اینجا دموکراسی جواب نمی‌دهد

نويسنده: كیوان فیض‌اللهی
دوستداران پلوتون، ناامید نباشید: محققان هنوز از جنگیدن برسر این نهمین سیاره منظومه شمسی دست نكشیده‌اند. البته شمایی كه دوستدار پلوتون هستید به خوبی به یاد دارید كه دو سال پیش كه انجمن بین‌المللی ستاره‌شناسی (IAU) در اقدامی بی‌رحمانه و بر اساس رای‌گیری پلوتون را از سیاره به «سیاره كوتوله» تنزل درجه داد، بسیاری از همین محققان جار و جنجال به پا كردند تا جلوی این كار را بگیرند. آنها تصمیم گرفته‌اند یك بار دیگر این مناقشه را زنده كنند، اما این بار زیر پرچم ادراك عموم از علم.
محققان ایستاده در دو طرف این دعوا وعده كرده‌اند تا در ماه آگوست آینده در آزمایشگاه فیزیك كاربردی دانشگاه جان هاپكینز رو در روی یكدیگر صف آرایی كنند. مارك سیكس (M.Sykes)، یكی از ترتیب دهندگان این كنفرانس موسوم به «مناظره سیاره كبیر: علم به عنوان یك فرآیند» و مدیر انستیتو علوم سیاره‌ای در آریزونا می‌گوید: «هدف از این كنفرانس این است كه به مردم یاد بدهیم علم فرآیندی است كه پیوسته خود را بازنگری و اصلاح می‌كند.» سیكس در ادامه افزود «مردم باید از نزدیك با چنین فرآیندی روبه‌رو شوند. اقدام دو سال پیش انجمن بین‌المللی ستاره‌شناسی این احساس را در مردم به وجود آورد كه گویی علم به دست گروهی از دانشمندان انجام می‌شود كه پشت در‌های بسته مدام در حال رای دادن هستند.»
بر اساس برنامه‌ریزی‌های انجام شده در بخشی از این كنفرانس موافقان و مخالفان درباره تعریف ارائه شده از سوی IAU در مورد سیاره (جرم سماوی كروی كه مدار حركتش از دیگر رقیبان متمایز باشد) و نسخه جدیدتری از این تعریف كه از جانب برخی محققان مثل سیكس ترجیح داده می‌شود، به نوبت سخنرانی خواهند كرد.
علاوه بر این، سخنرانی دیگری با عنوان «چالش‌ها و فرصت‌ها» نیز در برنامه‌ها گنجانده شده است كه به آموزگاران دعوت شده به این كنفرانس اختصاص دارد. به گفته سیكس «یكی از مشكلاتی كه در این دو سال با آن مواجه بودیم سردرگمی آموزگاران درباره محتوای دروس بود.» البته در این میان مقاومت طولانی در برابر تصمیم IAU باعث خستگی برخی از محققان نیز شده است. هارولد لویسن (H.Levison)، دانشمند علوم سیاره‌ای در انستیتو تحقیقاتی ساوت وست در كلورادو می‌گوید: «به اعتقاد من این مبارزه بیش از هر چیز به اعتبار ما خدشه وارد می‌كند.» لویسن با نتیجه‌گیری انجمن بین‌المللی ستاره‌شناسی درباره پلوتون موافق است اما او بیشتر موافق این ایده است كه سیاره‌ها به دو گروه تقسیم شوند: ماژور و مینور. با وجود همه این جاروجنجال‌ها IAU هنوز باید تصمیم بگیرد كه موضوع را طی همایشی در سال آینده مورد بازنگری قرار دهد یا نه.
با وجود دو دستگی محققان درباره پلوتون به نظر می‌رسد كه ناشران كتاب‌های درسی كاسه داغ‌تر از آش شده و در تایید تنزل درجه پلوتون، از دیگران پیشی گرفته‌اند. برای مثال به گفته دانا بكمن (D.Backman)، دانشمند علوم سیاره‌ای در مركز تحقیقاتی ایمز ناسا «در پیش نویس كتاب «دورنما‌های ستاره‌شناسی» (چاپ اول ۲۰۰۷) كه پیش از اجلاس آگوست ۲۰۰۶ IAU نوشته شده بود نیز پلوتون از نقشه سیاره‌های موجود در منظومه شمسی جدا شده است.» بكمن در ادامه افزود «در واقع تصمیم IAU چیزی را بیان می‌كرد كه ما پیشتر به آن اعتقاد داشتیم و درباره آن نیز نوشته بودیم.» به گفته جك لیسائور (J.Lissauer)، همكار بكمن در مركز ایمز و برنده جایزه كمبلیس از انجمن ستاره‌شناسی آمریكا در سال ۲۰۰۷ «در كتاب «علوم سیاره‌ای» (چاپ اول ۲۰۰۱) با اینكه پلوتون در میان سیاره‌های منظومه شمسی طبقه‌بندی شد اما در ویرایش دوم این كتاب كه در سال ۲۰۰۹ منتشر خواهد شد، نام پلوتون از این فهرست خارج شده است.»
در واقع پلوتون همواره متفاوت از دیگر سیاره‌های منظومه شمسی بوده است. این سیاره با جرمی در حدود یك پنجم كره‌ماه، بزرگ‌ترین جرم یخی در میان اجرام یخی تشیكل‌‌دهنده كمربند كوئیپر (Kuiper) به شمار می‌آید كه در فراسوی مدار سیاره نپتون كشیده شده است. پلوتون بر خلاف چهار سیاره درونی و خاكی منظومه شمسی، در بهترین حالت اتمسفری بی‌نهایت رقیق دارد. چهار سیاره بیرونی مشتری مانند نیز سیاره‌هایی عظیم و گازی هستند. در واقع سیاره نهم سابق كه مدار كاملا مختلف‌المركز یا بیضی شكل آن مدار سیاره نپتون را نیز قطع می‌كند، هیچ شباهتی به این چهار سیاره بیرونی ندارد. به گفته لویسن «وقتی به نقشه منظومه شمسی و مسیر حركت سیارات نگاه می‌كنید هشت سیاره را می‌بینید و چیزی در میان آنها كه با دیگران متفاوت است.» ناگهان در سال ۲۰۰۳ اخترشناسان سیاره دهمی موسوم به «اریس» (Eris) را كشف كردند كه جایگاه پلوتون به عنوان بزرگ‌ترین جرم در كمربند كوئیپر را از آن خود كرد. لویسن در ادامه به این نكته اشاره می‌كند كه كشف اریس این ذهنیت را برانگیخت كه از این به بعد اجرام بیشتری نیز كشف می‌شوند كه باید سیاره پنداشته شوند. بیچاره بچه‌مدرسه‌ای‌هایی كه باید سال به سال اسامی بیشتری را به خاطر بسپارند. بنابراین IAU تابستان دو سال پیش نشستی را در پراگ ترتیب داد تا درباره نخستین تعریف رسمی از سیاره تصمیم‌گیری شود. گروه كاری منصوب شده‌ای از جانب IAU در آغاز این پیشنهاد را داد تا سیاره را در درجه اول بر اساس گرد بودنش تعریف كنیم. این تعریف نه تنها پلوتون و اریس كه كارن (Charon)، قمر پلوتون و سرس (Ceres)، بزرگ‌ترین سیارك قرار گرفته در كمربند میان مریخ و مشتری را نیز در بر می‌گرفت. پس از كلی مباحثه كه به محافل عمومی هم كشیده شد، سرانجام این گروه كاری تعریف را به این شكل اصلاح كرد كه سیاره علاوه بر گرد بودن باید ناحیه مداری‌اش را از دیگر رقیبان به طور واضح جدا كند كه هیچ كدام از آن چهار جرم از پس چنین شرطی بر نمی‌آید. سپس رای‌دهندگان IAU سری به نشانه تایید تكان دادند و آن چهار جرم مزبور را در گروه «سیاره‌های كوتوله» طبقه‌بندی كردند. اما همه با این تصمیم موافق نبودند. برای مثال محققانی كه روی ماموریت «افق جدید» ناسا به سوی پلوتون و كمبرند كوئیپر كه در سال ۲۰۰۶ پرتاب شد كار می‌كردند، به جای كار روی سیاره‌ای واقعی ناگهان خودشان را مشغول سر و كله زدن با سیاره‌ای كوتوله یافتند.
پس از این سرخوردگی بزرگ، گروهی متشكل از ۳۰۰ دانشمند علوم سیاره‌ای عریضه تظلمی در اعتراض به تعریف IAU نوشتند و در آن تعریف جدیدی را خواستار شدند. عدم‌پذیرش عنوان سیاره كوتوله از سوی آنها به این نكته اشاره داشت كه تعریف IAU هنوز به تفسیر نظرات كارشناسی علمی نیاز دارد. برای مثال نپتون مانع از حركت پلوتون روی مدارش نمی‌شود و اینكه مدار مشتری كاملا از مجموعه سنگ‌هایی موسوم به سیارك‌های ترویان جدا نیست. لیسائور و همكارش در نگارش كتاب درسی «دورنما‌های ستاره شناسی» استفاده از اصطلاح سیاره كوتوله را به خاطر پیشگیری از چنین ابهاماتی محدود كردند. به گفته وی «ما از تعریف IAU مبنی بر گرد بودن و متمایز بودن ناحیه مداری را استفاده نمی‌كنیم، چرا كه مطمئن نیستیم اگر روزی جرم مشتری‌مانندی در فاصله ۱۵ میلیارد كیلومتری پیدا شود، حتی در صورت متمایز نبودن ناحیه مداری‌اش باز هم به عنوان سیاره طبقه‌بندی نشود.»
در شماره اخیر ژورنال Science سیكس این بحث را در مورد تعریف گرد بودن مطرح می‌كند. زمانی كه جرمی به اندازه كافی بزرگ باشد بر اثر نیروی گرانش خودش به شكل كره در می‌آید. سیكس در ادامه می‌گوید وقتی این اتفاق افتاد، مواد چگال‌تر به سوی مركز كره حركت می‌كنند و فرآیند‌های زمین‌شناختی وارد كار می‌شوند، فرآیند‌هایی مثل آتشفشان، صفحه‌های تكتونیك و فرسایش. سیكس، یكی از اعضای تیم علمی ماموریت «داون» ناسا به سوی سیاره كوتوله «سرس» و «وستا»، دو عضو بزرگ‌تر كمربند خرده‌سیاره‌ای میان مریخ و مشتری، می‌گوید: «تعریف جرم گرد راهنمای بسیار مفیدی برای دانشمندان علوم سیاره‌ای خواهد بود تا بتوانند اجرامی را در منظومه شمسی انتخاب كنند كه تحقیق روی آنها بتواند مایه روشن شدن فرآیند‌های زمین‌شناختی در زمین باشد. وفتی خواص گوناگون اجرام مختلف را مورد بررسی قرار می‌دهید، در واقع از این مسئله صحبت می‌كنید كه این اجرام چگونه به یكدیگر مربوط می‌شوند؟ اما شیوه IAU در طبقه‌بندی چیزها، مطلقا بینشی به دست نخواهد داد.»
اد پرادر (E.Prather)، دانشیار رصدخانه استوارد در دانشگاه آریزونا درباره تعریف IAU معتقد است «چنین ادعایی با دلایل و مداركی كه باید در كلاس‌های درس بیان شوند همخوانی ندارد.» پرادر در ادامه افزود حتی پیش از نشست IAU در پراگ نیز او در كلاس‌ها به دانشجو‌هایش یاد می‌داد كه سیارك‌ها و اجرام موجود در كمربند كوئیپر را بر اساس چگونگی شكل‌گیریشان از هشت سیاره دیگر متمایز بدانند: در واقع مواد چگال‌تر در دیسك سیاره‌ای ابتدایی به دور خورشید اولیه به سمت داخل جمع شدند كه در نتیجه این روند سیاره‌های خاكی به وجود آمدند، در حالی كه گاز‌ها به نواحی دور‌تر و بیرونی روان شدند و سیاره‌های مشتری مانند یا غول‌های گازی را پدید آوردند. پرادر می‌گوید كه مطابق معمول در همه كلاس‌هایش درباره این مناقشه نظرات دانشجو‌ها را جویا می‌شود و حدود ۷۰ درصد از آنها به فكر فرو می‌روند. به گفته پرادر «بله دلیلی وجود ندارد كه پلوتون سیاره باشد. تنها صخره‌ای است كه در دور دست نشسته است. اما تعریف سیاره به عنوان یك جرم گرد مشكلات خاص خودش را دارد، چرا كه این تعریف به خودی خود تفاوتی بین سیاره‌ها و اقمار قائل نیست.»
به هر حال این محققان و دانشمندان معترض به تصمیم IAU چه تنزل درجه پلوتون را بپذیرند و چه زیر بار نروند، نگرانی آنها درباره ادراك عموم از فرآیند علمی همچنان پابرجا خواهد بود. به گفته سیكس «علم این نیست كه سازمان‌هایی حقیقت را به خورد توده‌ها بدهند، علم بسیار سر زنده‌تر است و آشفته‌تر.» اما این همان آشفتگی‌ای است كه مایه نگرانی پرادر شده است: «به اعتقاد من این مسئله باید بحثی حیاتی میان دانشمندان باشد نه معلمان و عوام.» در غیر این صورت به اعتقاد پرادر مردم گمان می‌كنند كه دانشمندان بر اساس احساسات شخصی یا روند‌های تاریخی تصمیم‌گیری می‌كنند نه فرآیند‌های طاقت‌فرسا. اگر چنین چیزی رخ دهد همانطور که پرادر می‌گوید: .»
منبع:http://www.s-nova.blogfa.com

تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله