سلطان دشت‌های یخ زده

 از سیرتا پیاز زندگی خانواده‌ی گرگ‌ها

چند روزی است گرگ‌ها، گله‌ی گوزنی را رد زده‌اند و حالا پیش قراول‌های گروه. آماده‌ی حمله و منتظره زوزه‌ی کش دار و مهیب رئیس دسته هستند. تعدادی از اعضای دسته، دور از چشم گوزن‌ها، در محلی مناسب کمین کرده‌اند. با فرمان گرگ «آلفا» حمله آغاز می‌شود. گله‌ی گوزن‌های رم کرده از هر طرف فرار می‌کنند. آشفتگی عجیبی دشت را فرا گرفته است. گرگ‌ها در جهت‌های مختلفی می‌دوند و گوزن‌ها را به اطراف فراری می‌دهند. ناگهان دسته‌ی گرگ‌ها به سمت یک گوزن هجوم می‌برند، گوزنی که حالا فاصله‌ی زیادی از گله پیدا کرده است و آلفا او را از قبل انتخاب کرده بود. گوزن به سمت کمینگاه گرگ‌های آماده و گرسنه فراری داده می‌شود. پس از روزها و هفته‌ها گرسنگی، زمان آن رسیده که گرگ‌ها غذایی بخورند. این استراتژی شکار سلطان دشت‌های یخ زده است.
***
شاید این تصویری خشن از «گرگ خاکستری» (با نام علمی canislupus) باشد؛ ولی با این حال، بیشتر ما درباره‌ی گرگ‌ها تصوری این چنینی در ذهن داریم. خشونت بخشی از طبیعت گرگ‌هاست و همین موضوع، دست مایه‌ی ترس یا تنفر از این گوشت خوار هوشمند شده است. در ادامه، بخش‌هایی از زندگی اجتماعی این درنده‌ی خانواده دوست را مرور می‌کنیم.

اجتماع پیچیده

گرگ‌ها حیواناتی اجتماعی هستند که در گروه زندگی می‌کنند. گرچه حضور در گله و تعاملات بین اعضا، در بیشتر پستانداران دیده می‌شود، با این وجود روابط بین اعضای یک دسته گرگ، از پیچیدگی و هوشمندی بالایی برخوردار است و روابط مستحکمی را بین گرگ‌ها به وجود می‌آورد. این موضوع ناشی از دو دلیل است: نخست سیستم شکار گرگ‌ها (که نیازمند وجود روابطی پیچیده و نزدیک بین اعضای دسته است) و دوم، سیستم خانوادگی‌شان (که به صورت تک همسری است). به گروه گرگ‌ها، «دسته» (pack) گفته می‌شود. دسته، اساس ساختار اجتماعی گرگ‌هاست و رفتار گرگ‌ها در دسته، بسیار تحت کنترل و سلسله مراتبی است. در ایران تعداد گرگ‌ها در دسته‌ها، معمولا بین دو تا چهار قلاده‌اند.
در دسته دو سطح سلسله مراتب وجود دارد؛ یکی بین جفت آلفا (نر و ماده‌ی غالب گروه) و دیگری، بین اعضای پایین دست جفت آلفا که ممکن است در آن‌ها اعضای بدون رتبه یا با مقامی پایین وجود داشته باشد. بین اعضا و جفت آلفا، رابطه‌ای بسیار مطیعانه حاکم است. گرگ‌ها با قرار دادن دهان خود در پوزه‌ی گرگ آلفا، تحت فرمان بودن شان را نشان می‌دهند.

جفت آلفا

قوی ترین گرگ و نر و ماده، جفت آلفا را در دسته تشکیل می‌دهند. علاوه بر آن که بهترین قسمت غذا به این دو گرگ می‌رسد، نقشه‌ی شکار، مهاجرت‌ها، نحوه‌ی دفاع از قلمرو و مجازات گرگ‌هایی که از قوانین سرپیچی کرده‌اند، برعهده‌ی این زوج است.
در دسته، تنها زوج آلفا هستند که توله می‌زایند. بقیه‌ی اعضای دسته، باید به بزرگ شدن توله‌ی جفت آلفا، به خصوص در هفته‌های آخر بارداری کمک کنند. همین موضوع نشان می‌دهد که ماده‌ی آلفا به وضوح نسبت به دیگر نرهای گروه غالب است. نرهای گروه در یافتن محل زایمان به نر آلفا کمک می‌کنند. محل زایمان اغلب در حفره‌های زمین، در کنار رودخانه‌هاست؛ چرا که در روزهای آخر بارداری، ماده شدیدا به آب نیاز دارد. توله‌های گرگ در ایران اواخر اردیبهشت ماه به دنیا میآیند؛ یعنی درست زمانی که بره‌های سم داران به دنیا آمده‌اند، و این به معنای در دسترس بودن شکار راحت است. توله‌ها اغلب کور و ناتوان به دنیا می‌آیند و این وضعیت تا دو هفتگی آن‌ها ادامه دارد.
گرگ مادر که به دلیل بارداری دو ماهه ناتوان و بسیار گرسنه شده است، پس از زایمان به دنبال شکار می‌رود. در این مدت، تعدادی از اعضای دسته از چهار تا شش توله‌ی به دنیا آمده درست مانند نوزادان سلطنتی مراقبت می‌کنند. بقیه‌ی هم به همراه جفت آلفا برای شکار عازم می‌شوند.

توضیح تصویر:
بین گرگ آلفا و اعضای دسته، رابطه ای مطیعانه حاکم است. گرگ‌های تحت فرمان، این گونه فرمان، این گونه فرمان برداری خود را به آلفا نشان می‌دهند.

توضیح تصویر:

شکار دسته جمعی

سیستم شکار گرگ‌ها بر اساس روابط پیچیده و نزدیک بین اعضای دسته استوار است. در این عکس، مراحل شکار دسته در یک قاب به تصویر کشیده شده است.

ضیافت شکار

هنگام شکار، گرگ‌ها برای نشان دادن وفاداری شان به رئیس گروه از هیچ گونه جان فشانی دریغ نمی کنند. شکار اغلب در قلمروی گرگ‌ها صورت می‌گیرد؛ اما گاهی نیز گرگ‌ها از قلمروی خود خارج می‌شوند و به دنبال شکار تا فواصل طولانی می‌روند. شکارگری گرگ‌ها، بالاترین درجه‌ی همکاری و هوشمندی را در میان جان داران خشکی به خود اختصاص داده است (تنها شکارگری نهنگ‌های قاتل در اقیانوس‌ها چنین درجه‌ای دارد). گرگ‌ها با زوزه کشدین و پارس کردن در طول شکار، با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند. آن‌ها می‌توانند در لحظه، استراتژی شکار را عوض کنند، یا حتی شکار را فریب دهند. برخی مشاهدات حاکی از آن است که گروهی گرگ به سمت بوفالویی بزرگ حمله کرده‌اند، در حالی که هدف شکار بوفالوی دیگری بوده است.
شکار گرگ‌ها یکی از زیباترین شگفتی‌های حیات وحش است. گرگ‌ها در ایران، اغلب در اطراف آبشخورها اقدام به شکار می‌کنند. هنگام حمله آن‌ها در یک خط و در فواصل معین می‌ایستند، سپس یکی از گرگ‌ها به طرف گله رفته و مسیر حرکت آن را به سمتی که دیگر گرگ‌ها کمین کرده‌اند، برمی‌گرداند. آن‌ها به صورت ناگهانی به گله یورش برده و آن را از هم می‌تارانند و سپس طعمه‌ی انتخاب شده را به سمت محلی که گرگ یا گرگ‌های دیگر کمین کرده‌اند، می‌کشانند. شکار دسته جمعی موقعیتی را برای گرگ‌ها فراهم می‌کند که می‌توانند طعمه‌هایی با جثه‌ی چند برابر خود را نیز شکار کنند.

توله‌های بازیگوش

بهترین قسمت شکار، اغلب برای ماده‌ی آلفا و جفتش در نظر گرفته می‌شود. توله‌ها تا یک و نیم ماهگی با شیر مادرشان تغذیه می‌شوند. پس از آن، اعضای دسته طعمه‌هایی نیمه جان را به عنوان هدیه‌ای برای نوزادان می‌آورند. این طعمه‌ها نخستین تجربه‌ی شکار و کشتن را برای توله‌ها فراهم می‌کند. توله‌ها از سه هفتگی به بعد، در جلوی لانه دیده می‌شوند. آنها بسیار بازیگوش و پر جنب و جوش هستند و کم کم میان شان جنگ‌های نمایشی درمی گیرد. این درگیری‌ها، توانایی فیزیکی توله‌ها را برای شکار و زندگی سختی که در آینده دارند، آماده می‌کند. در تمام دوران پیش از بلوغ توله‌ها، گرگ‌های دسته رفتاری بسیار مهربانانه با آن‌ها دارند. برای هر گرگ دسته، توله‌ها درست مانند فرزند خودش هستند؛ آن‌ها به شکار برده می‌شوند و در این سفرها، با مهارت‌های شکار گرگ‌های بالغ از نزدیک آشنا می‌شوند.
از حدود شش توله‌ی به دنیا آمده، دو تا چهار توله زنده می‌مانند. تنازع بقا، تنها قوی ترین گرگ‌ها را برای ادامه‌ی حیات برمی گزیند. توله‌ها حدود دو سالگی به بلوغ می‌رسند و در این زمان، سلسله مراتب گروه به شدت دچار تغییر می‌شود. گرگ‌های جوان و قوی، بر سر رهبری گروه با گرگ‌های پیر درگیر می‌شوند. این بخشی از نظم طبیعی زندگی گرگ‌هاست: دسته باید توسط قوی ترین و باهوش ترین گرگ رهبری می‌شود. در برخی مواقع، گرگ‌های جوان دسته را ترک می‌کنند تا گروه جدیدی برای خود بیابند؛ گرچه همیشه برای بازگشت بچه‌ها به گروه، فرصت هست. گرگ‌های جوان- که اکنون یکی از آن‌ها رهبر گروهی جدید شده-، در دشت‌های باز قلمروی خود را گسترش می‌دهند.

متفاوت با سایرین

حیات اجتماعی گرگ‌ها، با زندگی دیگر گوشت خواران (مانند شیرها، که آن‌ها نیز در گله زندگی می‌کنند)، تفاوت‌های زیادی دارد. ماده‌های گوشت خوارانی مثل شغال یا شیر، بلافاصله پس از زایمان با خشونت بسیار، پدر و دیگر نرهای دسته را از خود می‌رانند. دلیل این موضوع نیز حمله‌ی نرها به توله‌های تازه به دنیا آمده است. اما در گرگ‌ها، رابطه‌ی میان جفت آلفا و دیگر اعضای دسته، درست پس از به دنیا آمدن توله‌ها عمیق تر می‌شود. گرگ‌ها در موقعیت‌های دشوار به یکدیگر کمک می‌کنند. جفت‌های دسته تا آخر عمر با یکدیگر زندگی و در کنار هم از قلمروی اجدادی شان در برابر دسته‌های دیگر گرگ‌ها دفاع می‌کنند. گرگ‌ها می‌توانند نمونه‌ای از خانواده‌ای مهربان در حیات وحش باشند.
منبع مقاله :
نشریه‌ی دانستنیها همشهری، شماره‌ی 136