آداب و اسرار رکوع

چون عبد سالک خواهد وارد منزل خطرناک رکوع شود، بايد خود را مهياي آن مقام کند؛ و با دست خود توصيف و تعظيم و عبادت و سلوک خود را پشت سر اندازد و دست ها را تا حذاي(1) گوش بلند کند و کف هاي خالي خود را رو به قبله کند و صفر اليد و تهي دست با قلب پر از خوف و رجاء- خوف از تقصير و قصور به قيام به مقام عبوديت و رجاء واثق به مقام مقدس حق که او را تشريف داده و به چنين مقاماتي که از خلصّ اولياء و کملّ احباء است بار داده- وارد منزل رکوع شود.
انحناء رکوع: بدان که عمده ي احوال صلوة سه حال است، که ساير اعمال و افعال، مقدمات و مهيئات آنها است. اول قيام؛ و دوم رکوع؛ و سوم سجود.
چون صلوة، معراج کمالي مؤمن و مقرب اهل تقوي است، متقوم به دو امر است که يکي مقدمه ي ديگر است:
اول: ترک خودبيني و خودخواهي؛ که آن، حقيقت و باطن تقوي است.
دوم: خداخواهي و حق طلبي؛ که آن، حقيقت معراج و قرب است. و لهذا در روايات شريفه است که «الصلوة قربان کل تقي».(2) چنانچه قرآن شريف نيز نور هدايت است ولي براي متقين: (ذلک الکتاب لا ريب فيه هدي للمتقين).(3)
بالجمله، در اين سه مقام که مقام قيام و رکوع و سجود است، اين دو مقام به تدريج حاصل شود. پس، در حال «قيام» ترک خودبيني است به حسب مقام فاعليت؛ و رؤيت فاعليت حق و قيوميّت حق مطلق است. و در «رکوع» ترک خودبيني است به حسب مقام صفات و اسماء؛ و رؤيت مقام اسماء و صفات حق است. و در «سجود» ترک خودبيني است مطلقاً و خداخواهي و خداطلبي است مطلقاً. و جميع منازل سالکين از شئون اين مقامات ثلاثه است؛ چنانچه بر اهل بصيرت و اصحاب عرفان و سلوک واضح است.

روايتي از امام صادق عليه السلام درباره ي اسرار رکوع:

عن مصباح الشريعة، قال الصادق عليه السلام: «لا يرکع عبد لله رکوعاً علي الحقيقة، الا زينه الله تعالي بنور بهائه، و أظله في ظلال کبريائه، و کساه کسوة اصفيائه. و الرکوع اول، و السجود ثان، فمن اتي بمعني الاول، صلح للثاني. و في الرکوع ادب، و في السجود قرب؛ و من لا يحسن الدب، لا يصلح للقرب. فارکع رکوع خاضع لله بقلبه، متذلل و جل تحت سلطانه، خافض له بجوارحه خفض خائف حزن علي ما يفوته من فائدة الراکعين. و حکي ان الربيع بن خثيم کانيسهر باليل الي الفجر في رکعة واحدة؛ فاذا هو اصبح، رفع (تزفر-خ) و قال: آه، سبق المخلصون و قطع بنا و استوف رکوعک باستواء ظهرک. و انحط عن هتمک في القيام بخدمته الا بعونه. و فر بالقلب من وساوس الشيطان و خدائعه و مکائده. فان الله يرفع عباده بقدر تواضعهم له؛ و يهديهم الي اصول التواضع و الخضوع بقدر اطلاع عظمته علي سرائرهم».(4)

رفع سر از رکوع

سرّ آن رجوع از وقوف در کثرات اسمائيه است؛ زيرا که پس از حصول حال صحو از فناي اسمائي، عبد سالک قصور و تقصير خود را مشاهده کند؛ چه که مبدأ خطيئه ي آدمي، که ذريه ي او بايد جبران آن کند، توجه به کثرات اسمائيه که باطن شجره است مي باشد.
و چون خطيئه ي خود، که ذريه است، و خطيئه ي آدم، که اصل خود است، دريافت، به مقام تذلّل و نقصان خود پي برد و مهياي براي رفع خطيئه، که به خفض جناح در حضرت کبرياء است، شود؛ و اقماه ي صلب از اين مقام نمايد، و با تکبير بعد از رکوع رفع کثرات اسمائيه نمايد، و صفراليد متوجه منزل ذلت و مسکنت و اصل ترابيّت شود.
و آداب مهمه ي آن، يافتن خطر بزرگ مقام و چشاندن به قلب است با تذکر تامّ، و مجاهده ي در توجه به حضرت ذات و ترک توجه به خود، حتي به مقام ذلت خويش است.
و بدان اي عزيز! که تذکره تام از حضرت حق و توجه مطلق به باطن قلب به آن ذات مقدس، موجب گشوده شدن چشم باطني قلب شود که به آن لقاء الله، که قرة العين اولياء است، حاصل گردد: (و الذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا)(5).

پی نوشت:

1- مقابل.
2- نماز وسيله ي تقرب هر پرهيزکار (به خدا) است. فروع کافي، ج3، ص265، کتاب الصلوة، باب فضل الصلوة، حديث 6.
3- هيچ شکي در اين کتاب نيست و آن هدايت براي پرهيزکاران است. سوره ي بقره (2)، آيه ي 2) .
4- هيچ بنده اي براي خدا به حقيقت رکوع نکند مگر آنکه خداوند تعالي او را به نور جمال خود بيارايد و در سايه ي کبريايش جاي دهد و جامه ي برگزيدگانش بپوشاند. رکوع اول است، و سجود دوم. هر کس حقيقت اول را به جاي آرد، شايستگي دومي را يافته است. و در رکوع ادب (عبوديت) است و در سجود قرب (به معبود)؛ و کسي که به نيکي ادب نگزارد، قرب را نشايد.
پس از رکوع کسي را به جاي آر که با دل خضاع براي خدا و تحت سلطه ي او ذليل و بيمناک است و اعضاي خود را از اندوه و ترس آنکه از بهره ي رکوع کنندگان بي نصيب گرديده فرود مي آورد. و حکايت شده که ربيع بن خثيم با يک رکوع شب را به صبح مي رساند و چون بامداد مي شد قامت راست مي کرد [خ ل: ناله مي کرد] و مي گفت: «آه، مخلصان پيشي گرفتند و ما از راه مانديم». و رکوعت را کامل کن به اينکه پشت خود را راست نگاه داري؛ و از سر اينکه به همت خويش قيام به خدمت او کني درگذر که جز به ياري او (اين تو را ميسر نگردد). و قلباً از وساوس شيطان و خدعه ها و نيرنگ هايش بگريز که خداوند تعالي مرتبه ي بندگان خود را به قدر تواضع ايشان بلند مي دارد؛ و بدان اندازه که عظمت او بر باطن بندگان آشکار گردد به راه هاي فروتني و کرنش (در برابر خود) هدايتشان مي فرمايد. مصباح الشريعة، ص12. بحارالانوار، ج82، ص108.
5- آنان که در راه ما جهاد کنند هر آينه ايشان را به راههاي خود هدايت مي کنيم. سوره ي عنکبوت (29)، آيه ي 69.

منبع: برگرفته از کتاب آداب باطني و اسرار معنوي نماز

تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله