بررسی وقف زنان و کارکردهای اجتماعی فرهنگی آن

زنان در ادوار تاریخی مختلف به عنوان نیمی از جمعیت فعال در عرصه های متعدد اجتماعی،اقتصادی فرهنگی و سیاسی حضور موثر داشته اند، اما به دلایل خاص جایگاه و کارکرد آنان در اجتماع آنچنان که باید و شاید ظهور و بروز ننموده است.
یکی از عرصه هایی که زنان نقش بسیار مهم و کلیدی در آن داشته و دارند،عرصه وقف تحت عنوان یک نهاد اجتماعی و مدنی می باشد.در این مقاله سعی شده تا به کمک اسناد مکتوب موجود وقفی از پایان دوره صفوی تا زمان حال،نقش زنان و جایگاه کارکردهای اجتماعی فرهنگی موقوفات زنان تعیین گردد.

محدوده مطالعه شهرستان های بیرجند،سربیشه و درمیان در استان خراسان جنوبی می باشد.

نتایج پژوهش نشان می دهد که در دوره زمانی مورد بررسی زنان از طبقات و قشر های مختلف جامعه و در بخش های گوناگون متناسب با نیاز زمان خود با وقف بخشی از اموال و دارایی خود مشارکت فعال در جامعه داشته اند .

که بیانگر استقلال مالی زنان نیز می باشد.کارکرد های متنوع وقف زنان در منطقه نقش مهمی در توسعه اقتصادی،اجتماعی، فرهنگی و مذهبی ایفاء نموده است.

واژگان کلیدی
موقوفات زنان،شهرستان های بیرجند،سربیشه،درمیان،کارکرد اجتماعی فرهنگی
The study of women’s devotion and its socio-cultural functions
Case study: Townships of Birjand, Sarbishe and Darmian
Mofid Shateri,Ph.D.
Tahre jafarzadah
ABSTRACT
In different historical terms, Women as half of the active population have attended effectively in several economic, social, cultural, and political compounds, but because of certain reasons their state and function in society have not emerged as it.
One of the compounds in which women have had a very important and key role is Vaqf compound as a social and civil institution.
In this paper it has been tried, with the help of extensive recorded documents, to determine women’s role and the socio-cultural function of their devotion from the end of Safavid era up to present. The scope of study is limited to the townships of Birjand, Sarbishe and Darmian in Southern Khorasan province.The results of the research show that in the period under study women from various social classes and strata, by partial devotion of their chattels and wealth, have actively participated in the social scene which is also indicative of their financial independence. The various functions of women’s devotion have played a very important role in socio-economical, religious and cultural development of the zone under study.
KEYWORDS: OF WOMEN’S DEVOTION ITS SOCIO-CULTURAL FUNCTIONS
 

مقدمه:

فرهنگ و سنت حسنه وقف در پهنه جغرافیائی خراسان جنوبی، بسان شجره طیبه ای است که ریشه آن در اعماق تاریخ این خطه کهن و گستره شاخ و برگ آن، سایه گستر تمامی زوایا و ابعاد زندگی انسانی است که در زیر شاخسار پر مهر آن، روح کریمه انسانی به اعلا درجه اعتبار رسیده است.

بخش اعظمی از این موقوفات متعلق به بانوان نیکوکاری است که در دوره های مختلف تاریخی با انگیزه تقرب به درگاه احدیت بخشی از اموال خود را در امور خیر وقف نموده اند.

علی رغم تعدد موقوفات مربوط به زنان در کشور و در محدوده خراسان جنوبی، این موقوفات کمتر مورد بررسی و شناسایی علمی واقع شده اند.نگارنده با هدف نشان دادن اهمیت و نقش زنان در ایجاد موقوفات در این خطه به بازخوانی و بازنویسی اسناد وقفی مربوط به زنان اقدام که مبنای پژوهش ما را نیز همین اسناد شکل داده است.

مصارف موقوفات زنان نیز همانند سایر موقوفات متعدد و متنوع می باشد از مسجد، پل، پایاب، حمام، تکایا،آب انبار و اشجارات موقوفه که مصادیق وقف سنتی هستند تا درمانگاه، بیمارستان،کتاب خانه، مدرسه و دانشگاه که مصادیق فرهنگ وقف در دوره مدرن محسوب می شوند .

همگی، پدیده های جغرافیائی اند که در ارتباط با بینش و فرهنگ اسلامی و ملی هر کدام دارای کارکردی مثبت در جامعه می باشند. البته بخش مهمی از موقوفات زنان یعنی حدود 54 درصد از مجموع اسناد مورد بررسی ما خاص عزاداری ائمه اطهار و بخصوص سرور و سالار شهیدان حضرت ابی عبدالله الحسین(ع) می باشد.

پیشینه تحقیق

به طور کلی در خصوص موقوفات زنان در سطح کشور کارهای پژوهشی اندکی صورت گرفته و تا جایی که نگارنده اطلاع دارد به موارد ذیل محدود می شود:

مقاله وقف نامه‏های بانوان در دوره صفوی که خانم نزهت احمدی آن را در مجله وقف میراث جاویدان به چاپ رسانده است. نویسنده مقاله ضمن بررسی چند موقوفه مهم در اصفهان که به زنان تعلق دارد بیان می دارد .

که نزدیک به یک ششم از اسناد وقف نامه‏های موجود در اداره اوقاف اصفهان، به بانون خیر و نیکوکار تعلق دارد.وی نتیجه می‏گیرد که زنان اصفهان درآن زمان، استقلال مالی داشته‏اند. وقف مدرسه جده کوچک به دست دلآرام خانم، همسر شاه عباس اول،

وقف مدرسه جده بزرگ به دست حوری خانم، جده شاه عباس ثانی، وقف نامه گوهر شاه بیگم و وقف مدرسه نیما ورد به دست زینب بیگم همسر حکیم الملک اردستانی از جمله موارد مشروح در این مقاله است. (احمدی،1376:98)

مقاله دیگر در این ارتباط با عنوان موقوفات زنان در ایران نوشته محمد علی خسروی است که در فصلنامه وقف میراث جاویدان به چاپ رسیده است. نویسنده به شیوع سنت حسنه وقف، نزد زنان نیکوکار ایرانی اشاره می‏کند.

مؤلف در این اثر، از آمار موجود، نتیجه‏های اخلاقی و اجتماعی می‏گیرد مانند وجود حس نوع دوستی و عاقبت اندیشی و نیزاستقلال مالی کم نظیر در میان بانوان ایرانی ودر ادامه،تطبیقی از استقلال مالی زن مسلمان ایرانی با زنان اروپا تا اوایل قرن بیستم، نیز انجام می دهد.

آمار هر استان از موقوفات و رقبات وقف شده بانوان از دیگر مطالب این مقاله می باشد. (خسروی،1374: 4)

مقاله دیگر با عنوان بانوان بوشهری و سنت نبوی وقف است که توسط حمید اسد پور در فصلنامه وقف میراث جاویدان به چاپ رسیده است.نویسنده ضمن معرفی جامع دو وقف نامه مربوط به بانوان بوشهری بیان می دارد .

که قدیمی ترین و جدیدترین وقف نامه در بین وقف نا مه های استان بوشهر مربوط به بانوان می شود که بیانگر حضور زنان در عرصه سیاسی اجتماعی و اقتصادی منطقه است.(اسد پور، 1382: 106)

بررسی وقف زنان و کارکردهای اجتماعی فرهنگی آن

محدوده جغرافیایی تحقیق

محدوده جغرافیائی تحقیق شهرستان های بیرجند،سربیشه و درمیان بوده که در استان خراسان جنوبی واقع می باشد.به دلیل اینکه اسناد وقفی شهرستان های سربیشه و درمیان پس از ارتقاء سربیشه به شهرستان همچنان جزو اسناد شهرستان بیرجند قرار دارد لذا محدوده مطالعه ما به سه شهرستان یاد شده منحصر می گردد.
 

نگاهی گذرا به وقف و موقوفات زنان در خراسان جنوبی

همان طور که در مقدمه اشاره شد،وقف در خراسان جنوبی دارای پیشینه کهن و این فرهنگ حسنه ریشه در حیات اقتصادی،اجتماعی وفرهنگی این دیار دارد که تعدد موقوفات و رقبات خود تاییدی بر این امر است.

در محدوده خراسان جنوبی،حدود 4396 موقوفه و نزدیک به 10000 رقبه وقفی وجود دارد.بیشترین تعداد موقوفات و رقبات در خراسان جنوبی متعلق به شهرستان بیرجند و سربیشه و کمترین تعداد آن مربوط به بخش سرایان می شود. (شاطری،در دست چاپ:5)

از مجموع 1000 سند بازخوانی شده مربوط به شهرستان های بیرجند سربیشه و درمیان بخش مهمی از اسناد مربوط به زنان واقفه است و به جرات می توان گفت که تعدد موقوفات زنان در خراسان جنوبی یک استثناء در کشور محسوب می شود.

آمار میزان مشارکت زنان در امر وقف در محدوده مورد مطالعه بر اساس جدول ذیل نشان می دهد که 491 سند از مجموع 1000 سند مربوط به زنان واقفه می شود که 1/49 درصد از کل اسناد را شامل می شود بنا بر این می توان گفت که زنان پا به پای مردان در این سنت حسنه مشارکت داشته اند.

از مجموع تعداد کل موقوفات تعداد 1520 موقوفه دارای مدرک و سند اعم از وقف نامه،صلح نامه،حبس نامه،وصیت نامه،اقرار نامه و... می باشدو بقیه بر اساس سیره جاریه و نظریات تحقیق عمل می شود.

از مجموع 1520 سند بدون احتساب اسناد سرایان حدود 1391 سند مورد بازخوانی و بازنویسی رایانه ای قرار گرفته و مجموعه حاضر نیز که شامل 207 سند وقفی خاص زنان می باشد، از بین همین اسناد انتخاب شده است.
 

روش تحقیق

روش مطالعه ترکیبی از مطالعه میدانی و اسنادی می باشد که تاکید عمده بر روش اسنادی بوده و مراحل انجام آن به شرح ذیل است:

1) نگارنده که خود بازخوانی و بازنویسی اسناد وقفی در خراسان جنوبی را بر عهده دارد از بین 1000 سند وقفی بازخوانی شده مربوط به شهرستانهای بیرجند،سربیشه و درمیان،اسناد وقفی مربوط به زنان را استخراج و در بخش های ذیل تنظیم نموده است:

الف) اسنادی که واقفین آن یک مرد و همسرش بوده اند
ب)اسنادی که زنان ملکی را به شخص مورد وثوقشان مصالحه و سپس آن شخص ملک را بر مبنای نیت شخص مصالح وقف نموده است.

ج)اسنادی که مردان ملکی را به زنان مصالحه و سپس آن ملک توسط زن وقف گردیده است.
د) اسنادی که در آن جمعی از ورثه که تعدادی از آن ممکن است زن باشند ملکی را وقف نموده اند.

ه)اسناد وقفی خاص زنان که تعداد 207 سند را شامل می شود و مبنای پژوهش ما در این مقاله قرار گرفته که از مجموع 207 سند تعداد195 مورد آن دارای کلاسه پرونده و 12 مورد آن فاقد کلاسه پرونده می باشد.
 

هدف پژوهش

با این که زنان همیشه در کنار مردان در رشد و شکوفائی جوامع انسانی –مستقم یا غیر مستقیم نقش داشته اند، با این وجود نقش حقیقی آنان در پیکره اجتماع شناخته نشده است. یکی از عرصه هایی که نقش زنان در آن بسیار پررنگ بوده و کمتر مورد توجه قرار گرفته عرصه وقف می باشد.

هدف اصلی ما در این پژوهش کنکاش در اسناد وقفی و مشخص کردن سهم زنان و همچنین نگرشی به کارکرد های اجتماعی و فرهنگی موقوفات زنان در محدوده شهر ستان های بیرجند، سربیشه و درمیان می باشد.پاسخ به سوالات اصلی ذیل هدف اصلی ما در این تحقیق است:

- چه تعداد و درصد از اسناد وقفی در محدوده مورد مطالعه به زنان اختصاص دارد؟
- موقوفات زنان در محدوده مورد مطالعه دارای چه ویژگی ها و کارکرد های اجتماعی فرهنگی می باشد؟
 

اشاره ای مختصر به پیشینه وقف و نهادهای وقفی زنان در ایران

وقف در ایران با پیشینه‌ای بسیار طولانی از دوران باستان تاکنون رواج داشته و نذورات و وقف اموال به آتشگاه‌ها و معابد همواره رایج بوده است. وقف در ایران پیش از اسلام، پیشینه‌ای روشن دارد

زیرا برای نگهداری مهرآوه‌ها، آتشکده‌ها، آتشگاه‌ها و برپاداشتن آتش «زرتشت»و آسایش زندگی مغان، موبدان، هیربدان... از درآمد زمین، خانه و باغ‌های وقف شده بهره می‌گرفتند. (سالک،1372: 42)

اگر دوره های تاریخی حقوق زن را به سه دوره متمایز یعنی دوره وحشی گری،بربریت و بت پرستی به عنوان دوره نخست،دوره تمدن های یونان مصر و روم و ایران دوره دوم و دوره پس از ظهور اسلام تقسیم نمائیم.

تنها در دوره اسلامی است که در پرتو تعالیم عالیه اسلام نه تنها زن از آن وضعیت فجیع دوره های قبل نجات یافت، بلکه برای زن شخصیت حقوقی مستقل نیز ایجاد شد. (صدر،2535: صص50-49)

از این دوره به بعد است که تعداد زیادی از زنان با پیدا کردن شخصیت حقوقی مستقل اقدام به وقف نمودند.

در سایه تعالیم قرآن وقف به عنوان یک سنت حسنه با اشکال و عناوین مختلف مورد تاکید قرار گرفت. هر چنددر قرآن نامی از وقف برده نشده اما در هر قسمتی از کتاب مقدس که «صدقه جاریه»آمده، منظور وقف است،

یعنی صدقه ای که اصل آن بر جای مانده و عواید آن به طور مستمر قابل بهره برداری باشد.روایات بسیاری نیز از ائمه معصومین درخصوص به جای آوردن سنت وقف برجای مانده است که همین روایات نشانگر اهتمام ائمه معصومین (ع) به این سنت حسنه است.

به استناد برخی کتب تاریخی نخستین صدقه موقوفه در اسلام زمینهای مخیریق است. مخیریق آنها را با وصیت در اختیار پیامبر (ص)گذاشت و پیامبر (ص)آنها را وقف کرد. (واقد،405:262)

مخیریق مردی یهودی بود که در جنگ احد مسلمان شد و در جنگ نیز شرکت کرد. وی در آن جنگ به شهادت رسید. بنابراین املاک وی از همان زمان به پیامبر (ص)تعلق گرفت.

در کتاب فاطمه زهرا از ولادت تا شهادت به نقل از جلد دوم تاریخ سمهودی آمده است که: پیامبر در سال هفتم هجری این بستانها را مخصوص حضرت فاطمه زهرا قرار داد.حضرت صدیقه طاهره این هفت بستان را وقف بنی هاشم و بنی عبدالمطلب فرموده و نظارت و سرپرستی آنها را به عهده مولا علی (ع) نهادند. (قزوینی، سال....:صص622-621)

به همین استناد می توان حضرت فاطمه زهرا(ع) را نخستین زن واقفه در اسلام دانست.

وقف در دوره اسلامی با تحولات و فرازو نشیب هایی ادامه داشته است. نخستین موقوفات شناخته
شده در دوران اسلامی به حکومت آل بویه و تاسیس مراکزی چون بیمارستان عضدی بغداد بوده است. عضدالدوله دیلمی این بیمارستان را در سال 358 ه‍.ق بنا نهاد. (شهابی، 1343: 107)

این سنت مرضیه در کشور ما در دوره های مختلف تاریخی سلجوقیان، مغولان، صفویه، قاجاریه، پهلوی و نیز تا زمان ما به صورت‌های گوناگون ادامه داشته و دارد، اما دوره صفوی به عنوان نقطه عطفی در تاریخ موقوفات ایران محسوب می شود.

تاورنیه که در سال های 1632تا 1668 میلادی از ایران بازدید می نماید موقوفات ایران را به دو دسته سلطنتی و متفرقه تقسیم می نماید و بیان می دارد که رئیس موقوفات سلطنتی ملقب به صدر الخاص است و رئیس موقوفات متفرقه ملقب به صدر الموقوفات می باشد. (تاورنیه،1336: 588)

کمپفر آلمانی نیز که تقریباً در همین دوره زمانی به ایران مسافرت می نماید از تشکیلات مهم وقفی همچون صدر، مستوفی موقوفات،متصدی موقوفات و وزیر موقوفات نام می برد که نشان دهنده رونق و اهمیت وقف در این دوره است. (کمپفر، 1363: 122-121)

در دوره قاجاریه نیز موقوفات رو به فزونی بوده و اروپائیانی که در این دوره از ایران دیدن کرده‌اند از املاک فراوان موقوفه سخن گفته‌اند از جمله هانری رنه دالمانی که در اواخر دوره سلطنت ناصرالدین شاه به ایران مسافرت نموده می‌نویسد:

املاک بسیار وقف مساجد و مدارس و بقاع متبرکه شده است «عایدات املاک وقفی زیاد است مخصوصاً عایدات موقوفات حضرت رضا(ع)... بسیار مهم می‌باشد»وی درآمد موقوفات امام رضا(ع) را در سراسر کشور 000/60 تومان نقد و 10000 خروار غله ذکر می‌کند با وجود این که املاک موقوفه از دادن مالیات معاف بودند، شاه به عنوان حق‌التولیه سالی هزار تومان از مشهد دریافت می‌کرد. (دالمانی، 1378:73)

پولاک پزشک و سیاح آلمانی نیز در سفرنامه اش تحت عنوان ایران و ایرانیان از بناهای عام المنفعه که به کمک موقوفات اداره می شود یاد می نماید «حمام های عمومی به اثر موقوفات دینی ایجاد می شود و مخارج نگاهداری آن نیز از همان محل است«. در جایی دیگر از سفرنامه اش آورده است:

«در بسیاری از میدان های عمومی شهر تکیه وجود دارد که بر اثر موقوفات مذهبی ایجاد و نگهداری می شود«. (پولاک،1368: 265-234)

مادام دیولافوا محقق فرانسوی که در فاصله سال های 84-1881 میلادی در ایران به سر می برده در سفرنامه خود در خصوص اوقاف ایران چنین می نویسد:

«مسلمانان خیر اندیش قبل از مرگ غالباً یک ثلث از املاک و دارایی خود را وقف مسجد و مدرسه و یا اعمال خیر دیگر از قبیل روضه خوانی و اطعام مساکین و غیره می کنند.به موجب قوانین اسلامی اداره املاک موقوفه باید کاملا منظم باشد .

و متولیان هم باید مطابق وصیت نامه واقف عمل کنند و عایدات وقف را بر سایر عایدات مخلوط ننمایند.بطوری که من استنباط کردم دو ثلث عایدات موقوفه صرف معاش طلاب علوم مذهبی می شود و باید در اختیار علما باشد و هرگاه عایدات زیادتر از مخارج معین باشد،

متولی مجاز است که از این مازاد ملک دیگری خریده و به موجب وصیت واقف، وقف کند و ممکن است این املاک فرعی با اجازه مجتهدین قابل انتقال باشد«. (دیولافوا، 1361: 172-174)

در مجموع از پس از دوره صفوی و در ادامه در دوره قاجار وقف و تشکیلات آن رو به فزونی بوده و زنان نیز درعرصه وقف حضور فعال یافتند، به عنوان شاهد نزدیک به یک ششم از اسناد وقف نامه‏های موجود در اداره اوقاف اصفهان، به بانون خیر و نیکوکار تعلق دارد. (احمدی،1376:98)

بررسی اسناد وقفی آستان قدس رضوی نشان می دهد که قدیمی ترین موقوفه زنان متعلق به مرحوم بیگم آغا خانم ذوالفقار است که در سال 997 هجری قمری تمامی موضع سلیمان آباد قزوین را وقف بر آستان قدس رضوی نمود.

در مجموع از سال 997 هجری تاکنون 54 نفر از بانوان نیکوکار و بلند نظر، دارایی های خود را وقف کرده اند تا به مصارف مختلفی نظیر اطعام زائران، تامین روشنایی حرم مطهر، تجهیز دارالشفا، امداد رسانی به زائران، برپایی مجالس جشن، سوگواری و عزاداری ائمه معصومین(ع)، ساخت.

و تجهیز کتابخانه ها، احداث دارالقرآن و امثالهم برسد. (خبرگزاری زنان ایران،ایونا، کد خبر: 85080804)

در محدوده مورد مطالعه ما نیز قدیمی ترین موقوفات زنان به دوره پس از صفویه یعنی زندیه و افشاری و نیز بیشترین تعداد موقوفات زنان به دوره قاجار مربوط می شود به طوری که بیش از 50 درصد اسناد وقفی مربوط به زنان به همین دوره اختصاص دارد.
 

فهرست موضوعی مصارف موقوفات زنان

بررسی مصارف موقوفات زنان بیانگر تعدد مصارف آن در طول دوره زمانی مورد بررسی می باشد، اما آنچه قابل توجه است اختصاص درصد بالایی از مصارف در جهت اقامه عزاداری ائمه اطهار و بخصوص حضرت ابا عبدالله الحسین(ع) می باشد .

که تقریبا در تمامی موقوفات کشور این وضعیت مشاهده می شود به طوری که حدود 54 درصد از کل مصارف به این امر اختصاص یافته که حاکی از اهتمام زنان به جریان عاشورای حسینی و تلاش در راستای احیای مفاهیم دینی این جریان عظیم است.
 

نوع رقبات وقفی بانوان

به طور کلی رقبات وقفی از تنوع بالایی برخوردار می باشد، از آب و زمین زراعتی که بخش اعظم رقبات را شامل می شود گرفته تا اسباب و اثاثیه خانه در دایره شمول رقبات وقفی قرار می گیرد.

در موقوفات محدوده مطالعه ما آسیا های آبی به عنوان قدیمی ترین رقبات وقفی وجود داشته که در متن وقف نامه ها به طاحونه از آن یاد می شود.هر چند با ورود آسیاهای دیزلی و برقی عملاً این قبیل آسیاب ها کارکرد خودشان را از دست داده اند اما در رقباتی که ششدانگ آسیاب وقف بوده مکان آسیاب هنوز به عنوان زمین وقفی در تملک وقف باقی مانده است.

بیشترین تعداد رقبات وقفی مربوط به آب و زمین زراعتی می شود که منبع تامین کننده آب هم اکثراً قنوات می باشد.

بررسی اسناد مورد مطالعه در پژوهش ما نشان می دهد که در سنت حسنه وقف همه زنان از طبقات اجتماعی مختلف با وضعیت های اقتصادی گوناگون حضور داشته اند. اما آنچه به عنوان یک فرضیه می تواند مطرح باشد این است که به نظر می رسد.

از دوره صفویه به بعد که وقف به عنوان یک نهاد فراگیر در جامعه مطرح می شود ابتدا زنان وابسته به طبفات حاکم در این امر پیشگام بوده اند و سپس به تأسی از آنها سایر طبقات اجتماع نیز به امر وقف مبادرت نموده اند.

به عنوان مثال از مجموع 8 سندی که مربوط به دوره افشاری و زندیه است و جزو قدیمی ترین موقوفات زنان در خراسان جنوبی هم محسوب می شود 5 سند آن مربوط به زنان وابسته به خاندان حاکمین محلی منطقه یعنی والده امیر حسن خان،عصمت خانم والده امیر اسماعیل خان عرب خزیمه،خدیجه بیگم دختر امیر محمد خان عرب خزیمه،بی بی معصومه خانم دختر امیر محمد خان عرب خزیمه و سلطان نجات بیگم دختر میرزا سید علی بیک می باشد.

اگر چه به طور قطع نمی توان راجع به انگیزه زنان وابسته به حکمرانان در خصوص وقف اموالشان نظر داد اما بطور کلی می توان دو هدف مهم یعنی کسب ثواب اخروی و کسب اعتبار و منزلت دنیوی را برای آن در نظر گرفت.

آنچه که اسناد وقفی زنان وابسته به طبقات بالای اجتماعی آن زمان را از طبقات عادی متمایز می نماید مقدمه ادبی زیبای وقف نامه و همچنین بکار بردن القاب و عناوین متعدد برای زنان طبقات بالای جامعه آن روز می باشد که در اسناد مربوط به زنان عادی دیده نمی شود

به عنوان نمونه در سند مربوط به والده امیر حسن خان حکمران تون و طبس در دوره قاجار این عبارات آمده است«علیا جناب والامآب عفت و عصمت دستگاه، با طهارت و صدارت انتساب، لطافت و نظافت اکتناه، ناموس المسطورات و المخدرات و نقطه مدار مرکز دایره الکرمات، تاج النسوان و زینته الخواتین، نتیجه الامراه الاعظام و اسوه الکبراء الفخام، اعنی والا منقبت، مریم خصلت، خدیجه نسبت،

اطمه طهارت، بلقیس منزلت، زهرا مرتبت، واقفه دقائق مبداء ومعاد، عارفه معارف تکوین و ایجاد، والده ماجده معظمه معززه مکرمه محترمه عالی جاه معلی جایگاه حشمت و اجلال دستگاه ابهت و ایالت دستگاه نتیجه الخوانین الفخام الکرام امیر حسن خانا»(وقف نامه والده امیر حسن خان به کلاسه پرونده و-4 مربوط به سنه1196 هجری قمری).

از دیگر خصوصیات وقف نامه های زنان وابسته به حکمرانان وجود مهر های اختصاصی این زنان است که در وقف نامه های عادی دیده نمی شود و فقط زنان وابسته به طبقه خان در اسناد مورد بررسی دارای مهر با مضامین زیبا بوده اند.به عنوان مثال در وقف نامه ای که مربوط به زنان وابسته به خاندان علم می باشد. در سجلات وقف نامه مهر آنها مشاهده می شود.


و در یک سند دیگر مربوط به سنه 1244 قمری که به بی بی شهربانو دختر احمد خان نخعی متعلق است این مهر با شعر زیبا دیده می شود. (وقف نامه عادی بی بی شهربانو به کلاسه پرونده ش-35)
 

مهر مربع: ز قتل شاه دین شد سر به زانو گل بوستان احمد شهربانو

به تدریج در دوره های بعدی یعنی در دوره قاجار و پهلوی اول و دوم زنان از طبقات عادی جامعه نیز اقدام به وقف نموده اند. با مراجعه به متن وقف نامه ها و اسناد وقفی از روی القاب و همچنین شخصیت پدر و یا همسر واقفه چهار طبقه با موقعیت اجتماعی متفاوت شناسایی و در نهایت جدول (5)

بر این مبنا تنظیم گردید. لازم به ذکر است که در هرم قدرت اجتماعی در محدوده مورد مطالعه ما در آن دوره زمانی به ترتیب طبقات خوانین،بیک و میر قرار می گرفتند.
 

کارکردهای اجتماعی فرهنگی موقوفات زنان

موقوفات در تأسیس و تداوم حیات نهادها و مراکز فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی تأثیر فراوانی داشته و توانسته‌اند در دوره‌های مختلف تاریخ منشأ حرکت‌های مؤثری باشند. پیوستگی وقف با اسلام و به عبارتی پشتوانه‌های دینی آن باعث می‌شد که توجه شایانی از سوی جامعه نسبت به آن به عمل آید.

در طول تاریخ، مدارس علمیه، مساجد، تکایا، حسینیه‌ها و حتی کاروانسراها، حمام‌ها و بازارچه‌های بسیاری دیده می‌شود که محصول وقف هستند. بی‌تردید هر یک از این نهادها و مراکز در شکل‌گیری نظام فکری و علمی جامعه نقش حائز اهمیتی داشته‌اند. (امیدیانی،1385: 50)

موقوفات زنان در محدوده مورد مطالعه ما نیز دارای کارکردهای متنوع و گوناگون می باشد اما آنچه مسلم است بخش اعظم مصرف موقوفات مربوط به تعزیه داری ائمه اطهار و بخصوص حضرت سید الشهداء (ع) می باشد .

به طوری که از مجموع اسناد وقفی زنان 54 درصد آن به این موضوع اختصاص یافته است.اما با این حال تنوع مصارف در سایر بخش های جامعه نیز متناسب با نیاز های هر دوره و عصر مشاهده می گردد که بیانگر حضور زنان در بخش های مختلف جامعه می باشد.
 

موقوفات زنان و مدارس علمیه و طلاب

از موارد بسیار مهمی که واقفان در طول تاریخ به آن بسیار توجه کرده‌اند، مدارس، هزینه تعمیر و اداره آنها بوده است. در آغاز اسلام و تا سال‌ها پس از آن، مکان تعلیم و تعلم در نزد مسلمانان، مساجد و منازل بوده است.

و مدرسه به معنای امروزی آن تاسیس نشده بود. بعدها برای تعلیم و تربیت اطفال در جنب مساجد، مکتب‌هایی به وجود آمد که آنها را «کتاب»نامیده‌اند. کتاب یعنی شاگردان مکتب که مجازاً بر مکتب نیز اطلاق گردیده است. (احمد بن سلمان، ابوسعید،1358: 25)

بررسی تاریخچه وقف در اسلام نشان می دهد که در طول دوره های تاریخی واقفین متعدد املاکی را بر مدارس علوم دینی وقف نموده که به مدد برخورداری از درآمد همین موقوفات در قرون دوم تا چهارم هجری تحولات علمی مهمی در دنیای اسلام رخ داد.

مدارس مهمی همچون مدارس نظامیه در بغداد،مدرسه بیهقیه و سعیدیه در نیشابور،مدرسه الفاضلیه در قاهره،از مدارس مهم و معتبر جهان اسلام بودند که به کمک درآمد موقوفات در ترویج فرهنگ و علوم اسلامی نقش موثری در جهان اسلام ایفاء نمودند. (ساعاتی،1374: 21-20)

در بیرجند نیز حوزه علمیه معصومیه در سال 1161 هجری قمری توسط امیر معصوم خزیمه یکی از دو فرزند امیراسماعیل خان خزیمه از محل موقوفات امیرعلم خان اول ایجاد شد .

این مدرسه محل تربیت طلاب علوم دینی بود که در حجره های آن سکونت اختیار کرده و از محل موقوفات اولیه و کمک های مردمی زندگی می کردند. (گنجی، 1383: 35)
 

موقوفات زنان و کاهش فقر

فقر یکی از موانع عمده پیشرفت و سعادت انسان و به فعلیت رسیدن قوه ها و استعدادهایی است که خداوند متعال برای نیل انسان به کمال مورد نظر، که غرض آفرینش انسان بوده است،به او داده است.

یکی از جاهایی که وقف می تواند بطور فعال وارد عمل شود و موانع سعادت و به فعلیت رسیدن استعدادهای انسان را برطرف کند، وقف است. (سلیمی فر،1370:144).وقف می تواند به عنوان یک اهرم با کارکرد های متنوع در توزیع ثروت و تعدیل اجتماعی موثر باشد.

مطالعه اجمالی تاریخ وقف این حقیقت را روشن می کند که نخستین انگیزه های واقفان برای مبادرت به وقف نابودی فقر و محرومیت از جامعه مسلمین بوده است.بررسی متون وقف نامه ها نیز به خوبی روشن می سازد که مسلمین با استفاده از این سیستم و سنت حسنه در پی «عدالت اجتماعی»به معنی واقعی در جامعه بوده اند.

در محدوده مورد مطالعه ما نیز بررسی متون وقف نامه ها نشان می دهد که زنان در این بخش فعال و تعدادی از موقوفات زنان به این مهم اختصاص یافته.
 

موقوفات زنان و بناهای عام المنفعه

بررسی اسناد وقفی زنان نشان می دهد که بخشی از موقوفات زنان به ایجاد و نگهداری بناهای عام المنفعه با کارکرد های گوناگون اختصاص دارد.مهم ترین مواردی که در این بخش از موقوفات بیشتر مد نظر واقفین قرار گرفته به شرح ذیل است که ویژگی های هر موقوفه در جدول(9) درج شده است:

1ـ مساجد: که حکم خانه های خدا بر زمین ومراکز امور اسلامی مردم و نقش عبادی، آموزشی و سیاسی را بر عهده دارد.
2ـ مدارس علمیه: که در گذشته به شیوه سنتی و امروزه در قالب حوزه های علمیه به شکل نوین خدمات رسانی می نمایند.

3ـ ایجاد مکتب خانه ها: در شهر ها, روستا ها وآبادی ها برای حفظ قرآن کریم ,(یعنی دار الحفاظ).
4) ایجاد حمام های عمومی جهت استفاده همگان و تامین هزینه تعمیرات و دوران آن.

5) ایجاد بوستان ها وباغ ها ویژه ی رهگذران تا از سایه و میوه های آن در طول سال بهره مند گردند.
6) تهیه ظروف غذا ویژه ی مناسبت های شادی وغم برای کسانی که توانایی خرید آن ها را ندارند.

7) ایجاد کاروانسراها، حوض و آب انبار ها برای استراحت تاجران ومسافران.
 

نتیجه گیری

وقف نامه ها به لحاظ برخورداری از نکات متعدد،اجتماعی، ادبی،اخلاقی-عرفانی، مذهبی و پاره ای نکات دیگر درخور تامل و تدبر اند و می توانند به عنوان منابع تحقیق مورد استفاده قرار گیرند.

پرداختن به موضوع وقف زنان در این مقاله بیانگر آن است که زنان در محدوده مورد مطالعه ما در این عرصه همچون بسیاری از عرصه های دیگر اجتماع بسیار پر رنگ ظاهر شده و نشان دهنده حضور فعال آنان در اجتماع حداقل از دوره زندیان و افشاریان تا زمان حال بوده است.

نکته جالب توجه دیگر آنکه به لحاظ منزلت اجتماعی زنان واقفه از طبقات و قشر های مختلف جامعه در این سنت پسندیده مشارکت داشته اند.با این وجود آمار موقوفات زنان در دوره های تاریخی مختلف نشان می دهد .

که در دوره اخیر تعداد زنان واقفه در مقایسه با دوره های قاجار و پهلوی اول رو به کاهش بوده که پرداختن به دلایل آن که بسیار ضروری هم به نظر می رسد خود تحقیقی جداگانه و مستقل را می طلبد.

هر چند در نظرگاه عامه ممکن است وقف یک پدیده سنتی به نظر می آید،اما حقیقت موضوع آن است که بسیاری از کارکردهای آن که در این پژوهش نیز به آن پرداخته شد از قبیل وقف بر مدارس علمیه، اعانت اهل علم و طلاب، دستگیری فقراء و موارد مشابه کارکردهایی هستند .

که در دوران مدرنیته از نیازهای اساسی این دوران به شمار می آیند، زیرا با گذار از سنت به مدرنیته و گسترش نظام سرمایه داری و جهانی شدن اقتصاد و فرهنگ در جهان اختلاف طبقاتی در حال تشدید است که تهدیدی بزرگ برای کشور های در حال توسعه و از جمله کشور ما محسوب که وقف و کارکردهای متنوع آن می تواند در تقابل با آن موثر و مفید واقع شود.