گزارشی توصیفی از چهار مُعجم موضوعی قرآن

چکیده:

در معجم موضوعی به تمام مباحثی که به گونه‌ای (به دلالت تطابقی یا تضمنی یا التزامی) با موضوع ارتباط دارد، پرداخته می‌شود.
از این رو، معجم موضوعی در قالب الفاظ یک متن قرار نمی‌گیرد؛ بلکه دائره خدمات و اطلاع رسانی آن بسی وسیع‌تر است. غرض از تنظیم این گونه معجم‌ها، هدایت مراجعه کننده به کلیه آیات مربوط به هر یک از موضوعات و مفاهیم قرآنی است خواه این مفاهیم مأخوذ از قالب واژه‌های خاص باشد یا از ترکیب جملات و مضمون آیات قرآن، نویسندگان در نوشتار حاضر در صدد است تا با رویکردی توصیفی به معرفی چهار معجم موضوعی قرآن کریم بپردازد. این معاجم عبارتند از: تفصیل الآیات ژول لابوم، طبقات الآیات خلیل صبری، فرهنگ موضوعی قرآن کریم کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی و فرهنگ قرآن هاشمی رفسنجانی، وی نخست به عنوان مقدمه، مطالبی در معنای لغوی و اصطلاحی معجم، انواع معاجم قرآنی، هدف از تنظیم آن‌ها و تفاوت تفسیر موضوعی با معجم موضوعی را بیان می‌دارد. سپس در ادامه‌، در راستای معرفی هر یک از این چهار معجم، با ارائه مختصری از زندگی نامه نویسندگان آن‌ها، برخی ویژگی‌ها و نقایص آن‌ها و نیز نکاتی پیرامون چگونگی استفاده از آن‌ها اظهار می‌نماید.
کلیدواژه: معجم موضوعی، فرهنگ موضوعی، قرآن، گزارش توصیفی، تفصیل الآیات، ژول لابوم، طبقات الآیات، خلیل صبری، فرهنگ موضوعی قرآن کریم، کامران فانی، بهاءالدین خرمشاهی، فرهنگ قرآن، هاشمی رفسنجانی.
‌

اشاره

قرآن کریم کتابی است جامع که در طول 23 سال رسالت پیامبر برایشان نازل شد. از همان ابتدای نزول به تدریج علوم مرتبط با قرآن کریم شکل گرفت تا مسلمانان بهتر بتوانند از این کتاب آسمانی بهره ببرند. پس از جمع‌آوری و وحدت بخشی به نسخه‌های قرآن در عصر نزول، تلاش‌های علمی در باره‌ی قرآن مراحل مختلفی را طی کرد. در آغاز مسئله قرائت و فهم کلمات غریب قرآن، نقطه‌گذاری، اعراب و شماره‌گذاری آیات مطرح بود، ولی به تدریج مباحثی چون تفسیر قرآن و سبک‌های مختلف آن از نقل اقوال (مأثور) تا بحث‌های اجتهادی استنباطی قرآن مطرح شد.
همچنین موضوعات ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه و قرائت‌های هفت‌گانه و ده گانه مطرح شد و روز به روز موضوعات علوم قرآن گسترش و تکامل یافت؛ به گونه‌ای که هر یک از مباحث تبدیل به رشته‌های گوناگونی گردید و در هر زمینه مباحث تخصصی به وجود آمد.
یکی از علوم به وجود آمده علم طبقه‌بندی موضوعی قرآن کریم یا معاجم قرآنی است که هنوز به صورت نهال نوپایی است. وجود عواملی از جمله عدم بر آورده شدن نیازهای پژوهشی توسط «معجم‌های لفظی»، سهولت دستیابی به موضوعات قرآنی، همچنین ضرورت تنظیم برنامه زندگی در ابعاد مختلف و بر اساس آن توسعه علوم قرآنی و رشد معاجم نویسی در علوم دیگر سبب شد تا تمایل به تنظیم معجم‌های موضوعی زیاد شود.
از طرف دیگر وجود این فرهنگ‌های موضوعی به منزله مواد خامی است که در اختیار پژوهشگران قرار می‌گیرد و همچنین پایه و مبنای پژوهش‌های بعدی از جمله تفسیر دیدگاه‌های قرآن است. به همین دلیل بر آن شدیم تا گزارشی از تعدادی از معجم‌های موضوعی مهم قرآنی را در این مقاله بیاوریم تا در کنار شناساندن آنها به پژوهشگران برای استفاده کاربردی، انگیزه به وجود آوردن معجم‌های جدید قرآنی را در وجود آنها بیدار کنیم.
در بحث از فرهنگ‌های موضوعی باید به این نکته توجه داشت که بین معجم‌های لفظی و موضوعی و تفسیر موضوعی تفاوت وجود دارد؛ پس برای مقدمه ابتدا مطالبی در مورد معنای لغوی و اصطلاحی معجم، انواع معاجم قرآنی، هدف از تنظیم معجم‌های موضوعی و تفاوت تفسیر موضوعی با معجم موضوعی را می‌آوریم، سپس به معرفی کتب مورد نظر می‌پردازیم.

1. تعریف معجم

1-1. تعریف لغوی

معجم مصدر میمی و به معنی فرهنگ‌نامه، قاموس، لغت‌نامه است. (1)گویند: أنّ الأصل الواحد فی المادّة: هو عقدة فی إبهام». یعنی اصل در این واژه گشودن ابهام از سخن است. (2)

1-2. تعریف اصطلاحی

معجم در اصطلاح به اقسام گوناگون فهرست و دسته‌بندی لفظی یا موضوعی حدیث یا آیات اطلاق می‌شود. معاجم و کتب دایرةالمعارف در زمان معاصر (که عصر رشد و توسعه علوم و فنون است)، یکی از مناسب‌ترین ابزارهای خدماتی تحقیقی و علمی به حساب می‌آیند. (3)

انواع معاجم قرآنی

2-1. معجم لفظی

بیشتر معاجم قرآنی صرفاً فهرست‌نگاری لفظی است که اصول تدوین آنها بر پایه ریشه و ماده کلمه به ترتیب حروف الفبا است. از این قبیل است نجوم الفرقان، فلوگل المعجم المفهرس عبدالباقی و المعجم الإحصایی لالفاظ القرآن الکریم دکتر محمود روحانی. (4)

2-2. معجم موضوعی

نوع دیگری از معجم‌های قرآنی است که هر چند مفردات آنها نیز بر اساس ریشه کلمات گرد‌آوری شده است، اما در مرحله دسته‌بندی بر حسب موضوع تفکیک و تنظیم شده و ساختار موضوعی به خود گرفته است.
در معجم موضوعی به تمام مباحثی که به گونه‌ای (به دلالت تطابقی یا تضمنی یا التزامی) با موضوع ارتباط دارد می‌پردازد. از این رو معجم موضوعی در قالب الفاظ یک متن قرار نمی‌گیرد، بلکه دایره‌ی خدمات و اطلاع‌رسانی آن بسی گسترده‌تر و وسیع‌تر است. (5)
غرض از تنظیم معجم‌های موضوعی، هدایت مراجعه کننده به کلیه‌ی آیات مربوط به هر یک موضوعات و مفاهیم قرآنی است، خواه این مفاهیم مأخوذ از قالب واژه‌های خاص باشد یا از ترکیب جملات و مضمون آیات قرآن.
از نمونه معجم‌های موضوعی فارسی و عربی می‌توان به آیه‌های زندگی حسین اسکندری، اصول العلوم الإنسانیه من القرآن زینب عطیه محمد، پیام وحی دکتر محمد کریمی، الترتیب و البیان عن تفصیل آی القرآن محمد زکی صالح، تصنیف آیات القرآن الکریم محمد محمود اسماعیل، تفصیل آیات القرآن الحکیم کیکاوس ملک منصور، تفصیل الآیات ژول لابوم، تنویر الأذهان لمواضیع القرآن عبود احمد الخزرجی، الجامع لمواضیع آیات القرآن الکریم محمد فارس برکات، طبقات آیات خلیل‌الله صبری، فرهنگ موضوعی قرآن، کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی و فرهنگ قرآن رفسنجانی اشاره کرد.

3. تفاوت معجم موضوعی با تفسیر موضوعی

معجم موضوعی تنها برای اطلاع رسانی است، اما تفسیر موضوعی در مقام تبیین نظریه‌ و ارائه دیدگاه قرآن در موضوع خاص و روشن کردن دیدگاه قرآن است. معجم موضوعی به منزله مواد خام تحقیق است، اما تفسیر موضوعی فایده‌ای عام دارد، ولی نمی‌تواند برای طبقات مختلف و مخاطبان گوناگون تنظیم شود.
معجم موضوعی به عنوان پایه و اساس موضوعی به کار می‌رود. (6)

4. سابقه معجم‌نگاری موضوعی

معجم‌نگاری موضوعی در زمینه قرآن کریم سابقه دیرینه ندارد، بلکه فعالیت تحقیقی جدید و رو به رشد و تکاملی است.
از نخستین کسانی که در جهان تشیع قرآن را به شکل معجم موضوعی تنظیم کرد، مرحوم علامه محمد باقر مجلسی (1) (متوفای 1111)بود. این محقق بزرگ گرچه کتاب بحارالأنوار را به عنوان مجموعه احادیث مربوط به موضوعات گوناگون اسلامی در ابواب و فصل‌های مختلف تنظیم نمود، اما در آغاز هر باب و فصلی، آیات مربوط به آن فصل و موضوع را گرد‌آوری کرد؛ به گونه‌ای که درمجموع این کتاب شامل 90 موضوع اصلی و کلی و 1400 موضوع فرعی عنوان‌های قرآن است و اگر کسی از این دیدگاه به کتاب بحارالأنوار بنگرد، آن را نوعی معجم موضوعی قرآن خواهد یافت که موضوعات و مباحث قرآنی را به شکل معجم قاموسی طبقه‌بندی کرده است. (7)
از نخستین کارها (به سبک آکادمیک) در این زمینه نجوم الفرقان اثر فلوگل آلمانی (متوفای 1824) و فهرست معروف ژول لابوم» فرانسوی (متوفای 1876) است.

5. عوامل گرایش به تألیف معجم‌های موضوعی

کامران فانی و بهاء الدین خرمشاهی درمقدمه کتاب فرهنگ موضوعی خود علت تدوین آن را کاهش حفظ قرآن و حافظه ذهنی پژوهشگران می‌دانند. (8)
از عوامل دیگر می‌توان به:
1. سهولت دستیابی به موضوعات قرآنی.
2. ضرورت تنظیم برنامه زندگی در ابعاد مختلف بر اساس آن.
3. توسعه علوم قرآنی و رشد معاجم نویسی در علوم دیگر (9)
حال که تا حدودی با تعاریف و توضیحات مربوط به فرهنگ‌های موضوعی آشنا شدیم، در این قسمت به معرفی چند نمونه از فرهنگ‌های موضوعی در این زمینه می‌پردازیم.

1. تفصیل الآیات

1-1. مؤلف معرفی
در مورد زندگی ژول لابوم اطلاع زیادی در دست نیست. تنها اینکه او یک مستشرق مسیحی است و بین سال‌های (1806-1876) زندگی می‌کرده است.
ژول لابوم در مورد قرآن می‌گوید:
قرآن برای ما مسیحیان کتابی فوق‌العاده سودمند است. از مهم‌ترین کتب دنیاست که زندگی روحانی گروهی بزرگ از افراد بشر بدان بسته است که شماره‌ آن از دویست و پنجاه میلیون کمتر نیست (اکنون بیش از یک میلیارد و پانصد میلیون). اصول قرآن با اصول دین یهود و مسیحیان شباهت بسیاری دارد. قصص عبرانیان در باره انبیا و صدیقان و عباد بنی اسرائیل و همچنین اخبار حضرت مسیح صفحات بسیاری از قرآن را فرا گرفته است. اشتراک دین اسلام با دین یهود تا حدی است که انسان به سختی علت اینهمه خصومت را در میان آنان طی سال‌های متمادی درک می‌کند و در ادامه می‌گوید که اسلام دینی اصیل است و مأخوذ از ادیان دیگر نیست. (10)

1-2. معرفی کتاب

اصل کتاب تفصیل آیات القرآن الکریم، تألیف «ژول لابوم» مربوط به مترجم فرانسوی ادوارد مونتیه است. این تفسیر مشتمل بر هجده باب اصلی است و هر باب به چند فصل مستقلی منقسم می‌گردد ابواب اصلی آن که از آیات قرآن مجید برگزیده شده است عبارتند از:
1. تاریخ 2. زندگی محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) 3. تبلیغ 4. بنی‌اسرائیل 5. تورات 6. نصاری 7. مابعدالطبیعه 8. توحید 9. قرآن 10. دین 11. عقائد 12. عبادات 13. شریعت 14. نظام 15. علوم و فنون 16. تجارت و کسب 17. علم و تهذیب اخلاق 18. رستگاری.
2. سپس متضمن مستدرکی است که در آن استدراک 500 لغت و کلمه از آیات در ذیل عناوین فوق شرح و ترجمه شده است.
البته این تفسیم‌بندی تابع هیچ ضابطه و معیار خاصی نیست و بیشتر بر اساس ذوق و علاقه شخصی انجام شده است. جالب اینجاست که لابوم عربی نمی‌دانست و برای موضوع بندی از ترجمه فرانسوی قرآن کمک گرفته است. از این روی دارای اشتباهات زیادی است. با اینهمه تلاش وی در جای خود خالی از ارزش و فایده نیست.
در طلیعه این کتاب ارزشمند که در 1302 صفحه رحلی به چاپ رسیده است، مقدمه‌ای به قلم توانای فقید عالم اسلام مرحوم آیت‌الله حاج میرزا ابوالحسن شعرانی قرار گرفته است. مرحوم آیت‌الله ابوالحسن شعرانی در باره این اثر با اشاره به مقاله فرید وجدی از وی نقل می‌کند:
اروپاییان از آن گاه که با مردم مشرق زمین مراوده آغاز کردند و به شناختن لغات و دین و مذاهب قبایل شرقی، عنایت نمودند، برای آنکه حقیقت هر چیز را چنان که باید دریابند تا اعتماد بر آن توانند کرد، تحقیق و بحث در هر دو موضوع را به گروهی خاص سپردند؛ چون آنکه همش یک چیز باشد در علم استوارتر است. هر دسته خاص برای تحقیق امری کوشیدند و به کشورهای شرقی سفرهای پی در پی کردند و لغات آنان را آموختند و از عادات آنان اطلاع یافتند و در آثار گذشتگان مانند خطوط و نقاشی‌ها و ابنیه و غیر آن دقت کافی نمودند و اسرار و رموز خطوط قدیم را دریافتند و از هیچ کوشش دریغ نداشتند تا آنچه در تاریخ اقوام گذشته توانستند کشف کردند. اگر رنج آنان را در کشف مبهمات تاریخ امم شرق و لغات و ادیان ایشان نادیده گیریم و حق آنها را نشناسیم، احسانی را انکار کرده‌ایم.
محمد فؤاد عبدالباقی که تفصیل الآیات را به عربی ترجمه کرده است می‌گوید:
من و بسیاری از مردم دیگر مانند مرحوم استاد شیخ مصطفی عبدالرزاق شیخ جامع‌الازهر ملاحظه کردیم که مؤلف تفصیل الآیات چند باب از آنچه را باید بیاورد نیاورده است و در آن ابواب که آورده چندین آیه مناسب آن ابواب از قلمش افتاده است. آنگاه در مجله‌ی «المنار» مقاله‌ای خواندم به قلم شکیب ارسلان در باره ترجمه قرآن به زبان فرانسه که ادوار مونیته معلم السنه شرقیه از دوستان اسلام و معتقدان به حضرت خاتم انبیاء (صلی الله علیه وآله و سلم) با آنکه در دین مسیح متعصب بود، و برای ترجمه قرآن رنج فراوان برده و ترجمه وی بهترین و جدیدترین ترجمه قرآن است و طبع اول آن در سال 1929م انجام پذیرفته است و نسخه‌ای از آن که در تصرف این بنده است، طبع 1954م و مشتمل بر مقدمه و حواشی مفیده است. در ذیل صفحات و چنان که گفتیم غالب شبهه‌های مسیحیان را در حواشی رد کرده و مقصود قرآن را به نحوی توضیح داده است که مطاعن هم‌کیشان وی بر آن وارد نیاید. فهرست آخرآن بسی از تفصیل الآیات و مستدرک آن بیشتر است.

1-3. ترجمه‌های کتاب ژول لابوم

1-3-1. ترجمه‌ی عربی

محمد فؤاد عبدالباقی صاحب المعجم المفهرس لألفاظ قرآن کریم در سال 1924 این فهرست را با عنوان تفصیل الآیات قرآن کریم به عربی در آورد. وی 18 باب و 350 فصل را نارسا یافت و مستدرکی شامل بر 100 موضوع دیگر بر این کتاب افزود.

1-3-2. ترجمه‌های فارسی

1-3-2-1. فهرست ژول لابوم در ایران اولین بار توسط اعتماد السلطنه (محمد حسین خان صنیع الدوله) با ترجمه به فارسی و گسترش بسیار بازسازی و تکمیل شد و به کشف المطالب معروف است، در این فهرست نقص فنی ساختاری‌ای که کتاب ژول لابوم داشت برطرف شده است.
1-3-2-2. کیکاوس ملک بن منصور ترجمه‌ی دیگری از کتاب تفصیل الآیات را به انجام رسانده است. این ترجمه در واقع عین ترجمه محمد فؤاد عبدالباقی است که به فارسی برگردانده شده است. (11)

1-4. ویژگی‌های کتاب

1-4-1. دارا بودن فهرست الفبایی
1-4-2. کم بودن ارجاعات
1-4-3. کشف آیات از طریق موضوعات
1-4-4. فروعات متعدد در هر باب (12)

1-5. نقایص کتاب

1-5-1. محتویات قرآن مجید را به 400-300 عنوان فرعی محدود کرده است.
1-5-2. عناوین فرعی گزینش شده گاهی نمایشگر و نماینده آیات مجموعه نیستند. به عبارت دیگر برخی از آیات انتخابی متناسب با عنوان نیست. (13)
1-5-3. از نظر شکلی ترتیب آیات هر موضوع، تاریخی یا ترتیب سوره‌ها نیست. اگر به ترتیب و نظم قرآن فعلی از بقره تا ناس بود، مراجعه کنندگان به راحتی به پیگیری مطالب خود می‌پرداختند.
1-5-4. روال و نظم واحدی ندارد و از ضوابط یکسانی پیروی نمی‌کند. مثلاً در شاخه «الله» که یک اسم خاص است، عناوینی چون جن و شیطان که موضوع هستند را نیز آورده است. در باب دهم که ویژه دین است، آیات موت و حیوانات را نیز طبقه‌بندی کرده است. (14)

2. طبقات الآیات

2-1. معرفی مؤلف

خلیل‌الله صبری در سال 1287 ش در سنندج متولد شد. جد اعلای وی محمد بیک صبری است که نسبتش به صلاح‌الدین عیوبی می‌رسد که در عصر صفوی به ایران کوچید و در این سرزمین متوطن گردید.
خلیل صبری تحصیلات ابتدایی و دوره متوسطه‌اش را در زادگاهش به پایان رسانید. آن گاه در رشته معقول و منقول به تحصیلات ادامه داد و به دریافت لیسانس توفیق یافت. سپس در رشته قضایی به کار پرداخت. در سال 1322 کتابی به نام روش دادرسی را طبع و نشر کرد و در سال 1327 منتخبی از اشعار خود را به چاپ رسانید و در سال 1344 کتابی با عنوان طبقات الآیات در موضوع طبقه‌بندی موضوعی آیات منتشر کرد. (15)

2-2. معرفی کتاب

این کتاب نوشته خلیل صبری است که چاپ اول آن در سال 1344 توسط انتشارات امیر کبیر در تهران چاپ شد. نویسنده موضوعات قرآن کریم در 26 فصل تنظیم نموده است که شامل 26 موضوع می‌باشد. روش این معجم آن است که در ابتدا مدخل و عناوین فرعی را در بالای صفحه ذکر کرده است و سپس آیات مربوط همراه با ترجمه فارسی و سوره و شماره آیه ذکر شده است. ترتیب چینش آیات به ترتیب قرآن است.
فصل‌های کتاب از قرار زیر است:
صفات خدا، مناجات‌ها و ادعیه، محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)، معراج، ملامت و عتاب به او، اهل بیت و یاران محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)، مهاجر و انصار، قرآن، مطالعه و اسرار خلقت، آزادی، فرهنگ، آب، کار و کوشش، شب و روز، آداب اجتماعی و وظایف اخلاقی، اخلاق ذمیمه، جنگ و تبلیغات اسلامی، خلقت آسمان، آفتاب و ماه، آدم و فرشتگان و شیطان، تکالیف انسان، عقود و ایقاعات، احکام ارث و وصیت، ازدواج و طلاق، داستان‌های قرآن، موسی (علیه السلام) و فرعون و تورات و بنی اسرائیل، عیسی و مریم (سلام الله علیها) و انجیل و سایر انبیاء، قیامت و دلایل آن، حالت روحی بشر، هدایت و اراده خدایی، یتیم و مال یتیم، غنائم و صدقات، جرایم، فضیلت و امتیاز اسلام و آیات مشکل قرآن. (16)

2-3. ویژگی‌های کتاب:

2-3-1. در هر موضوع آیه کاملاً نقل می‌شود و ترجمه آیات در ذیل آورده می‌شود.
2-3-2. ترجمه‌ای آمیخته با توضیح ارائه شده است. نثر این ترجمه که می‌توان آن را ترجمه‌ای آزاد از قرآن نامید، نسبتاً روان است.

2-3-3. ترتیب چینش آیات به ترتیب قرآن است.

2-4. نقایص کتاب

2-4-1. روش‌مند نبودن یا عدم تکیه به محتوا در انتخاب و جمع‌آوری آیات. دسته‌بندی موضوعات در این کتاب به صورت استقرایی و ذوقی است.
2-4-2. تمام «موضوعات قرآنی را جمع‌آوری نکرده است.
2-4-3. گزینش و جمع‌آوری آیات بر اساس قالب کلمات است، نه بر اساس موضوع و محتوای آیات.
2-4-4. با وجود اینکه ترجمه این کتاب به صورت روان انجام شده است، اما در بسیاری موارد از تعبیرات نامأنوس و سنگین و به ویژه از واژه‌های عربی استفاده شده است.
2-4-5. چون از سیستم ارجاع استفاده نشده است، بسیاری از محورهای موضوعی از دست رفته است.

3. فرهنگ موضوعی قرآن کریم

3-1. معرفی مؤلفان
3-1-1. کامران فانی:
در 25 فروردین 1323 در باب الجنه شهر قزوین متولد شده است. در سال 1352 در رشته زبان و ادبیات فارسی از دانشکده سال 1347 ادبیات دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شد و از دانشکده علوم تربیتی دانشگاه تهران فوق لیسانس علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی گرفت. تعدادی از آثار علمی او عبارتند از:
1. فرهنگ موضوعی قرآن مجید 2. سرعنوان‌های موضوعی فارسی 3.
گسترش تاریخ ایران در رده‌بندی کنگره 4. گسترش فلسفه اسلامی در رده‌بندی کنگره 5. جنگ جهانی اول و دوم (17)

3-1-2. بهاءالدین خرمشاهی:

بهاالدین خرمشاهی در 12 فروردین 1332 در قزوین متولد شده است. او پس از تغییر رشته از پزشکی به ادبیات وارد دانشگاه تهران شد و از محضر استادانی همچون سید جعفر شهیدی، مهدی محقق، دکتر خانلری و ذبیح‌الله صفا بهره برد. از آثار قرآنی ایشان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. تفسیر و تفاسیر جدید 2. قرآن پژوهی 3. قرآن شناخت

3-2. معرفی کتاب

این کتاب تألیف آقایان کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی است که چاپ اول آن در سال 1364 توسط انتشارات امیر کبیر به انجام رسیده است. در این فرهنگ از روش‌های جدید علم کتابداری استفاده شده است. بر این اساس که به جای اینکه موضوعات ذهنی از قبل تعیین شوند و کلمات قرآن زیر آن آورده شود، خود قرآن را آیه به آیه فهرست کرده است.

3-3. ویژگی‌های کتاب

3-3-1. نویسندگان کتاب معتقدند که در این کتاب، موضوعات قرآن به چند موضوع مورد نظر آنها محدود نشده است و به آیه آیه قرآن مجید موضوع داده شده است و در واقع تنظیم موضوعی شده است و تا آنجا که ممکن بوده است از نص و لفظ قرآنی عدول نکرده است. در این اثر به ذکر نام سوره و شماره آیه اکتفا شده است و از آوردن نصوص آیات خودداری شده است.
3-3-2. در این فرهنگ در حدود هفت هزار موضوع یا مدخل اصلی همراه با توابعش در زیر موضوع آمده است و سه هزار مدخل ارجاعی (اعم از اصلی و کمکی) را در بردارد.
3-3-3. این فرهنگ به صورت الفبایی مرتب شده است، نه بر اساس اشتقاق ماده آن، بنابراین جستجوی مطالب در آن بسیار راحت است.
3-3-4. اما ویژگی برجسته و مهم این کتاب استفاده از روش ارجاع است که در آن موضوع‌های هم معنی یا مربوط به هم ارجاع داده شده‌اند. این ارجاعات به صورت نیز (یعنی نیز رجوع کنید به) آمده است.
برای مثال زیر کلمه گناه و ترکیبات آن چنین آمده است: گناه: الاخلاق الرذیله؛ الاثم؛ المعصیه الصلیه؛ الاثقال؛ الخطیه؛ الذنب؛ الجناح؛ الفاحشه؛ اللمم؛ الجرم. گناه پوشی: تکفیر السیئات. گناه صغیره: الصغیره؛ گناه کبیره: الکبائر. گناهکار الآثم، یعنی اگر بخواهید تصویر کلی از مسئله «گناه» در قرآن به دست آورید، باید به تمام این موضوعات رجوع کنید، ولی اگر بخواهید یکی از مباحث گناه - مثلاً «گناه صغیره» - را بررسی کنید، فقط کافی است به کلمه «الصغیره» رجوع کنید که در زیر آن فقط آیات مربوط به آن آمده است.
ارتباط موضوع‌ها و مدخل‌ها با یکدیگر از طریق ارجاع اصلی و کمکی در واقع نوعی شبکه‌ی، ارتباطی میان موضوعات قرآنی ایجاد می‌کند که کار تحقیق را هم آسان‌تر می‌کند و هم به آن جامعیت می‌بخشد. (18)

3-4. روش استفاده

استفاده از این فرهنگ بر خلاف دیگر فرهنگ‌ها بسیار آسان است. برای این منظور کافی است کلمه یا موضوع مورد نظر خود را در جای الفبایی آن جستجو کنید. برای مثال اگر می‌خواهید بدانید قرآن در مورد «صبر» چه گفته و چه آیاتی در این باره نازل شده است، مانند یک فرهنگ معمولی به حرف «ص» رجوع کنید. پس از یافتن کلمه صبر چنین می‌خوانید: الصبر: بقره: 176، 250، 157، 45، آل عمران: 186، 139، 120 و نساء: 250. حال اگر به جای صبر کلمه «شکیبایی» به ذهن شما رسیده و بخواهید بدانید در مورد آن چه آمده است، به حرف «ش» رجوع کرده و پس از یافتن کلمه‌ی شکیبایی این چنین می‌خوانید: شکیبایی الصبر و این چنین شما باز به کلمه صبر ارجاع داده می‌شوید و به موضوع مورد نظر خود می‌رسید. به کلمه «الصبر» که با حروف سیاه به چاپ رسیده، مدخل اصلی و به کلمه «شکیبایی» که با حروف نازک به چاپ رسیده، مدخل ارجاعی یا ارجاع گفته می‌شود. (19)

3-5. نقایص کتاب

3-5-1. تمام موضوعات قرآن را شامل نمی‌شود.
3-5-2. نحوه بسط و تفریح یک موضوع متشابه در این کتاب فاقد ضابطه مشخص است، پس موضوعات به نحوی کلی یا مبسوط فهرست‌بندی شده است. (20)
3-5-3. مؤلفان کوشش کرده‌اند تا آنجا که ممکن است کلمات مدخل را از قرآن بگیرند و کمتر تصرفی در عنوان داشته باشند، اما به نظر می‌رسد این روش اشکال عمده‌ی کتاب باشد؛ زیرا در معارف اسلامی، مفاهیم و اصطلاحات بسیاری به کار رفته است که در قرآن به آن تعبیر نیامده است، درحالی که محتوای آن در قرآن مطرح است یا موضوع مورد نظر در اصطلاح دیگری رایج است که به کار بردن آن واژه برای مدخل گویای آن موضوع نیست. به همین دلیل دیگر معجم‌نویسان موضوعی قرآن به این نکته توجه داشته‌اند و پایبند لفظ نشده‌اند. (21)
3-5-4. در این فرهنگ مدخل الاسماء الحسنی کمبودهای جدی دارد. برای نمونه اسامی «خیر»، «نعم المجیبون»، «نعم القادرون»، «نعم الماهدون»، «رب کل شیء» و... در آن وجود ندارد. (22)

4. فرهنگ قرآن

4-1. معرفی مؤلف

اکبر هاشمی رفسنجانی متولد 1313 است. در حوزه علمیه قم از محضر استادانی چون عظام بروجردی، علامه طباطبایی و امام خمینی بهره برده است. از تألیفات ایشان می‌توان به آرامش و چالش، تفسیر راهنما، امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار نام برد.

4-2. معرفی کتاب

کتاب فرهنگ قرآن (کلید راهیابی به موضوعات و مفاهیم قرآنی) تألیف اکبر هاشمی رفسنجانی و محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم است که در 20 جلد تألیف شده است. جلد اول این کتاب از کلمه آب شروع شده و به کلمه آیین ختم می‌شود.

4-3. ویژگی‌های کتاب

4-3-1. این کار یک فعالیت گروهی و سازمان یافته است که در مراحل منظم و با تقسیم وظایف خاص انجام گرفته است.
4-3-2. از ویژگی‌ها و اختصاصات این فرهنگ، ترتیب الفبایی - موضوعی آن است که به شکلی منسجم اطلاعات را طبقه‌بندی می‌کند و به گونه‌ای می‌توان از هر موضوع یا مدخلی، طرحی سازمان یافته استخراج نمود.
4-3-3. ویژگی دیگر آن جامعیت و گستردگی و نیز استشهاد به آیات است که در کمتر معجمی دیده می‌شود.
4-3-4. برداشت‌های قرآنی ذیل موضوعاتی که ممکن است کمتر به آن توجه شود، توضیحات لازم در جایی که ممکن است آیه به ظاهر ناظر به موضوع نباشد و چینش موضوعات و گزینش مدخل‌های مفید در تمام زمینه‌های مختلف معارف اعتقادی طبیعی و... از ویژگی‌های دیگر این اثر است. (23)

4-4. نکاتی در مورد نحوه استفاده

4-4-1. مدخل‌ها و همچنین سرفصل‌های اصلی به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است. بسیاری از سرفصل‌های اصلی عناوین جامعی هستند که عناوین فرعی در ذیل آنها قرار می‌گیرد. برای مثال «نقش آب» یک عنوان اصلی است که عناوین فرعی مثل آب و آبادانی، آب و بهداشت و... در ذیل آن قرار می‌‎گیرد.
4-4-2. در ذیل برخی از مدخل‌های عام مانند «اخلاق» که خود مشتمل بر مدخل‌های متعددی است، فقط به ارائه اطلاعات کلی پرداخته می‌شود و مباحث مربوط به مصادیق و مدخل‌های ریز به مدخل‌های مربوط ارجاع داده می‌شود. برای مثال اطلاعات مربوط به دروغ و غیبت در مدخل اخلاق نمی‌آید، بلکه به جایگاه الفبایی خود ارجاع داده می‌شود.
4-4-3. در آغاز اغلب مدخل‌ها در یادداشتی دامنه‌ای به معنای لغوی، اصطلاحی، حدود و چارچوب مدخل کلید واژه‌های قرآنی و اهم مباحث آن موضوع پرداخته می‌شود.(24)
مثال: آب: معادل فارسی ماء است.
اهم عناوین: آب آشامیدنی، آب جاری و...
4-4-4. گاهی در پاورقی عباراتی افزوده شده است. این روش گرچه بر خلاف شیوه معجم‌نگاری است، ولی بیشتر بدان جهت است که استفاده همگانی از این معجم آسان گردد و همچنین عناوین و موضوعات به اجمال و ابهام نگرایند. اطلاعات سرعنوان‌های موضوعی خاص - که با عنوان عام شناخته شده و مورد مراجعه قرار می‌گیرند در سر عنوان عام آمده است. برای مثال سر عنوان‌های «احرام»، «سعی»، «طواف» در سر عنوان «حج» آمده است. البته هر گاه سرعنوان‌های خاص مستقل شناخته شده و مورد مراجعه قرار گیرند، در جایگاه الفبایی خود قرار دارند، همانند «تسبیح»، «تهلیل»، «ذکر» و...

4-5. نقایص کتاب

4-5-1. این کتاب با خود اینکه نسبت به معجم‌های قبلی شامل موضوعات گسترده‌تری است، اما باز هم تمام موضوعات را شامل نمی‌شود.
4-5-2. بین بعضی از عناوین ذکر شده با آیات بیان شده ذیل موضوع، مناسبتی وجود ندارد.
برای مثال در باب استهزاء عنوان مقابله به مثل برای آیات هود 38 و مطففین: 29 و 30 عنوان چندان مناسب نیست. (25)

پیشنهادها

از آنجا که در این تحقیق متوجه شدم که بر روی معجم‌های لفظی و موضوعی خیلی کم کار شده است، بنابراین به پژوهشگران پیشنهاد می‌کنم که سایر معجم‌های موضوعی و لفظی را مورد ارزیابی و نقد قرار دهند تا از این رهگذر شاهد معجم‌های موضوعی و لفظی پر بارتری باشیم.
کتابنامه:
1. ایازی، سید محمد علی؛ «نگاهی به معجم‌های موضوعی قرآن کریم»؛ بینات، شماره 1، ص 112-122.
2. بستانی، فواد افرام؛ فرهنگ ابجدی؛ چ2، تهران: اسلامی، 1375.
3. پورطباطبایی، سید مجید؛ «تأثیرات عمیق گوستاو فلوبل و ژول لابوم بر فهرست‌نگاری قرآنی»؛ آینه پژوهش، فروردین و اردیبهشت 1389، شماره 121.
4. خرمشاهی، بهاءالدین و فانی، کامران؛ فرهنگ موضوعی قرآن کریم؛ تهران، انتشارات ناهید، 1376.
5. خرمشاهی، بهاالدین؛ دانشنامه قرآن پژوهی؛ 6ج، تهران: ایرانمهر، 1377.
6. ژول لابوم؛ تفصیل الآیات، به انضمام کتاب المستدرک، ادوارد مونتیه؛ ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای؛ تهران: انتشارات دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا.
7. سعیدی، م؛ «تأملی در معاجم قرآنی»؛ معرفت، شماره 48 تا 50، 1372.
8. صبری، خلیل؛ طبقات الآیات؛ تهران: انتشارات امیر کبیر، 1344.
9. مصطفوی، حسن؛ التحقیق فی کلمات قرآن کریم؛ تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360.
10. مؤذن جامی، محمدهادی؛ «مقایسه دو فرهنگ قرآنی»؛ آینه پژوهش، شماره 43، ص 35- 41، 1376.
11. هاشم زمانی؛ «معجم‌های موضوعی قرآن» (بخش نخست)؛ پژوهش‌های قرآنی، شماره 44، ص 216- 233، 1384.
12. هاشمی رفسنجانی، اکبر و محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم؛ فرهنگ قرآن؛ قم: بوستان کتاب انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1383.
پی‌نوشت‌ها:
1. بستانی، فواد افرام، فرهنگ ابجدی، ص 838.
2. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات قرآن الکریم، ص 47.
3. سعیدی، م، «تأملی در معاجم قرآنی»، مجله معرفت، شماره 48تا 50، ص 48.
4. همان.
5. زمانی، هاشم؛ «معجم‌های موضوعی قرآن، بخش نخست»؛ مجله پژوهش‌های قرآنی، شماره 44، ص 218.
6. ایازی، سید محمد علی؛ «نگاهی به معجم‌های موضوعی قرآن کریم»؛ مجله بیّنات، شماه 1، ص 114.
7. همان، ص 116.
8. خرمشاهی، بهاءالدین وفایی، کامران، فرهنگ موضوعی قرآن کریم، ص 1.
9. پورطباطبایی، سید مجید؛ «تأثیرات عمیق گوستاو فلوبل و ژول لابوم بر فهرست نگاری قرآنی»؛ آینه پژوهش، فروردین و اردیبهشت 1389، شماره 121، ص 64.
10. لابوم، ژول؛ تفصیل الایات، ص 3.
11. فرهنگ موضوعی قرآن کریم، ص 2.
12. پور طباطبایی، سید مجید؛ «تأثیرات عمیق گوستاو فلوبل و ژول لابوم بر فهرست نگاری قرآنی»؛ آینه پژوهش، فروردین و اردیبهشت 1389، شماره 121، ص 65.
13. فرهنگ موضوعی قرآن کریم، ص 3.
14. پور طباطبایی، سید مجید؛ «تأثیرات عمیق گوستاو فلوبل و ژول لابوم بر فهرست نگاری قرآنی»؛ آینه پژوهش، فروردین و اردیبهشت 1389، شماره 121، ص 64.
15. خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن پژوهش، ص 1365.
16. صبری، خلیل، طبقات الآیات.
17. خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن پژوهش، ص 1365.
18. خرمشاهی، بهاءالدین وفانی، کامران، فرهنگ موضوعی قرآن کریم، ص 3-4.
19. همان، ص 4-7.
20. مؤذن جامی، محمد هادی؛ «مقایسه دو فرهنگ قرآنی»؛ آینه پژوهش، شماره 43، ص 35-36.
21. ایازی، سید محمد علی؛ «نگاهی به معجم‌های موضوعی قرآن کریم»؛ بیّنات ، شماره 2، ص 131.
22. مؤذن جامی، محمد هادی؛ «مقایسه دو فرهنگ قرآنی»؛ آینه پژوهش، شماره 43، ص 40.
23. زمانی، هاشم؛ «معجم‌های موضوعی قرآن، بخش نخست»؛ مجله پژوهش‌های قرآنی، شماره 44، ص 232.
24. هاشمی رفسنجانی، اکبر، فرهنگ قرآن، ج1، ص 54-55.
25. هاشمی رفسنجانی، 1383، ج3، ص 254.
منبع مقاله:
آئینه‌ی پژوهش، سال بیست و ششم، شماره‌ی سوم، مرداد و شهریور 1394، ص 56 تا 62