تأثیرات عمیق گوستاو فلوگِل و ژول لابوم بر فهرست‌نگای قرآنی

«...دیگر از کتب مفید آنان (خاورشناسان) فهرستی است که مستشرق فرانسوی موسوم به ژول لابوم برای مطالب قرآن ساخته [است]». آیت الله ابوالحسن شعرانی

1. مقدمه

پس از جمع‌آوری قرآن در عصر نزول و وحدت بخشیدن به نسخه‌های قرآن پس از رحلت رسول‌الله (صلی الله علیه وآله وسلم)، تلاش‌های علمی درباره‌ی قرآن، سیر و مراحل مختلفی را طی کرده است. در آغاز مسئله قرائت و فهم کلمات غریب قرآن، نقطه‌گذاری، اعراب و شماره‌گذاری آیات مطرح بود و به تدریج و در طول زمان مباحثی چون «تفسیر قرآن» و سبک‌های گوناگون آن، از نقل اقوال (مأثور) تا بحث‌های اجتهادی و استنباطی قرآن مطرح گشت.
نگاشته‌های در آستانه‌ قرآن با زوایه‌های مختلف نگرش و رویکردهای متفاوت در درازنای تاریخ گسترش یافت بدانگونه که بدرستی برخی عالمان تصریح کرده‌اند که هیچ کتابی در تاریخ به اندازه‌ی قرآن کریم همت و قلم عالیمان را به خود معطوف نکرده است.
طبقه‌بندی موضوعی قرآن یا معجم‌های موضوعی قرآن از رشته‌های جوان دانش قرآن است که همانند دیگر مباحث علوم قرآن در قرن اخیر، به تدریج تکامل و گسترش یافت.

2. مروری اجمالی بر پیشینه‌ی فهرست‌نگاری‌های قرآنی

هنگامی بررسی و پژوهش درباره‌ی موضوع «فهرست‌نگاری‌های قرآن توسط خاورشناسان» با حدود سی عنوان کتاب که به طور مشخص و واضح به مطلب مورد بحث مربوط بودند، مواجه شدم. این کتاب‌ها را به صورت فهرست‌وار و بر اساس تاریخ تألیف آنها معرفی می‌کنم.

2-1. آیة الآیات فرقانی

این کتاب که اولین کشف الآیات قرآن است، توسط شهاب‌الدین احمد بن محمد مدون نیشابوری در سال 891 قمری به رشته‌ی تحریر درآمد. نسخه‌ی موجود که متضمن مقدمه‌ای عربی علاوه بر مقدمه‌ی فارسی مؤلف است، بالغ بر نظر «جامی» و تفسیر ملاحسین کاشفی واعظ است و در سال 1083ق. به خط میر محمد بن علاءالدین العراقی تحریر شده است. (2)

2-2. ترتیب زیبا

نام اصلی این کتاب به تصریح سطر اول صفحه‌ی «ب» مقدمه‌ی الکتاب ترتیب زیبا است که به دلیل الحیران فی الکشف عن آیات القرآن تغییر داده شده است. یوسف الیان سرکیس درباره‌ی این کتاب نوشته است: «دلیل الحیران فی الکشف عن آی القرآن» رتّب فیه‌الآیات علی سورها وعددها و عدد آیات‌ها واحرفها واصل اسم هذالکتاب «ترتیب‌ی. زیبا». (3)
نویسنده کتاب حافظ محمود الدوداری (الوازدی) است که آن را در سال 1054 ق نگاشته است و [الحاج] صالح ناظم بن محمد بن اسماعیل آن را در سال 1318 ق (1900) تعریب کرده است. (4)

2-3 . هادیه قطبشاهی در استخراج آیات کلام الهی

این کتاب که به صورت خطی باقی مانده است، در سال 1061 ق توسط محمد علی کربلائی نگاشته شده است. (5)

2-4. کشف الآیات النّصیری الطوسی

اسماعیل پاشا در ایضاح المکنون فی الذّیل علی کشف الظنون، ج4، ص 353 درباره نام این کتاب آورده است: «کشف الآیات لطلاب الباهرات»، تألیف «محمد رضا بن عبدالله الطوسی الشیعی» فرغ منها سنه 1067 سبع و ستین الف». (6)

2-5. نجوم القرآن (نجوم الفرقان)

این کتاب در سال 1103 ق توسط مصطفی بن محمد سعید افغان در زمان سلطنت ابوالمظفر محیی‌الدین محمد اورنگ زیب بهادر در هندوستان تألیف شده است. این کتاب در سال 1274ق. توسط حاج محمد جعفر تهرانی به ایران آورده شده و به چاپ رسیده است. (7)

2-6 . کشف الآیات «محمّد شاهی»

این کشف الآیات توسط محمد بن مهدی الحسینی در سال 1251ق به رشته‌ی تحریر در آمده است و نسخه‌ای از آن که در سال 1257ق کتابت شده است. (8)

2-7. نجوم الفرقان فی اطراف القرآن.

این کتابت نوشته‌ی گوستاو فلوگل (9) است (در ادامه به تفصیل به آن پرداخته خواهد شد).

2-8. مفتاح کنوزالقرآن

یوسف الیان سرکیس درباره‌ی آن می‌نویسد: «میرزا کاظم (یک)؛ الاستاذ فی کلیة بطرسیرج: مفتاح کنوزالقرآن فی الکشف عن کلمات القرآن. بطرسیج 1859- کتاب علیه: مقدمه کتاب مستطاب مفتاح کنوز القرآن من تصنیفات میرزا کاظم یک». (10)
روحانی متذکر شده است که نسخه‌ای در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی موجود است. (11)

2-9. مفتاح التفاسیر و مصباح الآیات

این کتاب که اثر السید الحافظ محمد الشریف ابن السید الحافظ الحاج عبدالله الحقی (الحنفی) است، نام دیگری تحت عنوان مصباح الآیات الجلیلة الفرقانیة و مفتاح التفاسیر الجمیلة القرآنیه نیز بر خود دارد. این کتاب در سال 1286ق. نگاشته شده است. یوسف الیان سرکیس مؤلف را تحت عنوان ابن عبدالباقی معرفی کرده است. (12)
سرکیس در جای دیگری از کتاب معجم‌المطبوعات العربیه و المعرّبه، کتاب را به شرح زیر معرفی کرده است:
الحقی «محمد شریف»؛ (الحافظ) محمد شریف بن عبدالله الحقی المفتی بمدینة قوتاهیه، و فی فهرست الخزانة التیموریة کتب اسمه: الشیخ السماعیل حقی الکوتاهی المعروف ببالی‌زاده: مفتاح التفاسیر و مصباح الآیات - و هو قاموس للقرآن الشریف- استانة 1286ق. بمبئی 1299ق. (13)
نسخه‌ای از این کتاب به شماره‌ی 852 (تفسیر) در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی وجود دارد. (14)
در سالیان اخیر، پس از نگارش این اثر، و بر اساس روش «مفتاح التفاسیر و مصباح الآیات» کتاب‌های مختلفی تدوین و چاپ شده است.
یک - «ارشاد الراغبین فی الکشف عن آی القرآن المبین» نوشته‌ی محمد منیر الدمشقی «محمد منیر بن عبد» (آغا الدمشقی الازهری) که در سال 1346 ق. منتشر شده است.
دو- «کشف الآیات عن القرآن الکریم و التفاسیر» (مفتاح التفاسیر و کشف الآیات)، نوشته (الحاج) السید حسین المعصومی اللاری که در سال 1365ق. نگاشته و در سال 1373 ق به چاپ رسیده است.
سه - «الدلیل الکامل الآیات القرآن الکریم» نوشته حسین محمد فهمی الشافعی که در سال 1392ق. به چاپ رسیده است.
چهار - «معجم القرآن الکریم المفهرس» (معجم ابجدی للآیات)، نوشته عبدالمعین التلاوی که با تفریط «الشیخ حسین خطاب» در سال 1396ق در دمشق به چاپ رسیده است. (15)
کتاب‌های زیر نیز بر اساس روش «مفتاح التفاسیر و مصباح الآیات» نگارش و منتشر شده است.
الف) معجم آیات القرآن (فهرست تفصیلی مرتب علی حروف الهجاء) که توسط حسین نصا نگاشته شده و در «مکتبة مصطفی البابی الحلبی» در سال 1373ق در شهر قاهره به چاپ رسیده است.
ب) کشف الآیات، راهیابی آیات قرآن که توسط علیرضا ملک‌زاده نوشته شده و در سال 1361 در چاپخانه‌ی حکمت شهر مقدس قم به زیور طبع آراسته شده است.
ج) کشف الآیات، نوشته مرحوم ابوالقاسم پاینده که به انضمام قرآن مجید در سال 1336 توسط انتشارات جاویدان در تهران منتشر شده است.

2-10. فتح الرحمن لطالب آیات القرآن

این کتاب تألیف فیض الله علمی زاده است که در سال 1322 ق در بیروت به چاپ رسیده است. (16)

2-11 . المرشد الی آیات القرآن الکریم و کلماته

این اثر از خامه‌ی محمد فارس برکات تراوش کرده است و در سال 1975 توسط «المکتبة شمیة لاصحابها محمد هاشم الکتبی و شرکاء بدمشق» به چاپ رسیده است. روی جلد کتاب آمده است: «اوسع فهرص للکشف عن آی الذکر الحکیم.»

2-12. المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم

این اثر نوشته‌ی محمد فؤاد عبدالباقی که پس از توصیف کتاب «فلوگل» به آن می‌پردازم.

2-13. معجم الفاظ القرآن الکریم

این کتاب که توسط «مجمع اللغة العربیه» در قاهره تهیه و تنظیم شده است ابتدا در سال 1953 و بار دوم در سال 1970 منتشر شده است. (17)

2-14. معجم (قاموس) الالفاظ والاعلام القرآنیه.

این کتاب که توسط محمد اسماعیل ابراهیم به رشته‌ی تحریر در آمده است. در سال 1381 ق. برای اولین بار به چاپ رسیده است. (18)

2-15. فهرس الالفاظ

این کتاب که توسط مرحوم دکتر محمود رامیار در سال 1383 ق به رشته‌ی تحریر درآمده است، برای اولین بار ملحق به قرآن مبین (ص 922-612) منتشر شده است.

2-16. فهرس المطالب القرآن

این اثر نیز از آثار دکتر رامیار است که چاپ اول آن به ضمیمه‌ی قرآن کریم در سال 1345 در 159 صفحه توسط انتشارات امیر کبیر منتشر شده است. (19) این فهرست، شامل 32 فصل و 1500 موضوع و ارجاع است. مدخل‌های این فهرست به عربی و غالباً ترکیبی و خود ساخته است؛ گرچه در برخی از موارد کلمه‌ای از قرآن یا بخشی از یک آیه، گرفته شده است.

2-17. مفتاح القرآن

این کتاب که اثر خامه‌ی محمد مظهر الدین ملتانی است، در سال 1390 ق توسط «دفتر بیت‌القرآن لاهور» (20) منتشر شده است. (21)

2-18. الموسوعة القرآنیة المُسیّرة

دو جلد از این کتاب (مجلدات 3 و 5) که توسط ابراهیم الابیاری به رشته تحریر درآمده است، به ترتیب المعجم القرآنی و الفهرست القرآنی نام دارند. این اثر در سال 1974 توسط «مؤسسه سجّل العرب» در قاهره منتشر شده است.

2-19. کشف الآیات نوین

این کتاب که عنوان دیگری چون «راهنمای کامل آیات با حروف ابجد» بر خود دارد، توسط مصطفی قربانی نوشته شده است وشامل سه جلد است. اثر مذکور در طی سال‌های 1394تا 1396 ق به رشته تحریر در آمده است.

2-19. کشف الآیات نوین

این کتاب که عنوان دیگری چون «راهنمای کامل آیات با حروف ابجد» بر خود دارد، توسط مصطفی قربانی نوشته شده است و شامل سه جلد است. اثر مذکور در طی سال‌های 1394 تا 1396 ق به رشته تحریر درآمده است.

2-20 المجم المبین لالفاظ القرآن القرآن الکریم فی المواد و الارجاعات والاعلام و الادوات والاحصاءات

این اثر نگاشته‌ی عبدالحسین محمد علی البقّال است. بقال سعی کرده است این اثر جامع همه کلمات قرآن باشد تا نیازی به سایر معجم‌ها نباشد.

2-21. دلیل مباحث علوم القرآن المجید

این فهرست موضوعی که مباحث اصلی خود را در 28 فصل کلی تقسیم کرده است، توسط محمد العربی الغروزی به رشته تحریر درآمده است. در هر مبحثی، عناوین ریز آن، با ذکر نام سوره و شماره‌ی سوره و آیه آمده است؛ ولی خود آیات را ذکر نکرده است. در مجموع، بیش از هزار عنوان فرعی مناسب با مباحث کلی در ذیل عناوین اصلی کتاب تنظیم و طبقه‌بندی شده است. متأسفانه در این اثر از ساختار درختی و طبقه‌بندی نظامدار موضوعات و بهره‌گیری از سیستم ارجات برای راهنمایی بیشتر پژوهشگران خبری نیست.

2-22. فرهنگنامه قرآنی

دکتر محمد جعفر یاحقی (22) فرهنگ برابرهای فارسی قرآن را بر اساس 142 نسخه‌ی خطی کهن محفوظ در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی تحت عنوان «فرهنگنامه قرآنی» تدوین و تنظیم کرده است. این ترجمه نامه‌‌ی فرهنگ‌وار که بر مبنای 142 قرآن خطی ترجمه‌دار فراهم آمده است، می‌تواند تحول عظیمی در ترجمه‌ی قرآن کریم به فارسی ایجاد کند.
دکتر یاحقی در مقدمه‌ی کتاب به روش تدوین این اثر اشاره کرده، می‌نویسد:
ما روش الفبایی را در تنظیم فرهنگنامه‌ی قرآنی، البته با دقت بیشتری برگزیده‌ایم و گذشته از اینکه مبنای کار خودمان را در تفکیکی و ترتیب کلمات، کتاب المعجم الاحصایی لالفاظ القرآن الکریم (23) قرار داده‌ایم، در واقع به شیوه‌ی ترتیب العمجم المفهومی (24) بخشی از آیه‌ی موضع کلمه در قرآن مجید را هم به منظور تسهیل در امر دستیابی هر واژه در کلام‌الله، در برابر مدخل‌ها قرار داده‌ایم.(25)

2-23. طبقات آیات

طبقات آیات نوشته خلیل‌الله صبری است که چاپ اول آن در سال 1344 توسط انتشارات امیرکبیر در تهران به چاپ رسیده است. نویسنده، موضوعات قرآن کریم را در 26 فصل تنظیم کرده است که شامل 260 موضوع می‌باشد. روش این معجم چنین است: در آغاز، مدخل و عناوین فرعی در بالای صفحه آمده و سپس آیات مربوط به آن مدخل همراه با ترجمه‌ی فارسی و نام سوره و شماره‌ی آیه ذکر شده است. ترتیب چینش آیات به ترتیب قرآن است.

2-24 . دائرة المعارف قرآن، راهنمای قرآن

این کتاب توسط حسین عمادزاده به رشته‌ی تحریر درآمده است: «دائرة‌المعارف قرآن: کشف الآیات، کشف الکلمات، کشف المطالب و المبهمات».
الف) در بخش امثال، 860 مثل در 130 موضوع فهرست شده است
ج) در بخش اعلام، اسامی انبیائی که در قرآن به نام آنان تصریح شده و همچنین اعلام اماکن، اشخاص، نباتات، حیوانات و مبهمات قرآن (26) فهرست شده است.
در فهرست مطالب کتاب، موضوعات به صورت جمله است،نه مدخل و عنوان کلی و جزئی؛ و به ترتیب قرآن، شماره‌گذاری مسلسل آیات از آغاز تا پایان آورده شده است و به صورت موضوعی، اصلی و فرعی شده است؛ اگر چه از تکرار موضوعات در آن جلوگیری به عمل نیامده است.

2-25. فهرس الموضوعات

نویسنده‌ی این اثر محمد حسن الحمصی است. نام کامل این کتاب تفسیر و بیان مع فهارس کاملة للمواضیع والالفاظ القرآن، فهرست الموضوعات است. این فهرست به دو شیوه‌ی موضوعی و الفبایی تنظیم شده است.
1در این فهرست ذیل هر باب، فصولی تنظیم و در نظر گرفته شده است؛ برای مثال در باب «ارکان اسلام» 8 فصل و 326 مدخل آمده است. در مجموع، شماره‌ی مداخل اصلی و فرعی این کتاب 105 عنوان است.

2-26 فرهنگ موضوعی قرآن مجید

این فرهنگ که برای اولین بار در سال 1364 توسط انتشارات فرهنگ معاصر در تهران منتشر شده است، به وسیله آقایان بهاءالدین خرمشاهی و کامران فانی تهیه شده است. این معجم که الفبایی - موضوعی است، به شیوه‌ی فهرست نگاری‌های جدید همراه با مترادفات و ارجاعات کمکی تنظیم شده است.
مؤلفان این کتاب در مقدمه‌ی کتاب، روش کار خود را چنین بیان کرده‌اند:
... هر موضوع را با عین عبارات یا تعبیرات قرآنی ثبت کردیم. هر ارجاع که لازم تشخیص دادیم، اعم از مترادفات عربی و معادل‌های فارسی درجای الفبایی خود آوردیم. تعداد آنها از اصلی و ارجاعی از ده هزار مدخل گذاشت؛ به عبارت دیگر می‌توان گفت: فهرست یا فرهنگ موضوعی حاضر، در حدود هفت هزار موضوع یا مدخل اصلی همراه با توابعش در زیر موضوع آمده، و سه هزار مدخل ارجاعی (اعم از اصلی و کمکی) را در بر دارد.
در این فرهنگ، تنها به نشانی سوره و آیه اکتفا شده و از آوردن عین آیات خودداری شده است. با آن که مداخل این فرهنگ عربی است، ولی به ترتیب الفبایی تنظیم شده است، نه بر اساس اشتقاق ماده آن؛ به همین سبب، جستجوی مطالب مورد نظر در این کتاب بسیار آسان است.
در همین جا لازم است ذکر شود: موضوعات این فرهنگ به عناوین عام و کلی طبقه‌بندی نشده است، بلکه از روش الفبایی استفاده شده است؛ در حالی که روش الفبایی آن هم متکی بر شیوه‌ی رده‌ای نیست؛ از طرفی این حسن در فرهنگ مذکور موجود است که در ذیل یک مدخل، عناوین بسیار زیاد دسته بندی نشده است. نکته‌ی مفید دیگر این فرهنگ، ارجاع موضوعات هم معنی و یا مربوط به هم به یکدیگر است.

2-27. المفهرس الموضوعی لآیات القرآن الکریم

در سال 1898، دو ناشر اردنی و لبنانی به ترتیب با نام‌های «دار عمان» و «دارالجلیل» از نویسنده‌ای بانام محمد مصطفی محمد کتابی با 555 صفحه در قطع وزیری (چاپ چهارم) ارائه کردند. این معجم موضوعی و غیر الفبایی در بردارنده سی‌عنوان کلی و 648 عنوان مرکب فرعی است. در ذیل هر مدخل، آیه‌ی محل استشهاد با نام سوره و شماره‌ی آیه آورده شده است.
در این معجم، به موضوعاتی که به صورت لفظی در قرآن نیامده، ولی از حیث محتوایی مورد توجه قرار گرفته است نیز عنایت و توجه شده است.

2-28. دلیل الباحثین فی الموضوعات القرآنیه

این کتاب که فهرستی الفبایی از موضوعات مصرّح در قرآن و یا استنباط شده از آن است، توسط محمد محمود محمد به رشته‌ی تحریر درآمده است. مجموع عناوین مرکب 1423 مدخل و تعداد آیاتی که در ذیل مداخل مورد توجه قرار گرفته شده است، 18010 آیه است.

2-29. المعجم الموضوعی لآیات القرآن الکریم

صبحی عبدالرؤف غصر این معجم را در 831 صفحه وزیری تدوین و تنظیم کرده است. این معجم موضوعی و غیر الفبایی شامل سه بخش ایمان، تقوا، کفر و فجور با 280 مدخل مرکب و غیر مرکب است. (27)

2-30. المعجم الاحصایی لالفاظ القرآن الکریم

این معجم سه جلدی که عنوان دیگر آن «فرهنگ آماری کلمات قرآن کریم» است، توسط دکتر محمود روحانی به انجام رسیده است.
طرح این کتاب با آنچه در غالب معجم‌های قرآن و کشف الآیات‌ها آمده، تفاوتی آشکار دارد. مؤلف محترم، این اثر را در طول دوازده سال به سامان رسانده است.

2-30-1. ویژگی اثر

المعجم الاحصائی بر پایه‌ی اندیشه‌ی بررسی آماری قرآن کریم و تجاربی در زمینه‌ی معجم‌های قرآن و کشف الآیات‌ها تدوین شده است. روحانی خود در این باره می‌نویسد:
بررسی معجم‌های قرآنی موجود نشان داد مرجع اطمینان بخشی که کلیه‌ی الفاظ قرآن و آمارهای مربوط به آن را در بر گیرد و در عین حال برای گروه‌های بیشتری قابل استفاده باشد، وجود ندارد. درجریان تجربه نیز دیده می‌شود آشنایی اکثریت افراد جامعه با معجم‌های قرآنی و طرز استفاده از آنها - به ویژه معجم‌هایی که بر اساس ماده کلمات تنظیم شده بسیار ناچیز است. همین ضرورت‌ها نظر این جانب را به تدوین معجم نوینی جلب کرد که در برگیرنده کلیه الفاظ قرآن و آمارهای مربوط به آن بوده و با روشی ساده تنظیم شده باشد. (28)
ویژگی‌ها و مزایای این معجم به شرح زیر است:
الف) نخستین فرهنگی است که کلیه کلمات قرآن کریم و مواضع آن‌ها را در سوره‌ها و آیات، بر اساس شماره‌گذاری کوفی به دست می‌دهد.
ب) ترتیب الفبایی این کتاب با ضبط دقیق کلمات، دشواری استفاده از معجم‌های تنظیم شده بر حسب ماده و ریشه‌ی کلمات را از پیش پا برداشته است.
ج) شماره‌گذاری مسلسل الفاظ در باب‌های الفبایی که تاکنون در هیچ یک ازمعاجم قرآنی صورت نگرفته است، مشکل ارجاع به کلمات را سهل کرده است.
د) برای نخستین بار به فراوانی کلمات و مواضع آن‌ها بر اساس تفکیک نزول مکی از مدنی اشاره شده است.
هـ) ارائه آیات مکی در سوره‌های مدنی و آیات مدنی در سوره‌های مکی که بنابر اصطلاح، به آنها «آیات مستئنیات» می‌گویند، و مواضع آنها با شیوه‌ای ویژه، هر گونه جابجایی را بر حسب اقوال مختلف به راحتی امکان‌پذیر می‌سازد.
و) المعجم الاحصایی اولین فرهنگی است که در آن، الفاظ مشتق از هر یک ماده‌ها به طور مستقل و به ترتیب الفبایی، همراه با آمار مربوط بر حسب نزول (مکی و مدنی) مشخص شده است.
ز) این معجم، با معرفی اجمالی کهن‌‎ترین معاجم قرآنی و «کشف الآیات» ها تا حد زیادی سیر تحول و تکامل این شاخه از علوم قرآنی را درمعرض انظار اندیشمندان و قرآن پژوهان قرار داده است.

2-30-2. برخی نتایج علمی ناشی از انتشار این اثر

الف) بررسی و شمارش دقیق لفظ جلاله‌ی «الله» در این فرهنگ، صحت فرضیه‌ی رشاد خلیفه 28 درباره عدد 19 «سرّ اعجاز قرآن» را مورد تردید قرار می‌دهد.
ب) ذکر فراوانی تجمعی کلمات مشتق از هر ماده می‌تواند راه را برای مطالعات موضوعی قرآن هموار سازد.
ج) اطلاعات آماری دقیق و مختلفی که در این فرهنگ فراهم آمده است، می‌تواند به عنوان داده‌های اولیه، فرضیه‌ساز مطالعات ریاضی- آماری قرآن کریم، به خصوص در ارتباط با نزول مکی و مدنی گردد.(28)
د) ذکر جایگاه الفاظ با توجه به تفکیک مواد مکی از مدنی، زمینه‌ی مطالعه‌ی دقیق وجوه معانی کلمه را با وجود متضاد آن از این حیث فراهم می‌آورد.
هـ) ارائه جداگانه جایگاه الفاظ بر اساس نزول مکی یا مدنی، ضوابط و ملاک‌های جدیدی برای بازشناسی آیات مکی از مدنی فراهم آورده است. این امر می‌تواند سرآغازی برای مطالعات مجدد تاریخ تنزیل قرآن باشد.
باتوجه به اینکه محیط اصلی این پژوهش، چگونگی اهتمام خاورشناسان به فهرست نگاری قرآن است، در ادامه دو کتاب مهم و تأثیرگذار نجوم الفرقان فی اطراف القرآن اثر فلوگل و تفصیل الآیات القرآن الکریم ژول لابوم تعریف و ارزیابی می‌شوند.

3. نجوم الفرقان فی اطراف القرآن (29)

این کتاب که فهرست علمی و منظم قرآن است، اثر خامه گوستا فلوگل خاورشناس آلمانی است.

3-1. زندگی علمی «فلوگل»

گوستاو لبرشت فلوگل خاورشناس آلمانی در 18 فوریه 1802 در شهر «باوتسن» (30) آلمان به دنیا آمد و در پنجم ژولای 1870 در سن شصت و هشت‌سالگی در درسدن (31) آلمان از دنیا رفت. (32) او الهیات فلسفه را در دانشگاه لایپزیک (33) تحصیل کرد. بعدها او تحصیلات خود را در زبان‌های شرقی در وین و پاریس به کمال رساند. در سال 1832 او به استادی زبان‌های شرقی در مؤسسه «سنت آفر» (34) واقع در شهر «مایسن» (35) منصوب گردید. در سال 1850 استعفا کرد. یک سال بعد به «وین» پایتخت اتریش مهاجرت کرد و به امر فهرست برداری از نسخ خطی عربی، ترکی و فارسی مشغول شد. آثار مهم او به شرح زیر است:
- فهرست نسخ خطی عربی، فارسی وترکی در کتابخانه‌ی سلطنتی وین؛ (36)
- ترجمه کشف‌الظنون عن اسامی الکتب و الفنون اثر مصطفی بن عبدالله کاتب چلپی، ملقب به «حاجی خلیفه» به لاتین و تحقیق متن عربی آن» (37)
- انتشار متن کتابی تحت عنوان «همدم بپکسان» با ترجمه آلمانی؛ (38)
- زندگی سیوطی و آثار وی در مجله‌ی آنزایگبت (39) در وین (ج 47، ص1- 46)؛ (40)
- تاریخ عرب در 3 جلد؛ (41)
- متن عربی قرآن، 42.
- جالب توجه اینکه در اثر آخری، شماره‌ی آیات بر اساس شمارش اهل بصره است و به همین سبب پژوهشگران در یافتن آیه مورد نظر دچار مشکل می‌شوند.
عبدالرحمن بدوی در کتاب موسوعةالمستشرقین با تمسک به کتاب تاریخ شرق شناسان (42) اثر گوستاو دوگات (43) فهرستی از بیست اثر «فلوگل» را به صورت تفصیلی معرفی کرده است که از این تعداد هفت عنوان آن، مورد توجه یوسف الیان سرکیس قرار گرفته است. مهم‌ترین اثر گوستاو فلوگل نجوم الفرقان فی اطراف القرآن است که تأثیر بسزایی در قرآن پژوهی و فهرست‌نگاری‌های پژوهشگران قرآنی قرون اخیر گذاشته است.

3-2. نجوم الفرقان فی‌الفرقان فی اطراف القرآن

از کتاب فلوگل حداقل چهار نسخه به شرح زیر در دسترس است:
الف) نسخه «لایپزیک» (44)
ب) نسخه «عبدالرحیم شیرازی» (45)
ج) نسخه «کریموف» (46)
د) نسخه «دبیر سیاقی»
این نسخه در سال 1344 با عنوان نجوم الفرقان فی اطراف القرآن یا کشف الآیات قرآن مجید بر اساس کشف الآیات گوستا فلوگل به کوشش محمد دبیر سیاقی توسط انتشارات اقبال به چاپ رسیده است. بار دیگر این اثر به ضمیمه قرآن چاپ انتشارات اقبال در سال 1351 منتشر شد. (47)

3-3. ویژگی‌های اثر

نجوم الفرقان فی اطراف القرآن نخستین فهرست الفبایی واژگان قرآن کریم است. با اینکه تمام فهرست‌هایی که از آن پس، در کشورهای عربی و اسلامی به نگارش درآمده‌اند، بر این فهرست تکیه کرده‌اند، ولی از نظر دقت و شمول به پای آن نرسیده‌اند. عبدالرحمن بدوی در این باره می‌نویسد:
فؤاد عبدالباقی در کتاب خود المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم کاملاً به این فهرست (کتاب «فلوگل») نظر داشته است، [ولی] در فهرست «فلوگل» موادی یافت می‌شود که در فهرست «عبدالباقی» نیامده‌اند؛ (48) در واقع «فلوگل» با این فهرست، خدمت بزرگی هم به پژوهشگران و هم به عامه مردم کرده است. (49)
دکتر حسن روحانی ویژگی‌های کتاب «فلوگل» را به شرح زیر برشمرده است.
- تنظیم این معجم مبتنی است بر ثبت و ضبط کلمات بر اساس ماده و ریشه به ترتیب الفبا؛
- مزین عمده‌ی آن اشتغال بر تمام کلمات قرآن است؛
- آمار الفاظ ذکر نشده است و در صورت نیاز باید آنها را شمرد؛
- شماره‌گذاری آیه‌‌های آن مبتنی بر قرائت علمای بصره است؛ لذا با شماره‌ی آیات قرآن‌ها مبتنی بر قرائت علمای کوفه، مستقیماً قابل تطبیق نیست؛
- در کتابت برخی از کلمات از لحاظ اتّصال و انفصال و همچنین از نظر حاضر، غایب و خواندن صیغه‌های مضارع با قرآن‌های مبتنی بر قرائت کوفی تفاوت‌هایی دارد. (50)
فلوگل در این اثر، تمامی اسما و افعال را بر اساس ریشه‌هایشان در کل قرآن جستجو کرده، نشانی آنها را با ذکر شماره سوره و آیه مشخص کرده است.

3-4. تأثیر «فلوگل» بر فؤاد عبدالباقی

محمد فؤاد عبدالباقی (51) (1299-1388ق) در مقدمه‌ی کتاب المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم می‌نویسد: کتاب «فلوگل» را اساس «المعجم المفهرس» قرار دادم؛ اما این گونه نبوده که چشم بسته و بدون تغییر همه‌ی طبقه‌بندی «فلوگل» را اجرا کنند، بلکه قاموس‌های لغت و تفسیرهای ادبی را نیز مطالعه و مورد توجه قرار داده‌ام». (52)
محمد حسینی در مقاله‌ای که در نشریه‌‌ی کتاب‌های اسلامی درباره المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم نوشته است، درباره‌ تأثیر «فلوگل» بر فؤاد عبدالباقی تأکید می‌کند:
سابقه المعجم المفهرس را باید در نجوم الفرقان جست وجو کرد. اروپاییان برای تحقیقات مورد نظر خود نیاز به فهرست و کشاف قرآن داشتند. گوستا فلوگل کتاب نجوم الفرقان فی اطراف القرآن را به منظور تأمین این نیاز تدوین و آن را در 1843 در لایپزیک منتشر کرد. (53) این کتاب اولین راهنمای علمی و منظم قرآن بود؛ البته در بین مسلمانان آثاری زیر عنوان «کشف الآیات، از سده پنجم قمری تألیف شده است. آقا بزرگ تهرانی نوزده اثر با این عنوان معرفی کرده است. اولین آنها کشف الآیات القرآن از سید مرتضی علم‌الهدی (متوفای 436 ق) است».
عبدالباقی در مقدمه المعجم المفهرس حدود چهل خطای فاحش فلوگل را درماده‌یابی واژگان برمی‌شمارد؛ مثلاً فلوگل «فاَثَرنَ» را در ماده «اث ر» آورده، درحالی که ریشه‌ی آن «ث و ر» است. نیز مشکلات دیگر فلوگل را تحلیل کرده و کار خود را برتر و بی‌نقص‌تر معرفی می‌نماید؛ اما پژوهشگران جدید نقص‌ها و اشکالات المعجم المفهرس را یافته و کارهای کامل‌تری عرضه کردند.
المعجم المفهرس لکشف آیات القرآن (54) نوشته رضا کیان‌زاده در زمره‌ی پژوهش‌هایی است که تکامل یافته‌ی کار عبدالباقی است. (55)
داوری «کیان‌زاد» درباره کتاب عبدالباقی چنین است:
المعجم المفهرس، در نوع خود کتابی کامل است وحدود شصت سال توسط ناشران سرشناس لبنان، مصر، سوریه و ایران چاپ شده است؛ اما تعدادی غلط چاپی دارد.
بعدها کتاب عبدالباقی پایه و مبنای بسیاری از فهرست‌نگاری‌ها شد و پژوهش‌های مختلفی نیز در تکمیل آن انجام یافت؛ آقایان اسماعیل احمد عمایره و عبدالحمید مصطفی السید به تکمیل المعجم المفهرس با فهرست‌سازی از ادوات و ضمایر پرداختند. عبدالباقی همه‌ی واژگان قرآن را فهرست‌سازی نکرد، بلکه فقط اعمال و اسمای مصرح را مرتب نمود و ضمایر و حروف و دیگر ادوات را رها کرد. البته گاهی واژه‌هایی مثل سوف و هذان را آورده است.
اما کتاب معجم الادوات و الضمایر کار عبدالباقی را تکمیل کرد و همه‌ی واژه‌هایی نظیر بل، هذا والذین را با نظم الفبایی فهرست‌نویسی کرد. روش این کتاب دو مرحله‌ای است؛ یعنی ابتدا فهرستی از ادوات و ضمایر عرضه کرده است: استفاده کننده با انتخاب واژه‌ به صفحه آن مراجعه و اطلاعات لازم را دریافت می‌کند. ساختار ارائه اطلاعات آن همانند المعجم المفهرس عبدالباقی است. (56) حسینی به برخی آثار مشابه اثر عبدالباقی به شرح زیر اشاره کرده است:
- المعجم المفهرس لآیات القرآن الکریم، محمد منیر الدمشقی، بیروت: دارالقلم، [بی‌تا]؛
- قائمه معجمیه با لفاظ القرآن الکریم و درجات تکرارها، محمد حسین ابوالفتوح، بیروت: مکتبة لبنان، 1990م/ 1410 ق؛
- معجم کلمات القرآن العظیم، محمد عدنان سالم و محمد وهبی سلیمان، بیروت و دمشق: دارالفکر و دارالفکر المعاصر، 1419ق/ 1998م.
قالب و ساختار همه‌ی اینها شبیه المعجم المفهرس است، ولی در برخی جزئیات اختلاف دارند.

3-4-1. ویژگی‌های «المعجم المفهرس لا لفاظ القرآن الکریم»

دکتر محمود روحانی در یک جمع‌بندی موجز و مختصر، ویژگی‌های این کتاب گرانسنگ را به شرح زیر فهرست کرده است:
- تنظیم این معجم مبتنی است بر ثبت و ضبط کلمات بر اساس ماده و ریشه به ترتیب الفبا؛
- به حدود 2/3 الفاظ قرآن کریم اکتفا شده است؛
- آمار الفاظ و موضوع هر یک درسوره‌ها و آیات (با ذکر قسمتی از آیه، متضمن کلمه مورد نظر) داده شده است؛
- مکی و مدنی بودن آیات (توأما و نه به تفکیک) مشخص شده است. (57)
سپس ایشان با توجه به اهمیت و استفاده‌ی عام از این معجم، یادآور می‌شود: «ثبت و ضبط کلمات بر اساس ماده و ریشه، علاوه بر دشواری‌هایی که در آغاز این مقدمه از آن سخن رفت، در این کتاب مشکل دیگری به شرح ذیل پدید آمده است: با توجه به اینکه در برخی از صفحاتی که متضمن الفاظ مختلف المّاده است، دو ماده‌ای که در سر صفحه برای راهنمایی جویندگان آمده، ناظر بر کلمه یا کلمات اول و آخر همان صفحه است و ریشه‌های حدّ واسط این دو ماده در متن مشخص نشده، گاهی یافتن کلمه مورد نظر برای جوینده‌ی مبتدی خالی از اشکال نیست؛ برای مثال می‌توان به این مشکل در صفحه 751 کتاب مزبور توجه کرد. در این صفحه، دو ماده «و س ع» و «و ص ف» که در سر صفحه چاپ شده، ناظر بر ماده کلمه اول، یعنی «وسع» و کلمه آخر یعنی «وصفهم» است که از هشت ماده حد فاصل بین «و س ع» در سر صفحه ذکری به میان نیامده است. (58)

4. فهرست‌های موضوعی قرآن

طبقه‌بندی موضوعی قرآن یا معجم‌های موضوعی قرآن، از رشته‌های جدید قرآن‌پژوهی است. این نهال جوان همانند سایر مباحث علوم قرآنی در قرن اخیر، به تدریج تکامل و گسترش یافت.
از قرن‌های گذشته در میان دانشمندان علوم اسلامی چنین رسم شده بود که هر گاه به پژوهش و بحث درباره‌ی مطلبی می‌پرداختند، در آغاز، آیات قرآن مربوط به آن مطلب را نقل می‌کرده‌اند و سپس وارد بحث می‌شدند. با این توجه طبقه‌بندی موضوعی قرآن در میان پژوهشگران اسلامی مطرح شد.(59)
نمونه بارز و مشخص این شیوه، اثر مانا و گرانسنگ مرحوم آیة‌الله علامه مجلسی (ره)، یعنی «بحارالانوار» است. آن دانشمند بزرگوار در آغاز هر فصلی از مباحث کتاب، آیات مربوط به آن فصل را جمع‌آوری کرده است:

4-1. هدف فهرست‌های موضوعی

هدف اصلی از تهیه‌ی معجم‌های موضوعی، اطلاع‌رسانی به پژوهشگران و دانشورانی است که درباره‌ی موضوعی ویژه‌ پژوهش می‌کنند و خواستار آن هستند تا ضمن بهره‌مندی از کتاب خدا، مطالب و استنباطهای خود را به کلام الهی مستند سازند. با این توجه و هدف اصلی، جایگاه معجم‌های موضوعی با معاجم الفاظ و یا تفسیر موضوعی متفاوت است؛ البته فهرست‌های موضوعی زمینه را برای تفسیر موضوعی فراهم می‌سازند.

4-1-1. تفاوت «فهرست موضوعی» با «معجم لفظی»

در معجم لفظی، تنها هدف از تنظیم، امکان دستیابی به لفظ مورد نظر است؛ در صورتی که در معجم موضوعی، به تمام مباحثی که لفظاً هم اشعار مربوط به موضوع مورد تحقیق نداشته باشد، ولی به دلالت تضمینی یا التزامی اشاره به موضوع داشته باشد، می‌پردازد؛ بنابراین معجم موضوعی در قالب الفاظ یک متن قرار نمی‌گیرد؛ بدین جهت، دائره شمول و اطلاع رسانی آن گسترده‌تر است. (60)

4-1-2. تفاوت «فهرست موضوعی» با «تفسیر موضوعی»

در تفسیر موضوعی، در ابتدای امر، عنوانی مورد توجه قرار می‌گیرد، سپس بر اساس ترتیب منطقی مباحث به جمع‌بندی و تحلیل آن موضوع پرداخته می‌شود؛ برای مثال در تفسیر موضوعی قرآن، مفسر آیات مربوط به موضوع خاص را از مواضع مختلف قرآن جمع‌آوری می‌کند و با یکدیگر تطبیق می‌کند ودر نهایت به زعم خود دیدگاه قرآن راجع به آن موضوع خاص را ارائه می‌نماید. سید محمد علی ایازی سه فرق عمده میان «فهرست موضوعی» با «تفسیر موضوعی» به شرح زیر مطرح کرده است:
یک - معجم موضوعی تنها برای اطلاع رسانی است؛ (61)
بر خلاف تفسیر موضوعی که در مقام تبیین نظریه و ارائه‌ی دیدگاه قرآن درباره موضوع مورد تحقیق و روشن کردن مسائل مربوط با آن است.
دو - معجم موضوعی، تنها برای محققان کاربرد عملی دارد ومواد خامی است که در زمینه‌ی بهره‌گیری پژوهشی استفاده می‌شود؛ اما تفسیر موضوعی، فایده‌ای عام دارد، ولی نمی‌تواند برای طبقات مختلف و مخاطبان گوناگون تنظیم شود.
سه - معجم موضوعی، پایه و مبنای پژوهش‌های بعدی و از آن جمله‌ تفسیر و تحلیل دیدگاه قرآن است؛ در این صورت، معجم موضوعی، زمینه‌ی پژوهش‌های تحلیلی مستند و آسان را فراهم می‌سازد که بدون تهیه‌ آن، اگر نگوییم تحلیل‌ها و تفسیرهایی موضوعی ممکن نیست، قطعاً کامل نیست. (62)

4-2. عوامل گرایش به معجم موضوعی

با توجه به اینکه در قرن‌های اخیر گرایش پژوهشگران مسلمان و خاورشناسان به معجم موضوعی قرآن، گسترش یافته است، این سؤال جدی مطرح می‌شود که عوامل این گرایش و گسترش چه بوده است؟ کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی علت این امر را کاهش حفظ قرآن و حضور ذهنی پژوهشگران می‌دانند. (63)
امّا محمد محمود محمد مؤلف کتاب دلیل الباحثین فی موضوعات القرآن که از حافظین قرآن است، به گونه‌ای مدعای آقایان فوق را مردود می‌داند و علت گرایش خود را، یکی عدم بر آورده شدن نیازهای پژوهشی توسط «معجم‌های لفظی» و دیگری عدم سهولت دستیابی به موضوعات قرآنی می‌داند. او می‌نویسد:
معجم‌های لفظی موجود نمی‌تواند نیازهای محققان را در این زمینه، تأمین کند و بسیاری از موضوعاتی را که آیات قرآن در معنا بر آن دلالت دارد، در معجم‌های موجود یافت نمی‌شود. (64)
شاید ضرورت تنظیم برنامه‌ی زندگی در ابعاد مختلف بر اساس آن و یا توسعه‌ی علوم قرآنی و رشد معجم‌نویسی در علوم دیگر، هر یک می‌توانند در زمره‌ی عوامل گرایش به تنظیم معجم‌های موضوعی به شمار آیند.

5. تفصیل الآیات القرآن الکریم

دانشمندان اسلام، بلکه غیر مسلمانان هم به دانستن الفاظ و معانی و تاریخ و شأن نزول و تفسیر و آنچه متعلق به قرآن است، اهتمامی سخت داشته و دارند. علوم بسیار در نتیجه کوشش آنان مدون گشت که فعلاً مقصود، تعداد و بیان آنها نیست. از زمره زحمات آنان ترتیب فهرستی است مشتمل بر جمع مطالب متفرقه آن که یکی از حوایج بزرگ مراجعین قرآن است و بعضی خاورشناسان مسیحی آن را مرتب ساخته‌اند. یکی از آنها موسوم به تفصیل الآیات است که به عربی ترجمه و چاپ شده است. مرحوم آیت‌الله ابوالحسن شعرانی درباره‌ی این اثر بااشاره به مقاله «فرید وجدی» از وی نقل می‌کند:
اروپاییان از آن گاه که با مردم مشرق مراوده آغاز کردند و به شناختن دین و لغات و مذاهب قبایل عنایت نمودند. و برای آنکه حقایق هر چیز را چنان که باید، دریابند، بحث در هر موضوع را به گروهی خاص سپردند و هر دسته برای تحقیق امری کوشیدند و به کشورهای شرقی سفر کردند و لغات آنها را آموختند واز عادات آنان اطلاع یافتند و در آثار گذشتگان مانند خطوط و قاشی‌ها و ابنیه و غیر آن دقت کافی نموده، اسرار خطوط قدیم را دریافتند و از هیچ کوشش دریغ نداشتند تا در تواریخ اقوام گذاشته، آنچه توانستند کشف کردند. اگر رنج آنان را در کشف مهمات تاریخ اهم مشرق و لغات و ادیان ایشان نادیده گیریم، حق آنها را شناخته و احسانی را انکار کرده‌ایم... (65)
ژول لابوم (1806-1876)، خاورشناس مسیحی فرانسوی، این کتاب را ذیل هجده موضوع اصلی و چندین موضوع فراهم آورده است. نکته‌ی جالب توجه اینکه چون ژول لابوم عربی نمی‌دانست و قادر به استفاده‌ی مستقیم از زبان عربی نبود، اثر خود را با استفاده از ترجمه فرانسوی این کتاب مقدس که توسط کازیمیرسکی صورت گرفته بود، تألیف کرده است. (66)
سال‌ها بعد، محمد فؤاد عبدالباقی آن را به عربی ترجمه و منتشر کرد.
ماهیت این کتاب کشف آیات از طریق موضوعات است؛ از این رو با نوع دیگری از آثار که از طریق واژگان قرآنی می‌توان به کشف آیات دست یافت، تفاوت دارد؛ مثلاً المعجم المفهرس واژه‌های قرآن را به ترتیب الفبا ردیف کرده، استفاده کننده از طریق این واژه‌ها به آیات دست می‌یابد.
بدنه‌ی این کتاب از هجده باب اصلی و 350 موضوع فرعی تشکیل شده است. به نظر می‌رسد عناوین اصلی و تقسیم‌های فرعی آنها از ملاک و معیار پیروی نکرده‌اند؛ مثلاً اولین عنوان تاریخ و ذیل آن چهار عنوان فرعی ابابیل، یأجوج و مأجوج، ذوالقرنین و روم آمده است؛ تقسیم تاریخ به این چهار شاخه، مطابق هیچ ضابطه‌ی علمی و منطقی نیست و بیشتر بر اساس ذوق و علایق شخصی صورت گرفته است. با توجه به اینکه ذیل هر موضوع، آیات مربوط به آن موضوع را همراه با شماره سوره و آیه می‌آورد، کتاب پر حجم شده است.

5-1. ویژگی‌ها و امتیازات کتا

الف) دارا بودن فهرست الفبایی؛
ب) کم بودن ارجاعات؛ (67)
ج) کشف آیات از طریق موضوعات؛
د) فروعات متعدد هر باب.

5-2. نقایص کتاب

بر کتاب ژول لابوم، اندیشمندان مسلمان ایرادهای متعددی وارد ساخته‌اند و در صدد اصطلاح و تکمیل آن بر آمده‌اند؛ از جمله عبدالصبور مرزوق بر این کتاب چهار ایراد به شرح زیر وارد ساخته است:
1. روال و نظام واحدی ندارد و از ضوابط یکسانی پیروی نمی‌کند؛ مثلاً در شاخه «الله» که یک اسم خاص است، جن و شیاطین که موضوع هستند را نیز آورده است. در باب دهم که ویژه دین است، آیات موت و حیوانات را نیز طبقه‌بندی کرده است.
2. عناوین فرعی گزینش شده، بعضاً نمایشگر و نماینده آیات مجموعه نیستند؛ به عبارت دیگر برخی از آیات انتخابی متناسب با عنوان نیست.
3. استقرار و تفحص کافی برای گرد‌آوری آیات و طبقه‌بندی آنها ذیل عناوین انتخابی انجام نیافته است.
34. از نظر شکلی، ترتیب آیات هر موضوع، تاریخی یا سوره‌ای نیست. اگر به ترتیب نظم کنونی قرآن از بقره تا الناس بوده استفاده کنندگان به راحتی به پی‌گیری مطلب دلخواه خود می‌پداختند؛ مثلاً ذیل عنوان فرعی ماهیت رسالت حضرت محمد (ص)، ترتیب سوره‌ها این گونه است: 2،6،3،4،5،38،38،6،7،11،13،16،42،18.(68)
مرزوق در همین راستا تلاش کرد گذشته از موضوعات، از اعلام قرآنی نیز طبقه‌بندی تا اندازه‌ای منطقی ارائه کند؛ لذا وی کتاب معجم الاعلام والموضوعات فی‌القرآن الکریم را تألیف کرد. (69)
محمد نوری در فصلنامه‌ی «کتاب‌های اسلامی» در مورد تکمیل کتاب ژول لابوم نوشته است:
پس از انتشار ترجمه عربی کتاب لابوم در جهان اسلام، تکاپوی زیادی برای تکمیل فهرست لابوم و زدودن نواقص آن انجام گرفت. محمد محمود اسماعیل، تضنیف آیات القرآن الکریم را نوشت. در مقدمه مفصلاً به مقایسه کارخودش و فهرست لابوم پرداخته، نتیجه‌گیری کرده که کارش دقیق‌تر و کامل‌تر است. (70)
محمد فؤاد عبدالباقی در مقدمه‌ی چاپ دوم کتاب - که در سال 1954 منتشر شده است - درباره‌ی چگونگی تکمیل این کتاب می‌نویسد:
من و بسیاری دیگر، مانند مرحوم مصطفی عبدالرزاق - شیخ جامعه الازهر - ملاحظه کردیم که مؤلف تفصیل الآیات چند باب از آنچه را که باید بیاورد، نیاورده است و آن ابواب که آمده، چندین آیه مناسب با آن نیامده است.
آنگاه در مجله‌ی «الضار» مقاله‌ای به قلم شکیل ارسلان درباره‌ ترجمه قرآن به زبان فرانسه خواندم. در آن مقاله آمده بود: ترجمه ادوارد مونتیه به زبان فرانسه دقیق‌ترین ترجمه است،مترجم در آخر آن، فهرستی ضمیمه کرده است که شامل مطالب قرآن با تفصیل بیشتر است و گویی برای تدارک نقص، تفصیل الآیات تألیف شده است.
تقی صادقی نیز هنگام بررسی تفصیل الآیات به عدم دقت در تقسیم‌بندی موضوعات آن پی برده، چنین اظهار داشته است:
... از دیگر نکات قابل ذکر درباره‌ی این اثر، آن است که تقسیم‌بندی موضوعات چندان دقیق به نظر نمی‌رسد:
برخی از موضوعات متداخل و تقسیمات فرعی آنها نیز بسیار ضعیف است؛ به عنوان نمونه در موضوع «قرآن» تنها هفت عنوان فرعی گنجانده شده است. که عبارتند از: 1. القرآن؛ 2. السنخ؛ 3. التعبیر؛ 4. الشراح؛ 5. الامثال؛ 6. اصحاب الکهف؛ 7. لیلةالقدر.
در حالی که می‌دانیم در این خصوص موضوعات فراوانی در قرآن به چشم می‌خورد، کافی است نگاهی به معجم‌های موضوعی موجود افکنده شود تا این ضعف آشکارتر گردد و باز در همین نمونه، آوردن موضوعاتی چون «تعبیر» و «اصحاب کهف» قابل فهم نیست.
صادقی در ادامه به نکته‌ی قابل توجهی در اثر ژول لابوم اشاره می‌کند که بسیار قابل تأمل است.

5-3. ترجمه‌های فارسی کتاب

کتاب ژول لابوم تاکنون به سه شکل به فارسی ترجمه شده است.

5-3-1. ترجمه «صنیع الدوله»

نخستین ترجمه‌ی فارسی تفصیل الآیات توسط محمد حسن خان صنیع‌الدوله صورت گرفته است. این ترجمه چندین بار چاپ شده است. یکی از این چاپ‌ها توسط محمد حسین مولوی کتابفروش در سال 1327 در 595 صفحه به قطع رحلی ضمیمه قرآن‌های زمان منتشر گردیده است.

5-3-1-1. ترتیب ابواب

ترتیب ابواب این ترجمه که نسبت به اصل کتاب تغییر یافته، به شرح زیر است:
یکم. ذکر وجود و صفات و اسماء حضرت باری تعالی؛
دوم. در خصایص حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم)؛
سوم. در حقیقت قرآن و اینکه برای هر زمانی باید کتاب آسمانی باشد؛
چهارم: در مواعظ؛
پنجم: در ذکر اسرائیلیان و یهودیان؛
ششم. در ذکر تورات و انبیاء و اجله مذکوره در تورات؛
هفتم. در ذکر عیسویان و یحیی و مردیم و عیسی و اقانیم ثلاثه؛
هشتم. در ذکر علم ماوراء الطیبه؛
نهم. در مجردات و معقولات؛
دهم. در دین و دیانت؛
یازدهم. در اعتقاد؛
دوازدهم. در فرایض و عبادت؛
سیزدهم. در شریعت؛
چهاردهم. در ذکر شرایع راجع به نظام زندگی و اجتماعی؛
پانزدهم. در علوم و صنایع؛
شانزدهم. در علوم و صنایع؛
هفدهم. در اخلاق و تهذیب آن؛
هجدهم. در فوز و پیشرفت و ترقی؛
نوزدهم. در تاریخ.
همان‌طور که ملاحظه می‌شود، هم ترتیب موضوعات و هم چگونگی تنظیم ترجمه، با تعریب تفصیل‌الآیات ژول لابوم تفاوت دارد. از مزایای اثر اعتماد السلطنه می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
الف) ذکر آمار آیات در هر فصل؛
ب) بیان این مطلب که موضوع مورد نظر از صدر یا ذیل و یا وسط آیه استنباط شده است. (71)
شکل تنظیم موضوعات در این کتاب به گونه‌ای است که در برابر هر فصل، چهار خانه و ستون قرار دارد. درخانه‌ی اول نام سوره و شماره‌ی آن بیان شده است. در ستون دوم شماره‌ی آیات مربوط به موضوع مطرح شده است؛ همچنین توضیحات بیشتر درباره‌ی محل استشهاد موضوع از آیه و نیز تعداد آیات درباره‌ی یک موضوع و علایم اختصاری دیگر.

5-3-2. ترجمه «ملک منصور»

کیکاوس ملک منصور ترجمه‌ی دیگری از تفصیل الآیات به انجام رسانیده است. این ترجمه در واقع عین ترجمه‌ی عربی محمد فؤاد عبدالباقی است که به فارسی برگردانده شده است و در نتیجه مزایای ترجمه مزبور را با خود دارد؛ البته آیات قرآن در برابر صفحه بعدی با ترجمه‌ی آقای الهی قمشه‌ای مزین شده است. مشخصات نشر این ترجمه به شرح زیر است:
ملک منصور، کیکاوس؛ تفصیل آیات القرآن الکریم؛ چ2، تهران: شرکت سهامی گوتنبرگ، 1348 (چاپ اول 1334).

5-3-3. ترجمه سوم

این ترجمه با مشخصات ترجمه‌ی ملک منصور تطبیق می‌کند؛ با این تفاوت که در ابتدای کتاب،مقدمه‌ی مبسوط مرحوم علامه ابوالحسن شعرانی که در توصیف کتاب است، به چشم می‌خورد. ترجمه‌ی سوم از روی ترجمه‌ی فؤاد عبدالباقی همراه با اضافاتی است. در این ترجمه مستدرک تفصیل الآیات (72) هم موجود است. در ترجمه‌ی آیات قرآن چاپ سوم، از ترجمه آیات مرحوم الهی قمشه‌ای استفاده شده است. این ترجمه که در قطع رحلی و بسیار حجیم است، توسط کتاب‌فروشی اسلامیه صورت گرفته است، ولی تاریخ نشر و نوبت چاپ ندارد.
موضوعات ماشبه هم ارجاع داده است. (73)
بسیاری از عناوین استخراج شده به کمک تفسیر و شأن نزول و روایات وارده و یا بر اساس استنباط مؤلف از آیات و گاه با عباراتی غیر از عبارات قرآن فهرست شده است.

5-4-2. الترتیب و البیان عن تفصیل آی القرآن (74)

محمد زکی صالح معجم موضوعی - و گاه تفسیری - خود را مشتمل بر 130 مدخل صالی و برخی عناوین فرعی، تنظیم و تألیف کرده است. ترتیب موضوعات، غیر الفبایی است. جلد اول از مباحث توحید و خلقت آسمان و زمین آغاز گشته و به موضوعات و حی، زندگی انبیاء و در نهایت به احکام عبادی و جزائی اسلام در جلد دوم به پایان رسیده است.
این کتاب بنابر اظهار مؤلف، برای رفع نواقص اثر ژول لابوم تهیه شده و تفاوت آن با فهرست‌های دیگر، افزوده شدن توضیحات تبیینی مؤلف است. گزینش موضوعات نیز علاوه بر عبارت قرآن، به موارد مستفاد از قرآن نیز سرایت کرده است.
منابع :
1. افشار، ایرج؛ «نسخه‌های خطی فارسی کمیاب در مؤسسه شرق‌شناسی لنین گراد، راهنمای کتاب، س4، ش1، فروردین 1340، ص 38- 43.
2. ایازی، سید محمد علی؛ «نگاهی به معجم‌های موضوعی قرآن کریم: قسمت اول»؛ بینات، س1، ش1، بهار 1373، 112-122.
3. ــــ؛ «نگاهی به معجم‌های موضوعی قرآن کریم: قسمت اول»؛ بینات، س1، ش2، تابستان 1373، 122-127.
4. بدوی، عبدالرحمن؛ موسوعة المستشرقین؛ الطبعة الثانیة، بیروت: دارالعلم للملایین، 1989م.
5. ــــــ؛ دایرة‌المعارف مستشرقان (ترجمه موسوعة المستشرقین)؛ ترجمه صالح طباطبایی؛ تهران روزنه، 1377.
6. پاینده، ابوالقاسم؛ کشف الآیات منضمم به قرآن مجید؛ تهران: جاویدان، 1336.
7. ثامنی، جعفر؛ معرفی کشف الآیات دستنویس»؛ مشکوة، ش10، بهار 1365، ص 140- 159.
8. حسینی، محمد؛ «المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم»؛ کتاب‌های اسلامی، ش7، [بی‌تا]، ص 107-110.
9. خرمشاهی، بهاءالدین؛ «نقد و معرفی فرهنگ‌نامه‌های قرآنی»؛ فصلنامه‌ی بینات، س 1، بهار 1373، ش1، 98-102.
10. روحانی، محمود؛ المعجم الاحصائی لا لفاظ القرآن الکریم: فرهنگ آماری کلمات قرآن کریم؛ 4ج. مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، 1368.
11. سرکیس، یوسف الیان؛ معجم المطبوعات العربیة و المعربة؛ 2ج، قم: مکتبة آیة‌الله العظمی المرعشی، 1410 ق.
12. شعرانی، ابوالحسن؛ «تفصیل الآیات (1)»؛ معارف اسلامی (نشریه سازمان اوقاف و امور خیریه)؛ س1، شهریور 1345، ش1، ص 19-23.
13. عبدالباقی، فواد؛ المعجم المفهرس لا لفاظ القرآن الکریم؛ مقدمه محمد باقر بهبودی؛ تهران: اسماعیلیان، 1397ق. (اُفست از نسخه‌دارالکتب المصریه، قاهره، 1364ق).
14. فانی، کامران و بهاءالدین خرمشاهی؛ فرهنگ موضوعی قرآن مجید، تهران: فرهنگ معاصر، 1364.
15. کحاله، عمررضا؛ معجم المؤلفین؛ [بی‌جا]. [بی‌نا]. [بی‌تا).
16. کیان‌زاد، رضا؛ معجم المفهرس لکشف آیات القرآن؛ 2 جلد در یک مجلد؛ تهران: کیان کتاب، 1422ق.
17. محمد، محمد محمد؛ دلیل الباحثین فی‌الموضوعات القرآنیه؛ بیروت: دار آزاک للطباعة و النشر التوزیع و اسکندریه: درالمطبوعات الجدیده، 1990م.
18. مرزوق، عبدالصبور؛ معجم الاعلام و الموضوعات فی القرآن‌ الکریم؛ قاهره و بیروت: دارالشروق، 1995م.
19. ملک‌زاده، علیرضا؛ کشف الآیات،راهیابی آیات قرآن؛ قم: چاپخانه حکمت، 1361.
20. منزوی، احمد؛ فهرست نسخه‌های خطی فارسی، تهران: [بی‌تا]، [بی‌تا].
21. نصّار، حسین؛ المعجم العربی نشؤته و تطوّره؛ 2ج. قاهره: دارالکتاب العربی، 1965م.
22. واعظزاده خراسانی، محمد؛ «آیةالآیات فرقانی، اولین کشف‌الآیات»؛ نشریه دانشکده علوم معقول و منقول مشهد (دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد)، اسفند 1347).
پی‌نوشت:
1. عضو هیأت علمی مرکز فرهنگ و معارف قرآنی.
2. نسخه‌ی عکسی از چهار مجلد این کتاب به شماره‌های 1040، 1041، 1042، 1044 در کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه فردوسی مشهد موجود است.
3. در «دارالکتب المصریه» نسخه‌ای از این کتاب موجود است.
4. حافظ محمود الداودی.
5. روحانی، همان، ص 660. مرحوم شیخ آقا بزرگ طهرانی (ره)در صفحه 301 جلد سیزدهم الذریعة الی تصانیف الشیعه،مؤلف کتاب، محمد علی کربلائی را شاگرد محمد بن خاتون عاملی می‌داند و تأکید می‌کند: این کتاب به دستور عبدالله قطبشاه (1035-1038ق) نگاشته شده است. دکتر محمود روحانی درباره‌ی این کتاب نوشته است: کشف الآیات در دو بخش است: الف) آیه‌ها به ترتیب آغاز؛ ب) آیه‌ها به ترتیب پایان آن‌ها.
آغاز کتاب به این شرح است: حمد و درود حضرت معبود که در افتتاح کلام مجید واقع شده [است].
6. همان، ص 669، روحانی از پنج نسخه.
7. بنابر نقل «روحانی» (همان، ص 670، پاورقی ××) نسخه‌ای از این کتاب به شماره عمومی 17828 (تفسیر) در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی وجود دارد.
87. روحانی،همان، صص 660 و 671.
9. Gustave Le berecht fiugel.
10. سرکیس، 1410ق، ص 1826.
11. روحانی، همان، ص 675.
12. سرکیس، همان، ص 159.
13. همان، ص 784.
14. روحانی، همان، ص 677.
15. همان، ج1، صص 678،680،683،686 و 689.
16. روحانی،مؤلف را «علمی ‌زاده فیض‌الله (الحسنی) المقدسی معرفی کرده است. استناد او تصویر روی جلد کتاب مذکور است که در صفحه 679، جلد اول کتاب خود به چاپ رسانده است؛ ولی یوسف الیان سرکیس در کتاب خود (سرکیس، 1410ق، ص 1775) مؤلف را به صورت المقدسی العلمی (فیض‌الله الحسنی) الملقّب به علمی‌زاده معرفی کرده است. عمر رضا کحاله هم در معجم المؤلفین (ج8، ص 86) بر همین اثر صحه گذاشته است.»
17. همان، ص 684.
18. همان، ص 661.
19. چاپ دیگر این اثر توسط اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا و آمریکا و کانادا در قطع جیبی به چاپ رسیده است (ایازی، تابستان 73، ص 127).
20. Daftar Bait_ul Quran, Lahur.
21. در پشت جلد کتاب به انگلیسی آمده است:
"Concordance of the Hollty Quran".
22. استاد دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه مشهد و سرپرست گروه فرهنگ و ادب بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی (در سال 1373).
23. اثر دکتر محمود روحانی که در نمایه‌ی منابع پژوهش حاضر تحت عنوان «روحانی، 1368» معرفی شده است.
24. اثر «محسن بیدارز».
25. محمد جعفر، یاحقی؛ فرهنگنامه قرآنی؛ مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ص 21.
26. یعنی کسان یا اشخاص و اشیائی که در طریقت توحید به آنها اشاره شده است.
27. همان، ص 133.
28. همان.
29. مترجم قرآن که مبلغ فرقه‌ی قادیانیه است و درمواردی به تحریف قرآن دست یازیده است.
30. Conciordatio Coraniabiococ, at Litterarum ordinum et rerborumradics diligenter disposito.
31. Bautzen.
32. Dresden.
33. Eneyclopedia American a, Volume xi (11),p.401.
34. University of leipzig.
35. Saint Afra.
36. Meissen.
37. Le catalogue des manuscrits arabes, perans et turesde la bibilliothe que dela cour imperiate et royale devienne (1865-67 3).volume.
38. در 7 جلد، از محل اعتبارات «کمیته‌ی ترجمه‌ی شرقی لندن» فلوگل علاوه بر تحقیق متن عربی، ترجمه‌ی لاتین آن را در پایین هر صفحه آورده است. این کتاب یکی از سودمندترین فهرست‌هایی است که در اختیار مشتاقان تحقیق در هر یک از شاخه‌های علوم اسلامی، قرار گرفته است. «فلوگل» در چاپ خود از این فهرست که یازده سال به طول انجامید، به مخطوطات «وین» «پاریس» و «برلین» استناد جسته است. شش جلد اول این فهرست شامل متن و ترجمه‌ی لاتین است. شش جلد اول این فهرست شامل متن و ترجمه‌ی لاتین است و جلد هفتم به فهرست‌های تکمیلی، توضیحات و یادداشت‌ها اختصاص دارد (بدوی، 1989، ص 287)
39. «فلوگل» تصور می‌کرد این متن، همان کتاب «مونس الواحد» تألیف ابومنصور ثعالبی نیشابوری است؛ کما اینکه یوسف الیان سرکیس ذیل آثار فلوگل این کتاب را مختصرات من کتاب مونس الوحید تألیف «ثعالبی» معرفی کرده است (سرکیس، 1410ق، ص 1459)، ولی در حقیقت بنابرآنچه عبدالرحمن بدوی اظهار داشته است: «همان گونه که «گیلدماستیر» (Gildmeister) در مجله ZDMGج 34 توضیح داده است. متن مزبور فصلی از «محاضرات الادباء راغب اصفهانی است. ظاهراً کتاب مونس الواحد ثعالبی، همان مخطوط شماره 1287 (در فهرست براو از مخطوطات کتابخانه دانشگاه کمبریج است). (بدوی، 1989، ص 286/همو، 1377، ص 422».
40. Anzeigeblatt.
41. بدوی، 1377، ص 422.
42. در شهرهای «درسون»، لایپزیک در طی سال‌های 1823،1838 و 1840.
43. چاپ اول در سال 1834 در «لایپزیک» چاپ دوم 1842 و چاپ سوم 1858 در همان شهر و توسط انتظارات «Tauehnitzu».
44. Histoire des orientalists.
45. Gustave Dugat.
46. سرکیس، 1410ق، ص 1459. نسخه‌ای از این کتاب تحت عنوان شماره 297/12 ن در کتابخانه‌ی ملی مرکزی آستان قدس رضوی موجود است.
47. به ضمیمه‌ی قرآن جلی مترجم در سال 1286ق به صورت چاپ سنگی منتشر شده است.
48. روحانی، 1361، ص 673. بر اساس اظهار دکتر محمود روحانی نسخه‌ای از این کتاب به شماره‌ی عمومی 9620 (تفسیر) در کتابخانه مرکزی آستان قدس موجود است (برخی نسخه‌ها و نشانی‌ها و استنادات را چون بار اول در آثار نویسندگانی چون دکتر روحانی مشاهده کرده‌ام، علی‌رغم مراجعه به منبع و یا کتابخانه‌ی اصلی برای ارزشگذاری به تلاش‌های علمی متقدمین و به عنوان حق معنوی ایشان، به این بزرگان استناد کرده‌ام. این روش در طول انجام پروژه ادامه خواهد داشت.)
49. روحانی، در ضمن معرفی این اثر به نکته‌ی ذیل اشاره می‌کند: «مزیت عمده [این نسخه] داشتن ترجمه‌ی فارسی مقدمه‌ی لاتینی «گوستافلوگل» است که محققین را به کیفیت کار و طرز تبوین این کشف الآیات وافق می‌سازد (روحانی، همان، ص 674»).
50. سید صالح طباطبایی، مترجم کتاب «بدوی» در پانوشت این کلام «بدوی» می‌نویسد: «محمد فؤاد عبدالباقی، در مقدمه کتاب خود المعجم المفهرس ضمن تمجید از کار «فلوگل»، اشتباهات وی را در تشخیص ریشه کلمات خاطرنشان کرده و 39 مورد از این گونه اشتباهات را دقیقاض ذکر نموده است. او همچنین کتاب خود را کاملاً صحیح و دقیق دانسته و در این مورد به گونه‌ای مبالغه‌آمیز گفته است: «فلئن کان کتاب من عند غیر الله او فر نصیب من الصحة لقد کان هذا الکتاب» (بدوی، 1377، ص 423، پاورقی3).
51. بدوی، 1989، ص 287.
52. روحانی، 1368، ص 9.
53. محمد فؤاد عبدالباقی (1299-1388ق) قرآن پژوه و فهرست نویس مصری، نویسنده‌ی این اثر در روستای قلبوبیه به دنیا آمد. در قاهره به تحصیل پرداخت مدتی به شغل مترجمی (فرانسه - عربی) روی آورد و مدتی به درس تفسیر قرآن محمد رشید رضا حاضر می‌شد. بیشتر عمرش به تهیه فهرست برای احادیث و قرآن گذشت و مهم‌ترین اثرش المعجم المفهرس است.
54. عبدالباقی [بی‌تا]، ص 109.
55. Nujum Al-Furqan fi atraf al-Quran: Concordance of the koran, compiled alphabetically and according to roots of work, lahore, 1989, 219 p.
56. کیان‌زاده، 1422 ق.
57. حسینی، [بی‌تا]، ص 109.
58. همان.
59. روحانی، 1368، ص 10.
60. همان، ص 12.
61. ایازی، بهار 73، ص 113.
62. همان.
63. بدین جهت، طبقه‌بندی موضوعات و سازماندهی اطلاعات و آنچه در جهت راهنمایی محقق مؤثر باشد، در معجم موضوعی انجام می‌گیرد.
64. ایازی، بهار 73، ص 115.
65. فانی، 1364، ص 2.
66. محمد، 1990، ص 6. 66. شعرانی، شهریور 45، ص 19.
67. بلاشر، 1371، ص 277.
68. گرچه به قول جناب «ایازی» این ارجاعات اندک، نمی‌تواند مشکل تداخل موضوعات و مترادفات و چند بُعدی بودن آنها را حل و محقق را راهنمایی کند (ر. ک به: ایازی، بهار 83، ص 117).
69. مرزوق، 1995، ص 6.
70. وی کتابش را به زبان فرانسه در سال 1877 م در 795 صفحه و در پاریس منتشر کرد. گویا بیش از انتشار در دومقاله به آن پرداخته بود.
71. Le corn par order de materies Revue Africaine, 12 (1868), p. 184-185,185,290-319. Lw kora analyse dapres la traduction de kazimrski et les observations de plusieurs autrwes savants orintalaistes, revue africane, 12 (1868), p, 5-13.
72. بدین وسیله جستجو برای مطلب مورد نظر آسان می‌شود، به همین سبب در کشف المطالب اعتماد السطنه آیات ذکر نشده‌اند.
73. همان‌طور که قبلاً ذکر شد ادوارد مونیته قرآن را به فرانسه ترجمه کرد، علاوه بر مقدمه‌ای مطول که درباره تاریخ قرآن و سیره‌ی حضرت ختمی مرتبت بود- که بر ترجمه‌ی قرآن آورده بود- ضمیمه‌ای در قالب فهرست موضوعات قرآن برای آن تألیف کرد. فؤاد عبدالباقی آن فهرست را به عنوان مستورک کتاب تفصیل الآیات در اثر خود آورد؛ به عبارت واضح‌تر ترکیب کتاب ژول لابوم تحت عنوان تفصیل الآیات القرآن و ضمیمه‌ی قرآن مترجم ادواردمونتیه بر اساس ذوق و قریحه‌ی فؤاد عبدالباقی شکل گرفت و نسخه‌ی سوم در واقع ترجمه کتاب عبدالباقی است که ترجمه‌ی فارسی آن از ترجمه مرحوم الهی قمشه‌ای برداشت شده است و با مقدمه‌ای کوتاه از محمد باقر بهبودی همراه است.
74. ایازی در تعریف این کتاب متذکر شده است: «مؤلف پیش از این کتاب، معجمی در «الفاظ آیات قرآن» به نام المرشد الی آیات القرآن الکریم در تکمیل «فتح الرحمن» تألیف فیض الله علمی زاد نگاشته است» (ایازی، بهار 73، ص 121).
منبع مقاله:
آئینه‌ی پژوهش، اردیبهشت 1389، شماره‌ی 121