پدافند غیرعامل و تهدیدات زیستی حوزه‌ی دام

«تهدید» عبارت است از هر نشانه، رویداد یا اتفاقی که پتانسیل اعمال تخریب یا از بین رفتن دارایی‌ها را داشته باشد و در این ارتباط می‌بایست در سطح کشوری، سرمایه‌های ملی، به خصوص سرمایه‌های ملی زیستی، شامل انسان، دام، گیاهان و منابع زیست محیطی، اعم از آب، خاک، هوا و صنایع غذایی و دارویی که نقش تأثیرگذار بر سلامت، اقتصاد ملی و امنیت عمومی دارند، مدّنظر قرار گیرد.
«تهدید» ادراکی ذهنی و نقطه‌ی آغاز شکل گیری نگرانی از مخاطرات و پیامدهای تحقق آن نسبت به منافع و ارزش‌ها بوده و عاملی مؤثر در تصمیم گیری‌ها، کنش‌ها و واکنش‌ها است. از طرفی تهدیدات زیستی، غالباً همراه تأثیر روانی بوده و به صورت ذهنی ظهور می‌یابد. شاید بتوان گفت اهمیت تهدیدات زیستی، به ذهنی بودن آن است و از آن جهت، مهم و اساسی است که ذهن و قلب‌ها را تسخیر نموده و ایجاد وحشت عمومی می‌نماید. در سند پدافند زیستی کشور، یکی از قسمت‌های اصلی، حوزه‌ی دام است. تهدیدات حوزه‌ی دام از سه جهت عمده قابل بررسی هستند:
ضررهای اقتصادی سنگین ناشی از بیماری‌های دام؛
آلودگی مواد غذایی با منشأ دامی؛
انتشار بیماری‌های مشترک انسان و دام (زئونوزها).
در سال‌های اخیر، به دلیل تحولات بین المللی، بعضی از کشورهای همسایه‌ی «جمهوری اسلامی ایران» سیستم حکومتی متمرکز خود را از دست داده‌اند و بدیهی است که ضوابط و استانداردهای بهداشت انسان و دام در این کشورها رعایت نگردیده و وقوع و شیوع بیماری‌ها، ثبت و پیگیری نشوند.

زیر حوزه‌های پدافند زیستی

طبق سند راهبردی پدافند زیستی، حوزه‌ی تهدیدات زیستی به شش بخش زیر تفکیک می‌گردد:
انسان؛
دام؛
گیاه؛
محیط زیست و منابع طبیعی (هوا، خاک، آب‌های سطحی و زیرزمینی، جنگل‌ها، مراتع، حیات وحش، پارک‌های ملى و آثار ملی طبیعی)؛
غذا و دارو و صنایع مرتبط با آن؛
آب آشامیدنی.
که این بخش‌ها تأثیرات متقابل بر یکدیگر داشته و عملاً قابل تفکیک کامل نیستند؛ به خصوص حوزه‌ی دام با بخش‌های دیگر تعامل نزدیک دارد. این حوزه بعضی از ویژگی‌های عمومی حوزه‌ی زیستی را به طور شاخص تر دارد؛ از جمله:
تکثیر و انتقال سریع عوامل زیستی در حوزه‌ی دام، با توجه به جمعیت دامی کشور؛
کم هزینه بودن فرآیند تولید و به کارگیری عوامل زیستی در حوزه‌ی دام، با توجه به مرزهای طولانی کشور؛
امکان پنهان کاری در عملیات؛
متنوع بودن سناریوهای تهدید، با توجه به تنوع زیستی و انواع سیستم‌های پرورش دام در کشور.

انواع تهدیدات زیستی

انواع تهدیدات زیستی شامل موارد زیر می‌باشد:
- حوادث طبیعی؛
- تروریسم زیستی؛
- جنگ زیستی.
در واقع تفکیک بین دو حالت اخیر، عملاً امکان پذیر نیست و فقط بر منبای سطح گستردگی عملیات و منشأ تهدید، می‌توان به صورت نظری چنین جداسازی را انجام داد. بدین شکل که اگر منشأ عملیات، فرد یا گروه و فرقه‌ی کوچکی باشد، تروریسم زیستی و چنانچه منشأ تهدید، کشور متخاصم باشد، جنگ زیستی تلقّی می‌گردد؛ ولی تجربه نشان داده است که کشورهای متخاصم با به کارگیری گروه‌های افراطی تروریستی، از عوامل زیستی بهره می‌گیرند.
به استناد بند 2-2 از طرح جامع میکروبی کشور به شماره‌ی 372- 1/207/338 مورخ 1378/04/23 «مسئولیت اصلی کلّیه‌ی فعّالیت‌های مرتبط با تحقیق، تشخیص، درمان و مقابله با تمامی بیماری‌های انسانی، حیوانی و گیاهی، به عهده‌ی دستگاه‌های ذی ربط، از جمله وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و وزارت جهاد کشاورزی است و در صورتی که متعاقب بررسی‌ها و تحلیل اطلاعات و آنالیز نمونه‌های دریافتی از مناطق، احتمال کاربرد سلاح‌های میکروبی یا اقدامات تروریستی وجود داشته باشد. نهادهای نظامی کشور، مدیریت بحران را بر عهده گرفته و با بهره برداری از کلیه‌ی امکانات وزارت خانه‌ها، برای مقابله هرچه سریعتر با بیماری اقدام خواهند نمود.

اهمّیت تهدیدات زیستی در حوزه‌ی دام

بر اساس منطق تولید کنندگان این سلاح‌ها، یک جنگ افزار بیولوژیک مناسب باید:
- از قابلیّت بیماری زایی بالایی برخوردار باشد؛
- قابل رؤیت بوده، بدون بو و طعم باشد؛
- با قیمت نازل قابل تهیه باشد؛
- از قابلیت تولید افشانه پایدار برخوردار باشد تا بتواند از راه استنشاق، باعث آلودگی شده و در محیط باقی بماند؛
- باعث ایجاد همه گیری در سطح محدودی شود.

عامل سببی	بیماری	مخزن
واریولا ماژور	آبله	انسان
باسیلوس انترآسیس	سیاه زخم	حیوانات علفخوار
پرسینیا پستیس	طاعون	جوندگان وحشی
کلوستریدیوم بوتولینوم	بوتولیسم	گوارش، حیوانات
فرانسیسلا تولارنسیس	تولارمی	حیوانات وحشی
ابولا و ماربورگ	تب خونریزی دهنده	نامشخص
لاسا	تب لاسا	جوندگان وحشی
جونین	تب خونریزی دهنده	جوندگان وحشی
کوکسیلابورنتی	تب Q	احشام، سگ، گربه، وحوش، پرندگان
بروسلاها	بروسلوز	گاو، خوک، گوسفند، سگ
بورخولدریا مالئی	مشمشه (گلاندرز)	اسب، قاطر، الاغ
ویروس آنسفالیت ونزوئلایی و اسبی شرقی و غربی	آنسفالیت	پشه، اسب، جوندگان
کلوستریدیوم پرفرنژنس	مسمومیت غذایی	انسان و حیوانات
استافیلوکوک (آنتروتوکسینB )	مسمومیت غذایی	انسان
سالمونلاها	گاستروآنتریت حاد	حیوانات و انسان
شیگلادیسانتریه	اسهال خونی شدید	انسان
اشریشیا کولی: 7*0157H	کولیت خونریزی دهنده بدون تب	گاو، آهو، انسان
ویبریو کلرا	وبا	انسان
کریپتوسپوریدیوم پاروم	کریپتوسپوریدیوز	انسان، گاو و سایر حیوانات
ویروس نیپا	آنسفالیت	خوک
ویروس‌هانتا	تب هموراژیک	جوندگان
ویروس تب خونریزی دهنده کنه ای (CCHF )	تب هموراژیک	کنه
ویروس آنسفالیت کنه  ای	آنسفالیت	پشه، پرندگان، جوندگان
ویروس تب زرد	گرفتاری کبد	پشه آیدس، انسان
سل مقاوم به چنددارو	سل	انسان، گاو

جدول 1: عوامل مورد استفاده در حوادث بیوتروریستی
لذا بر این اساس مناسب ترین جنگ افزارهای موجود را باسیل آنتراسیس (سیاه زخم)، سم بوتولینوم (مسمومیت کشنده بوتولیسم)، یرسینیاپستیس طاعون (فرانسیسلا تولارنسیس)، تولارمی (ویروس واریولا) و آبله (ویروس‌های مولّد تب‌های خونریزی دهنده)، همچون ابولا و ماربورگ را ذکر کرده‌اند. همانطور که ملاحظه می‌کنید، اکثر عوامل مورد استفاده در بیوتروریسم از عوامل بیماری زای مشترک بین انسان و دام هستند.
این عوامل و بعضی دیگر از عوامل بیماری زای دامی به علت سهولت کاربرد و سرعت انتشار، توان ایجاد ضررهای اقتصادی عظیمی را دارند.
تامی تامپسون وزیر بهداشت «ایالات متحده‌ی آمریکا» در سال 2004 م. در مصاحبه ای با BBC می‌گوید:
من در تمام عمرم متعجب بودم که چرا تروریست‌ها به منابع غذایی و سرمایه‌های کشاورزی دامی حمله نمی‌کنند چون خیلی راحت است.
در ادامه همین مصاحبه مطرح می‌شود که حدود 15% از درآمد ناخالص ملی آمریکا و در حدود 24 میلیون کارگر به طور مستقیم در ارتباط با کشاورزی فعالیت می‌کنند و ارزش اقتصادی حوزه‌ی کشاورزی در «آمریکا» بالغ بر یک تریلیون دلار است.

	انتشار بیماری های دام	انتشار بیماری های مشترک	آلودگی موادّ غذایی	آلوده سازی خوراک دام	واکسن های دامی	داروهای دامی	باقیمانده سموم و موادّ شیمیایی
ابعاد تهدید	مناطق روستایی کشور ملّی/ بین اللمللی اقتصادی   زیاد   چهار دارد	شهری/ روستایی ملّی/ بین المللی اقتصادی/ روانی/ اجتماعی متوسط   سه دارد	شهری/ روستایی ملّی   اقتصادی/ روانی/ اجتماعی متوسط   چهار دارد	روستایی   ملّی   اقتصادی/   زیاد   دو دارد	شهری/ روستایی ملّی/ بین المللی اقتصادی/ روانی/ اجتماعی کم   سه دارد	روستایی   ملّی/   اقتصادی/   کم   یک دارد	شهری/ روستایی ملّی/   اقتصادی/ روانی/ اجتماعی زیاد   چهار دارد
سطح تهدید
پیامد های تهدید
احتمال وقوع
فوریت تهدید
هم افزایی تهدید

جدول 2: برآورد تهدیدات حوزه‌ی تخصّصی دام

تهدیدات حوزه‌ی دام از چند جهت قابل بررسی هستند:

- انتشار بیماری‌های مشترک انسان و دام (زئونوزها)؛
- ضررهای اقتصادی سنگین ناشی از بیماری‌های دامی؛
- آلودگی یا کیفیّت پایین واکسن‌های دامی؛
- بقایای سموم و داروها در فرآورده‌های دامی نظیر گوشت، شیر و عسل؛
- آلودگی موادّ غذایی با منشا دامی؛
- آلودگی موادّ اوّلیه ی وارداتی خوراک دام نظیر ذرّت، سویا و .... .
با طرّاحی ماتریس رتبه بندی تهدیدات و تعیین تهدید پایه بر اساس اهمیت تهدید و وضعیت موجود کشور، به این نتیجه می‌رسیم که تهدیدات پایه در حوزه‌ی دام عبارتند از:
1. انتشار بیماری‌های دامی؛
2. آلودگی مواد غذایی؛
3. باقیمانده‌ی سموم و داروها در موادّ غذایی به خصوصی فرآورده‌های دامی.

پی‌نوشت‌ها:

1- سایت رسمی مرکز اسناد انقلاب اسلامی:
http://www.irdc.ir/content" AYA/default.aspx.
دکترای مدیریت راهبردی پدافند غیرعامل از دانشگاه دفاع ملی، مشاور علمی قرارگاه شفا.

منبع مقاله :
واحد پژوهش مؤسّسه ی فرهنگی موعود عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف)؛ (1394)، بیوتروریسم، تهران: هلال، چاپ اوّل.