مجتمع های وقفی فرهنگی بنیاد فرهنگی البرز

تمامی دوره‏های تاریخ اسلام و جغرافیای تحت سیطره‏ی فرهنگ اسلامی شاهد تلفیق دو موضوع بسیار اساسی بوده است؛ یکی وقف به عنوان یک عمل عبادی و دیگر موضوع دانش به عنوان یک فریضه‏ی دینی.

ما در این مقال از مقدمات حاشیه‏ای و غیرلازم که بر همگان روشن است در می‏گذریم تا بیانی اجمالی از پرسشهایی داشته باشیم که پاسخ آنها می‏تواند قابلیت‏های ارزشمند فرهنگ اسلامی را در توسعه‏ی همه جانبه‏ی اجتماعی نشان دهد.

شکوفایی تمدن عظیم اسلامی در گذشته مرهون تلاشهایی بوده است که وقوع دوباره‏ی آن امری ممکن است.

آنچه تمدن اسلامی را از تمدنهای دیگر تاریخ ممتاز می‏سازد، تحول و توسعه‏ای همه جانبه در ارکان اجتماعات بشری است بی‏آنکه دین و دینداری به عنوان مقوله‏ای در تزاحم با آن باشد. نه تنها دین در تمدن اسلامی هیچ تزاحمی با توسعه و تعالی دانش و هنر و تفکر نداشته است بل مبنای تمامی حرکتهای فکری و علمی و توسعه‏ی عدالت و رفاه، بوده است.

ما در مقطعی از تاریخ خود به سر می‏بریم که بازنگری و بازآموزی از میراث گذشته خود را بیش از هر زمان دیگر لازم داریم. موضوع توسعه در جوامع اسلامی اگر بر اساس الگوهایی باشد که صرفا بر اساس تقلید و نمونه‏برداری از جوامع غیر اسلامی اتخاد شده است،.

هرگز به سرانجامی خوش نائل نخواهد آمد. تاریخ یک صد و اندی سال گذشتهنشان می‏دهد که ما در اتخاذ روش‏ها برای جبران عقب‏ماندگی خود دچار اشتباه بوده‏ایم. این طرح‏های اتخاذ شده در برنامه‏های توسعه‏ی کشورهای اسلامی چه نتایجی را دربرداشته است؟

آیا در فرهنگ و میراث اسلامی ما الگوهای مناسبی جهت ارائه وجود دارد؟

پاسخ این پرسش هرچه باشد، چه مثبت و چه منفی، بدون کنکاش و تحقیق هیچ فایدتی را دربر نخواهد داشت.

برنامه‏ریزان و طراحان توسعه در جوامع اسلامی باید این شناخت را پیدا کرده باشند که توسعه‏ی تمدن اسلامی هماهنگ و متخذ از آموزش‏های اسلامی بوده است.
اگر این برداشت صحیح از تاریخ گذشته را داشته باشیم.

عقب‏ماندگی خود را جز در پشت کردن به این تاریخ نخواهیم یافت.
ما محصول تبعیت از گذشته‏ی فرهنگی خود نیستیم ما محصول سرپیچی و عصیان در برابر فرهنگ گذشته‏ایم.
هیچ تجدد و تمدن نوینی حاصل نخواهد شد مگر در آموزش و بازنگری نسبت به سنت گذشته.

توسعه‏ی کشورهای اسلامی در تمامی بنیان‏های اجتماعی - اقتصادی و فرهنگی امری ممکن است. اما الگوهای این توسعه از کجا و چگونه باید اتخاذ شوند؟ بنیان فکری این توسعه را کدام فرهنگ باید ساخته باشد؟ چه تئوری‏ها و تفکراتی نحوه‏ی توسعه و اهداف توسعه‏ی ما را در مجموعه‏ی کشورهای اسلامی باید روشن کنند و تبیین نمایند؟

برنامه‏های اجرا شده در توسعه‏ی کشورهای اسلامی آیا تا کنون مورد نقد و بررسی قرار گرفته است؟ موانع اصلی توسعه را در کدام بخش از نهادها و تفکرات امروز جامعه‏ی اسلامی باید جستجو کنیم؟

یکی از آموزش‏های باقی مانده از میراث گذشته که هنوز در بین جوامع اسلامی رایج و شایع است، موضوع وقف است. بخش مهمی از وقف، آموزشی بوده است بنیادی در جهت حفظ و نگهداری میراث علمی و توسعه و حمایت از بقای آن.

تمامی مساجد که بیشترین ارتباط را با آموزش‏های علمی و توسعه‏ی کتابخانه‏ها داشته‏اند و نیز بیشترین مدارس و مجتمعهای آموزشی از موضوعات «وقف»اند. موضوعی که هنوز نیز زنده و پابرجاست و می‏تواند دوباره موجبات تعالی تفکر را در جامعه‏ی اسلامی موجب شود.

موضوع مدارس و مجتمعهای آموزشی را نباید مجرد نگاه کرد. این مدارس و مجتمعها با مجتمعهای کشاورزی و تجاری و بسیاری از انحا فعالیت‏های اقتصادی دیگر در ارتباط و تعاطی بوده است، و می‏تواند باشد.

موضوع وقف و مجتمع‏های آموزشی از چنان قابلیت‏هایی برخوردار است که می‏تواند از برنامه‏های اساسی قابل مطالعه و بررسی برای طراحان و برنامه‏ ریزان کشورهای اسلامی و بانک توسعه‏ی اسلامی باشد. این مطالعات بدون داشتن یک تفکر مبنایی که ایمان و اعتقاد به مبدأ این تعالیم است، نتایج لازم را نخواهد داشت.

تلاش‏های فردی و اجتماعی در کشورهای اسلامی می‏تواند با راهنمایی‏های برنامه‏ریزان مطلع، سمت و سویی بهتر و کارآمدتر داشته باشد. دخالت دولتها در امر اجرای مجتمع‏ه ای فرهنگی یا نظارت و مدیریت آنها از اموری است که باید مورد تحقیق قرار گیرد و نتایج حاصله از عملکرد دولتها در چندین دهه‏ی گذشته معلوم و مشخص شود.

ما در مقطعی تاریخی قرار گرفته‏ایم که باید بر تجربه‏های خود بیفزاییم و این امری است ممکن تا اصلاح لازم انجام پذیرد و راه آینده با تکیه بر تجربه‏های گذشته هموار گردد.
 

تاریخچه‏ ی تأسیس بنیاد فرهنگی البرز
یکی از این مجتمعهای فرهنگی که در جامعه‏ی اسلامی ایران بنیان نهاده شده، «بنیاد فرهنگی البرز» ما در این مقال سعی می‏کنیم گزارشی هر چند کوتاه از اساس‏نامه و عملکرد این بنیاد بیان کنیم.

در ماده‏ی یک اساس‏نامه‏ی بنیاد چنین آمده است:

«این بنیاد که به موجب اساس‏نامه رسما به ثبت رسیده، مؤسسه‏ای است غیرانتفاعی دارای شخصیت حقوقی».

بنیاد فرهنگ البرز در 27 اسفندماه 1342 با سرمایه‏ی شخصی مرحوم حسین‏علی البرز در تهران تأسیس شد. هدف این بنیاد خیریه اشاعه‏ی فرهنگ اسلامی از طریق اعطای وام و کمک هزینه‏ی دانشجویی واهدای جوایز به دانش‏پژوهان ممتاز اعلام شد.

علاوه بر ثبت اساس‏نامه در اداره‏ی ثبت شرکتهای غیر انتفاعی، اقرارنامه‏ای در دفتر اسناد رسمی تنظیم شد که بر اساس آن تمامی اموال «بنیاد فرهنگی البرز» از طرف مؤسس برای اشاعه‏ی فرهنگ به صورتی مترقی و با رعایت مواد 39 گانه‏ی اساس‏نامه‏ی ثبت شده، تحبیس و تأیید گردید.

به موجب ماده‏ی 17 اساس نامه، مؤسس خود را از برداشت هرگونه وجهی به عنوان حقوق و پاداش و هزینه‏ی سفر و یا هر عنوانی که جنبه‏ی انتفاع شخصی داشته باشد، محروم کرد.


مؤسس در جهت حفظ استقلال «بنیاد فرهنگی البرز» در ماده‏ی 8 اساس‏نامه، بنیاد را از دریافت هرگونه وجهی از دولت و یا اشخاص حقوقی و حقیقی برای پیشبرد اهداف بنیاد محروم ساخت.

از تاریخ تأسیس بنیاد فرهنگی البرز تا سال 1357 که انقلاب اسلامی ایران به وقوع پیوست. بنیاد توانسته بود به 1452 نفر دانشجو کمک هزینه‏ی تحصیلی و وام اشتغال به کار، بدون بهره پرداخت کند.
و نیز در همین زمان این بنیاد به تعداد بسیاری از دانش‏آموزان و دانشجویان رتبه‏ی اول و نیز به دانشمندان و پژوهندگان مخترع و مکتشف جوایزی اعطا کرد. البته با در نظر گرفتن تأسیسات و رقبات این مؤسسه‏ی فرهنگی خدمات این مؤسسه را باید به موارد ذکر شده‏ی بالا منحصر نکرد.

در فروردین ماه سال 1358 مؤسس محترم از طریق ارسال یک نامه از کانادا به حضور رهبر انقلاب اسلامی، حضرت امام خمینی (ره) از ایشان استدعا کرد که تولیت موقوفات بنیاد فرهنگی البرز را بپذیرند.

حسب دستور حضرت امام، ذیل نامه‏ی مذکور، به هیئت امنای اوقاف گزارشی از فعالیتهای بنیاد از بدو تأسیس، اهداف و احراز عمل به نیت واقف تهیه و تقدیم شد. متن دستور امام (ره) چنین است:

بسمه تعالی
حضرت آقایان هیئت امنای اوقاف، هیئتی برای رسیدگی و عمل به مندرجات وقف‏نامه‏ی مذکور در این ورقه تعیین بنمایند. معلوم است این هیئت مرکب از امنا و معتمدین و یک نفر روحانی مورد اعتماد خواهد بود.

از سال 1359 بنیاد فرهنگی البرز تحت نظارت هیأت امنای منتخب سازمان اوقاف و امور خیریه، فعالیتهای خود را ادامه داد.

بنیاد فرهنگی البرز پیش از انقلاب دارای 4 باب ساختمان بود که 2 باب آن نیمه ویران و غیرقابل استفاده بود. سازمان اوقاف با همکار هیئت امنای بنیاد، احیا و بازسازی موقوفات بنیاد را آغاز کرد و همین امر موجب اعتماد مؤسس در رسیدگی به موقوفات و اجرای برنامه‏های مطروحه در اساس‏نامه گردید

و ایشان طی نامه‏ای به هیئت امنای بنیاد با ذکر انگیزه و هدف از تأسیس، یک دستگاه ساختمان را که ملک شخصی ایشان بود - زمینی به مساحت 800 مترمربع در خیابان فلسطین شمالی - به بنیاد فرهنگی البرز اهدا کرد، که این ساختمان پس از بازسازی هم‏اکنون دارای 6 دستگاه آپارتمان، 6 باب مغازه و 4 طبقه زیرزمین می‏باشد.
 

نگاهی به اساس‏ نامه ‏ی بنیاد فرهنگی البرز
در ماده‏ی اول این اساس‏نامه ذکر شده است که بنیاد مؤسسه‏ای غیرانتفاعی و دارای شخصیت حقوقی است.

در ماده‏ی دوم به هدف و نیت بنیاد فرهنگی البرز که صرفا کمک به اشاعه‏ی فرهنگ انقلاب اسلامی به پیروی از رهنمودهای حضرت امام (ره) است، اشاره شده است .

با این قید و توضیح که هدف «تجلیل از مقام علمی دانشمندان و پژوهندگان برگزیده‏ی مسلمان و تشویق دانش آموختگان برگزیده و نوباوگان و نوجوانان با استعداد» است.

عناوین این خدمات فرهنگی عبارت است از:
اعطای جوایز به دانش آموختگان سراسر کشور، اعطای جوایز صاحبان ابتکار و ابداع، چاپ و نشر کتاب و مقالات علمی و تحقیقی در ابعاد گوناگون فرهنگ اسلامی، اعطای وام درازمدت و بدون بهره به دانش پژوهان، احداث یا خرید ساختمانهای مناسب برای ایجاد مدارس با حق تقدم مناطق محروم و مستضعف، تشکیل مجالس و محافل مختلف علمی و تحقیقی.

تبصره‏هایی ذیل ماده‏ی 2 آمده است که قابل تأمل است. اولین تبصره تغییر عناوین خدمات فرهنگی است که ذکر شد. در این تبصره امکان تغییر و تبدیل خدمات و ذکر آنها در تدوین جدید اساس‏نامه پیش‏بینی شده است.

در تبصره‏ی 2 تعیین میزان جوایز و اعتبارات، با توجه به درآمد متغیر بنیاد در نظر گرفته شده است.
موضوع ماده‏ی 3 تعیین ساختمان شماره‏ی یک در تهران به عنوان مرکز اصلی بنیاد است.
در ماده‏ی 4 تاریخ تأسیس از 27 اسفندماه 1342 ه ش تا مدت نامحدود آمده است.

فصل سوم
شامل دارایی‏های بنیاد است
که مشروحا ذکر شده است که «عبارت است از اموال منقول و غیرمنقول و وجه نقد و مطالبات و ذخائر تدریجی که بر اساس ارزیابی سال 1365 و ترازنامه اسفندماه سال 1364 موجود در بنیاد تعیین گردیده، جمعا به مبلغ دو میلیارد و دویست و بیست و پنج میلیون و پانصد و پنجاه و هشت هزار و پانصد و دو ریال (2225558502 ریال)».
 

موقوفات بنیاد فرهنگی البرز

در حال حاضر بنیادی دارای 12 رقبه‏ی وقفی است که مشخصات آنها عبارت است از:
واحد شماره‏ی 1: واقع در خیابان لاله‏زار - چهار راه مهنا در پنج طبقه، دفتر مرکزی بنیاد نیز در این ساختمان واقع شده است. واحدهای مختلف این ساختمان در اجاره‏ی صنوف مختلف است.

واحد شماره‏ی 2: ساختمان تجاری - محل هتل ایرانشهر در تهران؛
واحد شماره‏ی 3: مجتمع تجاری در 6 طبقه واقع در خیابان لاله‏زار نو؛
واحد شماره‏ی 4: واحد تجاری واقع در خیابان قلهک؛
واحد شماره‏ی 5: مدرسه راهنمایی آیت الله شیخ جعفر شوشتری واقع در منطقه‏ی «کیان آباد» شهرستان اهواز؛

واحد شماره 6: مدرسه‏ی راهنمایی حضرت سجاد (ع) واقع در منطقه‏ی «زیتون کارگری» شهرستان اهواز، این دو مدرسه در زمان جنگ با موافقت هیأت امنا و نظارت فنی سازمان توسعه و تجهیز مدارس ساخته شد و در اختیار اداره‏ی آموزش و پرورش شهرستان اهواز قرار گرفت.

واحد شماره‏ی 7: ساختمان مسکونی تجاری در اجاره‏ی مستأجران واقع در خیابان فلسطین؛
واحد شماره‏ی 8: مدرسه‏ی راهنمایی آیت الله طالقانی؛
این مدرسه مجهز به 21 باب کلاس، آزمایشگاه و چند تالار اجتماعات است و در اختیار منطقه‏ی 3 آموزش و پرورش تهران قرار گرفته است.


واحد شماره‏ی 9: یک باب دبستان واقع در روستای «خورزن» از توابع شهرستان خمین، این دبستان در اختیار اداره‏ی آموزش و پرورش شهرستان خمین قرار دارد.

واحد شماره‏ی 10: مجتمع آموزشی شامل دبستان، مدرسه‏ی راهمایی، دبیرستان به مساحت 31 هزار مترمربع واقع در شهرستان آشتیان. عملیات ساختمانی این واحد از سال 1371 شروع شده و شامل غذاخوری، خوابگاه دانش‏آموزان و آزمایشگاه خواهد بود.

واحد شماره‏ی 11: ساختمان تجاری واقع در خیابان منوچهری تهران مشتمل بر 8 دستگاه آپارتمان؛
واحد شماره‏ی 12: واقع در اراضی «آسیاب کهک» از موقوفات نوش‏آفرین خانم.

اراضی «آسیاب کهک» موقوفه‏ی آموزشی است که عرصه‏ی آن در زمره‏ی موقوفه‏ی نوش آفرین خانم بوده و اعیان آن در اجاره‏ی بنیاد البرز است.

بنیاد فرهنگی البرز در این اراضی یک مدرسه‏ی راهنمایی در 4 طبقه دراری 16 باب کلاس، محل امتحانات، کارگاه و آزمایشگاه احداث کرده است. این مدرسه در اختیار منطقه‏ی 2 آموزش و پرورش قرار گرفته است.

بنیاد فرهنگی البرز از درآمدهای حاصل از واحدهای تجاری خود، به دانشجویان دانشگاهها نیز وام تحصیلی پرداخت می‏کند. تا پایان خردادماه سال 1372، حدود 2658 دانشجو از وام تحصیلی بنیاد استفاده کرده‏اند.

وام تحصیلی به مبلغ 200000 ریال در 20 قسط مساوی پرداخت می‏شود.

بنیاد هر ساله طی مراسم ویژه‏ای جوایزی را به دانش‏آموزان و دانشجویان ممتاز در مقاطع مختلف تحصیلی که از دانشگاهها و مراکز آموزشی معرفی می‏شوند، اهدا می‏کند.

همچنین بر اساس اهداف و اساس‏نامه‏ی این بنیاد اقداماتی در زمینه‏ی انتشار کتب علمی و دینی و تهیه‏ی کتاب برای کتابخانه‏های مراکز علمی و دینی صورت گرفته است. در اینجا به برخی از خدمات فرهنگی این بنیاد اشاره می‏کنیم:

1. اعطای جوایز برگزاری مسابقات علمی سالگرد شهادت استاد مرتضی مطهری از طریق مدرسه‏ی عالی شهید مطهری؛
2. اهدای کتاب به کتابخانه‏ی بنیاد دائرةالمعارف بزرگ اسلامی؛

3. اهدای قرآن مجید و کتب مختلف مذهبی و علمی و کیف جای نوار قرآن و کیف جای مداد و ماشین حساب و ساعت رومیزی و چادرنماز و جوایز دیگر به نهادها، مناطق جنگی، مدارس، مساجد، دانشگاه علم و صنعت ایران و دانشکده‏ی علوم تربیتی و دانش‏آموزان ممتاز؛

4. خرید 500 دوره کتاب تفسیر المیزان نوشته‏ی مرحوم آیت‏الله علامه طباطبائی جهت اهدا به کتابخانه‏های عمومی داخل کشور؛
5. چاپ تعداد 20000 جلد کتاب، با 50 درصد هزینه‏ی چاپ آن توسط بنیاد به سود خریداران، تا کتاب مزبور به بهای نصف قیمت در درسترس علاقمندان قرار گیرد.

6. چاپ تعداد 2000 جلد کتاب ارث از نظر اسلام نوشته‏ی مرحوم حضرت آیت الله محمدباقر آشتیانی.
7. کمک به انتشار مجله‏ی آینده‏سازان ارگان اتحادیه‏ی

انجمنهای اسلامی دانش‏آموزان و مجله‏ی پیوندارگان انجمن اولیا و مربیان وزارت آموزش و پرورش؛
8. کمک به مدارس و مرکز تربیت معلم شهید چمران؛

9. پرداخت بورس تحصیلی و جایزه به دانش‏آموزان برنده‏ی
مسابقات ریاضی و ادبیات فارسی سراسر کشور معرفی شده از سوی دفتر تحقیقات و برنامه‏ریزی وزارت آموزش و پرورش؛

10. پرداخت وام به فرهنگیان از طریق انجمن اسلامی معلمان و مؤلفین کتاب و دانشجویان دانشگاهها؛
11. پرداخت وام جهت کمک به انتشار آثار علمی و فرهنگی و مذهبی به نهادها؛

12. پرداخت وام به کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان جهت انتشار کتاب حماسه‏ی ایمان و....

ضمنا جالب است بدانیم که اداره‏ی موقوفات گسترده‏ی البرز با حداقل نیرو، بازدهی فرهنگی و خدماتی خوبی داشته است.
 

بنیاد فرهنگی البرز و موضوع توسعه

اساس‏نامه‏ی بنیاد فرهنگی البرز به گونه‏ای تنظیم شده است که توسعه‏ی آن را ممکن می‏سازد. در ماده‏ی 9 این اساس‏نامه آمده است:

«چنانچه ذخایر بنیاد به پایه‏ای برسد که برای ایجاد بنای جدیدی کافی باشد با تصویب هیئت امنا مدیرعامل وقف اجازه دارد اقدام به خرید یا ایجاد ساختمان بنماید، مشروط بر آنکه رعایت تمام جوانب و شؤون بنیاد از جهت منافع آتی و مصالح آن شده باشد.»

این موضوع باید در تمامی موقوفات به گونه‏ای لحاظ شود تا هیچ موقوفه‏ای از انتفاع خارج نشود. در اساس‏نامه‏های ثبتی و یا وقف‏نامه‏ها می‏توان با آگاهی دادن به واقفان به گونه‏ای عمل کرد که هم عین موقوفه و هم مصارف آن قابل توسعه و تبدیل و تغییر باشد و توسعه‏ی موقوفات بدون در نظر گرفتن امکان تبدیل به احسن آن در شرایط خاص ممکن نیست.

البته باید جهات شرعی و قانونی در این امر چنان لحاظ شود که موجبات سوء استفاده را فراهم نسازد و تبدیل و تغییر بهانه‏ای برای تصرف موقوفات در اختیار صاحبان قدرت قرار ندهد. در اساس‏نامه‏ی بنیاد فرهنگی البرز به این مورد توجه شده است.

در ماده‏ی 10 چنین آمده است: «تبدیل به احسن نمودن هر یک از مایملک غیرمنقول بنیاد باید به تصویب هیئت امنا برسد و پس از تأیید رئیس دیوان عالی کشور و یا قائم مقام رسمی او برابر مقررات سازمان اوقاف و امور خیریه عمل شود».

توجه به یکی از آمارها نشان می‏دهد که بنیاد فرهنگی البرز قابلیت لازم را جهت توسعه دارد. از سال 1358 تا کنون تعداد دانشجویانی که از کمکهای تحصیلی بیناد برخوردار بوده‏اند حدود 5000 نفر بوده است و این با توجه به آماری که در گذشته بوده رقمی بسیار بالا را نشان می‏دهد

و نیز تعداد ساختمانهای بنیاد از 4 ساختمان با زیربنای 17587 مترمربع به 15 ساختمان با زیربنایی به مساحت 33442/46 مترمربع توسعه یافته است.
 

خاتمه

بنیاد فرهنگی البرز قابلیت‏های لازم را جهت توسعه چه به لحاظ توسعه‏ی مراکز فرهنگی و چه به لحاظ تبدیل و تغییر به احسن موقوفات داشته است. و همین موضوع باعث شده است .

تا هیئت امنا و مدیرعامل این بنیاد توان لازم را جهت توسعه‏ی فعالیتهای فرهنگی و حتی تغییر عناوین کمکهای بنیاد داشته باشند که اگر این موضوع بیشتر و بهتر کارشناسی شود می‏توان فعالیتهای فرهنگی بنیاد را تعالی و وسعت بیشتری ببخشد.

آمار ساختمانها، بهای تمام شده، مقدار زیربنا، میزان وامهای پرداختی و کمکهای بلاعوض
بنیاد فرهنگی البرز از سال 1342 تا پایان سال 1377

1. تعداد مدارس ساخته شده بنیاد: 8 دستگاه؛
2. تعداد ساختمانهای اداری و تجاری: 6 دستگاه؛
3. حمام احداث شده در شهرستان آشتیان: 1 دستگاه؛
4. مقدر زیربنای آموزشی و اداری و تجاری موقوفات بنیاد: 3344246 مترمربع؛
5. ارزش تمام شده‏ی ساختمانهای بنیاد: 6194914384 ریال؛
6. میزان کل وامهای پرداختی و کمکهای بلاعوض:1131472720 ریال؛

نویسنده: سید ناصر هاشم‏ زاده
* این مقاله در تاریخ 1402/4/20 بروز رسانی شده است.