي خود بوده است.
اميدوارم خواندن اين کتاب و کتابهايي مانند آن موجب شود فرهنگ وقف در کشور ما گسترش يابد و با گسترش آن برخي از گره‏ها گشوده گردد.»

وقف و بهره‏مندي همگاني‏

محمد حکيمي؛ - قم: هجرت، 128 -. 1380 ص.- وزيري (شميز). - 5200 ريال. - چاپ دوم / 3000 جلد.
شابک: 964 - 5875 - 53 - 6.
اين کتاب شماره 3 از سلسله کتاب‏هاي «سيماي وقف» است که ناشر آن معاونت فرهنگي سازمان اوقاف و امور خيريه است. نويسنده کتاب، نظام مالي اسلام را با رويکرد تکريم انسان و رفع تبعيض و نابرابري را با نگرشي نو تبيين کرده است. پديدآورنده مستقيما به مباحث و احکام «وقف» نپرداخته ولي با تشريح هدف اساسي دين از اصرار بر تعميم احسان و انفاق مال که «وقف» از مصاديق بارز آن است با تکيه بر آيات و روايات، آثار اجتماعي، اخلاقي و اقتصادي آن را بررسي کرده و يکي از مهمترين اهداف اديان الهي را تعديل ثروت و بهره‏مندي همگاني از مواهب دنيوي دانسته است تا در سايه آن، زمينه دستيابي به مکارم انساني و سعادت ابدي فراهم شود.
اين اثر در سه فصل ارائه شده است:
فصل اول: بهره‏مندي همگاني و جهاني بيني توحيدي؛ فصل دوم: اصول رسالت پيامبران و بهره‏مندي همگاني؛ فصل سوم: تعاليم اسلامي و بهره‏مندي همگاني.
در اين کتاب هم، فهرست منابع و نمايه آيات و احاديث ارائه نشده است.

مجله اوقاف کويت

اوقاف (مجلة فصيلة محکمة بشؤون الوقف و العمل الخيري)
نشريه الأمانة للأوقاف. - رئيس التحرير: فؤاد عبدالله العمر. - مدير التحرير: طارق عبدالله. - کويت - وزيري - (1421 ه - 1423 ه).
هيأت امناي اوقاف (الامانة العامة للاوقاف) مرکز رسمي و نماينده دولت کويت در نظارت بر بخش اوقاف است که روابط ميان نهادهاي وابسته به خود و ساير نهادهاي موجود در کويت را به عهده دارد. تقويت پايه‏هاي علمي کارهاي نهادي وقف و تبليغات وقفي (فعاليت‏هاي رسانه‏اي) نيز از وظايف همين مرکز است. انتشار مجله اوقاف با هدف بررسي همه ابعاد فرهنگ وقف يکي از اقدامات اين مرکز در سال‏هاي‏
اخير است. در زير عنوان «تقديم» اين مجله ارزشمند آمده است:
هيأت امناي اوقاف کشور کويت با انتشار اين مجله مرحله مهمي از مراحل اجرايي خط مشي دگرگون‏سازي بخش وقف را که هيأت اجرايي وزيران اوقاف و امور اسلامي کشورهاي عضو سازمان کنفرانس اسلامي در 1997 تصويب کردند به منصه ظهور رساند و در راستاي تحولي چشمگير در حوزه نوشتاري وقف و تشويق و برانگيختن محققان به ارائه الگوهاي کاربردي در زمينه تشکيلاتي، سرمايه‏گذاري و شرعي که مورد نياز نهادهاي وقفي است به منظور کارآمدتر کردن آنها و مشارکت مؤثر در رشد جوامع گام برداشت.
زبان مشترک و فراگير عربي سبب شده است که اين مجله علاوه بر استفاده از پژوهشگران کويتي، جايگاه ارائه آراي ساير نويسندگان مسلمان از اردن، الجزاير، ايران، سوريه، عربستان، عمان، قطر، لبنان، ليبي، مالزي و مصر هم باشد که براي علاقه‏مندان حاوي اطلاعات مهمي از وقف در ساير کشورهاي اسلامي است.

اهداف مجله اوقاف‏

دست‏اندکاران اين مجله تخصصي، در بخش ديگري از مجله پس از مطرح کردن پيش‏فرض‏هايي، اهداف خود را در چهار مورد تبيين کرده‏اند:
1. احياي فرهنگ وقف با معرفي تاريخ وفقه وقف، و مشخص کردن جايگاه آن در توسعه و دستاوردهاي آن براي تمدن اسلامي که شواهد آن از گذشته تا امروز وجود دارد.
2. افزايش بحث و گفت‏وگو درباره امکانات عملي وقف در جوامع امروز از طريق تمرکز بر قرائت و برداشت‏هاي جديد؛
3. تقويت و تکريم اعتماد بر بهره‏برداري تمدن اسلامي از امکانات و توانمندي‏هاي مدني که از عادت رفتاري فردي و اجتماعي اسلامي به امور خيريه ناشي مي‏شود.
4. تقويت پيوند ميان انديشه وقف و کار داوطلبانه سازمان‏هاي داخلي غيردولتي و جامعه مدني.

موقوفه مجله اوقاف‏

درباره نشر و توزيع آتي مجله در شماره اخير آن (العدد 2) نکته حائز اهميت ذيل درج شده است:
هيأت امناي اوقاف کويت در راستاي انديشه وقف و فلسفه آن در راه‏اندازي پروژه‏ها و خدمات اجتماعي از طريق ساختاري پايدار و خودکفا، موقوفه‏اي براي مجله اوقاف تأسيس کردند. بنابراين در آينده اين نشريه، بر فروش مجله تکيه ندارد بلکه سعي در تحقق اهداف و مقاصدي دارد که اساسا براي آنها به وجود آمده است و اينکه به شيوه‏هاي ممکن به علاقه‏مندان، پژوهشگران و مراکز پژوهشي مرتبط با وقف به طور رايگان ارسال شود.

فهرست مقالات مندرج‏

العدد التجريبي - شعبان 1421/ نوفمبر 190 - 2000 صفحه عربي + 43 صفحه انگليسي و فرانسه.
«موجز احکام الوقف»، عيسي زکي (صص 28 - 13).
«فقه الوقف علي ضوء المذهب الاسلاميه»، محمد ابراهيم جناتي (صص 55 - 29). گفتني است متن فارسي اين مقاله در شماره 28 فصل‏نامه ميراث جاويدان منتشر شده است. «معالم التکوين التاريخي لنظام الوقف» (اجتماعيا و اقتصاديا و مؤسسا)، ابراهيم البيومي غانم (صص 72 - 57)؛
«مؤسسة الوقف في التطبيق المعاصر نموذج الأوقاف في الجمهوريه اللبنانية»، مروان عبدالرؤوف قباني (صص 97 - 73)؛
«اسهام الوقف في بناء و دعم مؤسسات العمل الأهلي في مجال التنميه المجتمعيه»، فؤاد العمر (صص 127 - 99)؛
«تفعيل دور المؤسسات الأهليه المدنيه في دول الخليج»؛ اماني قنديل (صص 149 - 129)؛
«التشريعات القانونيه للوقف في جنوب آسيا: دراسه مقارنه»، سيد خالد رشيد (انگليسي) (صص 36 - 1)؛
«الدور الاجتماعي و الاقتصادي للوقف في المجتمعات الاسلاميه: التاريخ و الآفاق المستقبليه»، عبد الرزاق قسوم (فرانسه) (صص 43 - 37).
العدد 1 - السنه الاولي - شعبان 1422 نوفمبر 169 - 2001 صفحه عربي، 37 صفحه انگليسي و فرانسه.
«تغيير مصارف الوقف حاله وقف السور الدفاعي في مدينه طرابلس الغرب نموذجا»، جمعه محمود الزريقي (صص 27 - 10)؛
«تطور منشات الوقف عبر التاريخ (العماره / التکيه) نموذج»، محمد موفق الارناؤوط (صص 38 - 28 (؛
«اوقاف النقوشه علي جدران مساجد طرابلس الشام و مارس‏ها و دلالات‏ها التاريخيه في عصر المماليک»، عمر عبدالسلام تدمري (صص 49 - 39)؛
«مجمع الربع الرشيدي في مدينه تبريز تجربه مؤسسيه رائده في الوقف»، حسين اميدياني (صص 77 - 50). گفتني است متن فارسي اين مقاله در شماره 28 فصل‏نامه ميراث جاويدان منتشر شده است.
«العمل الأهلي و التنميه الثقافيه - رويه اوليه -»، محمد محفوظ (صص 87 - 78)؛
«الوقف و النظم الشرعيه و الحديثه
ذات العلاقه (محاوله للتصنيف و مقترحات للتفعيل و التعاون)»، جمال‏الدين عطيه (صص 97 - 88)؛
«آفاق التعاون المشترک بين مؤسسه الوقف و المنظمات الاهليه»، ياسر عبدالکريم الحوراني (124 - 98)؛
«الشخصيه الاعتباريه للوقف»، محمد بن احمد العکش (صص 151 - 125)؛
Sharia and guridical personality of Waqf Mohamad sheta Abu Saad pp 7-23.
Pour une Sociologie des Awqaf Abdallah Tarak pp 24-27.
العدد 2 - السنة الثانية - ربيع الاول 1423/ مايو 151 - 2002 صفحه عربي، 37 صفحه انگليسي و فرانسه «بين الوقف و اسباب تملک المنافع»، محمد الدسوقي (صص 22 - 11)؛
«الاوقاف و المحتسب»، عبدالمجيد بکري معاذ (صص 63 - 23)؛
«اثر الوقف في دعم القيم الاسلاميه بالمجتمع الکويتي»، غانم عيدالله شاهين (صص 88 - 65)؛
«الجامعه الوقفيه الاسلاميه نحو صياغه مشروح عملي لانشاء جامعه اسلاميه ذات»، عام تعتمد في تحويل‏ها علي الحجج «الوقفيه العلميه»، عبدالسيد ابراهيم الهيتي (صص 107 - 89)؛
«التجربه الوقفيه في املاکه الاردنيه الهاشميه»، عبدالفتاح سلاح (صص 134 - 10)؛
Lagestion des Wagstion des Waqf
khayri en Tunisie a Lapoque miderne du monopole public Abdelnmid HENIA pp 5- 36.

---

معرفي سايت مرتبط با اين مقاله