فقه حج از نگاه امام علی‏ (ع) (2)

دوازده کار در حج واجب است: احرام، وقوف به عرفات و مشعر، منا، رمی، قربانی، حلق یا تقصیر، طواف و دو رکعت نماز آن، سعی، طواف نساء و دو رکعت نماز آن.
در مورد بسیاری از این افعال، سخنانی از امام علی علیه‏السلام آمده است:

عمره تمتع و حج جز با تلبیه درست نیست. یک بار تلبیه واجب است و تکرار و زیاده بر آن، تا زوال روز عرفه، برای حاجی مستحب است(92)
در این باره دو خبر از امیر مؤمنان نقل شده؛ یکی در مورد استحباب تلبیه برای مردان با صدای بلند است؛ علی علیه‏السلام فرمود: «جبرئیل خدمت پیامبر آمد و عرض کرد: شعار محرم تلبیه است. به هنگام تلبیه صدایت را بلند کن.»(93) فقهای مشهور بر این رأی هستند و بر آن به اخبار دیگری ـ نه این خبر ـ استدلال کرده‏اند، که شاید به سبب مرسل بودن این خبر است.(94)
دوّمین خبر آن است که فرمود: «تلبیه و شهادت و قرائت قرآن در نمار توسط گنگ، با تکان دادن زبان و اشاره به انگشتان است.»(95)
به نقل از مصادر سنی، نگارنده موسوعه فقه علی‏بن ابی‏طالب گفته است:
ابن ابی شیبه و بیهقی و ابن حزم اندلسی در المحلّی به سند خود روایت کرده‏اند که علی ـ رضی‏اللّه‏ عنه ـ پیوسته تهلیل می‏گفت تا به جمره عقبه رسید. «عکرمه» می‏گوید: با حسین‏بن علی راه افتادم و تا رمی جمره عقبه می‏شنیدم که پیوسته تلبیه می‏گفت: به من فرمود: رسول‏اللّه‏ این کار را می‏کرد. نووی در المجموع بیان می‏کند که علی [ علیه‏السلام ] تا پیش از وقوف در عرفات، تلبیه می‏گفت. این خبر معارض روایتی است که ابن ابی شیبه روایت می‏کند که به ابن‏عباس گفت: معاویه از تلبیه در روز عرفه نهی کرد و آمد تا عمود خیمه را گرفت آنگاه لبیک گفت. وی می‏افزاید: معاویه می‏دانست علی در این روز تلبیه می‏گفت. از این رو دوست داشت با ایشان مخالفت کند. ابن قدامه در المغنی ذکر می‏کند که علی تا زوال خورشید در روز عرفه تلبیه می‏گفت.(96)

وقوف در عرفات از ارکان حج است و هر که به عمد وقوف در عرفات را به هنگام زوال روز عرفه از دست بدهد، حج را از کف داده است. از این‏رو، در برخی اخبار آمده است که «یوم حج اکبر» (بزرگترین روز حج) روز عرفه است. در این باره از امام صادق علیه‏السلام روایت است:
«فضیل بن عیاض از ایشان از حج اکبر پرسید. فرمود: خودت چیزی می‏دانی؟ عرض کرد: آری، ابن‏عباس می‏گفت: حج اکبر روز عرفه است؛ یعنی کسی که روز عرفه را تا طلوع فجرِ روز قربانی درک کند، حج را درک کرده است و آن که این روز را از دست بدهد، حج را از کف داده است. امام صادق علیه‏السلام بدو فرمود: امیر مؤمنان علیه‏السلام فرمود: حج اکبر، روز قربانی است و این آیه را دلیل آورد: فَسِیحُوا فِی الاْءَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ که بیست روز از ذی‏الحجه و محرّم و صفر و ماه ربیع الأول و ده روز از ربیع الآخر است. اگر حج اکبر، روز عرفه بود، سیح (کوچیدن) چهار ماه و یک روز می‏باشد... .»(97)
در مسند زید از ایشان علیه‏السلام روایت است:
«هر که وقوف در عرفه با مردم را از دست بدهد و شب هنگام بیاید و در جمعی از مردم، پیش از انصراف امام باشد، حج را درک کرده است.»(98)

در منا سه‏کار برحاجی واجب است: رمی و قربانی و حلق یا تقصیر (تراشیدن یا کوتاه کردن موی سر). در مورد دومین و سومین عمل، احکام فقهی از امیر مؤمنان آمده، ولی در مورد نخست، بر خبری از امام دست نیافتم. از امام درباره قربانی (هَدْی) احکام بسیاری آمده که در ضمن مسائل آتی آن را ذکر می‏کنیم:
کمترین قربانی که مجزی است
از ایشان روایت است که فرمود:
شتر و گاو و بز «ثنیه» و میش «ضأن» باشد(99)؛ یعنی بنابر اعتقاد مشهور، شتر پنج سال را تمام کرده، وارد شش سال شده باشد. بز و گاو یکساله و داخل سال دوم شده باشند، جذع، پس از یکسالگی و ورود به دوسالگی است. رأی فقها این است که کمترین قربانی که مجزی است، باید در این سن و سال باشد.(100)

فقها شروطی را برای قربانی گفته‏اند. محقق در شرایع می‏گوید: «شرط سوم آن است که سالم باشد؛ پس یک چشم و لنگی که آشکارا بلنگد و آنچه شاخش از داخل شکسته یا گوشش بریده است، مجزی نیست. همچنین نرهایی که اخته شده‏اند یا لاغری که بر پهلوهایش پیه نباشد و...، مستحب است فربه باشد، که در علفزار نگهداری می‏شود و در آنجا می‏خوابد و می‏چرد... .»(101)
در این‏باره اخبار صحیحی از امیرمؤمنان علیه‏السلام آمده که مورد استدلال فقهاست و احادیث ضعیفی نیز وجود دارد که در کنار ادله خود آورده‏اند،(102) مانند:
«برای اطمینان از سلامت قربانی، چشم و گوشش وارسی شود، اگر چشم و گوش سالم باشند، قربانی کامل است و اگر شاخش شکسته باشد یا پایش را به طرف قربانگاه بکشد، مجزی نیست.»(103)
و از ایشان است: «اگر مرد، قربانی لاغر بخرد، مجزی نیست و اگر فربه بخرد، ولی معلوم شود لاغر است مجزی است. در قربانی تمتع نیز همین حکم است.»(104) همچنین نقل شده است: «علی علیه‏السلام خوش نداشت گوش و بینی قربانی بریدگی داشته باشد اما اگر زمانی سوراخی داشت، اشکال نمی‏دانست.»(105)
در صورت ضرورت، یک قربانی برای پنج و هفت نفر مجزی است
اصل این است که یک قربانی، برای یک شخص مکلف مجزی است، اما اخباری وارد شده که به هنگام ضرورت و اگر چند نفر، همسفره باشند، یک قربانی، مجزی برای بیشتر از یک نفر است. از شمار این اخبار، روایتی از امیر مؤمنان است: گاو دوسه ساله مجزی برای سه نفری است که از یک خانواده باشند و بالغ مجزی برای هفت نفرِ متفرقه است و گاو پیر مجزی برای ده نفرِ متفرقه است». صاحب جواهر این خبر و مانند آن را ـ از دیگر امامان ـ بر قربانیِ مستحب حمل نموده؛ زیرا در آن تصریحی بر قربانی واجب نیست.(106)

خبری از امام علی علیه‏السلام درباره جواز استفاده از شیر قربانی و سوار شدن آمده است. روایت است که ایشان «شیر قربانی را می‏دوشید و اگر ضرری نداشت، بر آن سوار می‏شد.»(107) و اگر می‏دید مردمی پیاده راه رفته و خسته‏اند، بر (شتر) قربانی سوارشان می‏کرد و می‏فرمود: اگر مرکوبِ سوار گم یا سقط شود و همراهش (شتر قربانی باشد)، بر آن سوار شود.(108) تمامی فقها به این حدیث فتوا داده‏اند.(109)

از جمله مستحبات اسلام، قربانی است، علی علیه‏السلام فرمود:
«اگر مردم می‏دانستند قربانی چه ثمره‏ای دارد، قرض می‏گرفتند و قربانی می‏کردند. با اوّلین قطره خونی که از قربانی بریزد، قربانی کننده بخشوده می‏شود.»(110)
ایشان هر سال به نیّت رسول‏اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و برای خودشان، دو قوچ را می‏کشت(111) و می‏فرمود:
«دو قربانی یا بیشتر بکش و آن را که گوش و چشمش سالم باشد؛ بخر و رو به قبله ذبح کن... .»(112)
و از رسول‏اللّه‏ نقل است که فرمود:
«شما را از سه چیز نهی نمی‏کنم... این که گوشت قربانی را پیش از سه روز از قربانگاه خارج کنید. پس از سه روز، از آن بخورید و ذخیره کنید.»(113)
و از ایشان است:
«قربانی در سه روز است، که بهتر، نخستین روز است.»(114)
فقها بر این مطالب فقهی، به ادلّه‏ای ـ از جمله این کلمات امیر مؤمنان ـ استدلال کرده‏اند.(115)

اگر حاجی قربانی نیابد یا نتواند بهایش را بپردازد، به عنوان بدل بر او واجب است ده روز روزه بگیرد؛ سه روز در حج و هفت روز در وطنش. سه روزِ حج واجب است پشت سر هم شد ـ نه متفرقه ـ امام علی درباره آیه : فَصِیَامُ ثَلاَثَةِ أَیَّامٍ فِیالْحَجِّ... فرمود: «روز پیش از ترویه و روز ترویه و روز عرفه، و هر که این سه روز را از دست بدهد، از روز حصبه ـ شب کوچ از منا ـ شروع کند.»(116) تمام احادیثی که از امام علی علیه‏السلام درباره هدی بود گذشت.
اما حلق (تراشیدن مو) که سومین کار در منا است؛ روایت است که امیر مؤمنان فرمود: «مستحب است تا محاذی گوش بتراشد.»(117) فقها نیز چنین فتوا داده‏اند.(118)
مصادر امامیه درباره اعمال منا، فقط همین احادیث را در بر دارد، اما آنچه مصادر اهل‏سنت روایت کرده‏اند، توسط نگارنده موسوعه فقه علی‏بن ابی‏طالب جمع آوری شده است. وی می‏نویسد:
از مزدلفه (مشعر الحرام) حاجیان به منا می‏روند و در اولین روز از ایام منا ـ روز قربانی کردن ـ به ترتیب چند کار می‏کنند: رمی جمره عقبه، قربانی کردن، تراشیدن مو و طواف خروج. علی[ علیه‏السلام [فرمود: «نخستین کار در روز نحر، رمی جمره، سپس ذبح، بعد حلق و پس از آن طواف زیارت است.»(119)

علی[ علیه‏السلام ] فرمود: «در روز دهم ذی‏الحجه، پس از طلوع خورشید، با هفت سنگریزه رمی جمره عقبه می‏کند و با هر ریگی تکبیر می‏گوید. در این روز فقط بدین جمره رمی می‏شود.»(120)

اگر حاجی قارن (جمع کننده میان حج و عمره) یا متمتّع باشد یا بخواهد کفاره کار خلافش را بدهد، واجب است قربانی کند، که وقتش روز دهم است. پس از ذبح، برخی چیزها بر او حلال خواهد شد.
حلق یا تقصیر (تراشیدن یا کوتاه کردن مو)
پس از ذبح، مویش را کوتاه می‏کند یا می‏تراشد، آنگاه مُحلّ می‏شود، اگر کسی مویش را تراشیده، یا بافته و یا پشت سرش بسته باشد، تقصیر مجزی نیست و باید حلق کند.(121) زن مویش را کوتا می‏کند. نه اینکه بتراشد. ترمذی و نسائی از علی ـ رضی‏اللّه‏ عنه ـ روایت کرده‏اند که فرمود: «رسول‏اللّه‏ نهی کردند زن مویش را بتراشد.»(122) در موسوعه درباره روز بدل قربانی، به نقل از امام علیه‏السلام آمده است:
آخرین روز از سه روزی که واجب است در حج روزه بگیرد، باید روز عرفه باشد، علی[ علیه‏السلام ] در تفسیر آیه : فَصِیَامُ ثَلاَثَةِ أَیَّامٍ فِیالْحَجِّ...فرمود: «آخرینش، روز عرفه‏است.» و فرمود: «روز ترویه و پیش از آن و روز عرفه را روزه بگیر.»(123)
اگر این سه روز را ـ حتی روز عرفه ـ را روزه نگیرد، آیا باید بعدا بگیرد؟ علی[ علیه‏السلام [ معتقد است: نمی‏تواند در ایام منا روزه بگیرد؛ چرا که ایام تشریق، روزهای خوردن و آشامیدن است. در این باره علی[ علیه‏السلام [می‏فرماید: «اگر روزه را از دست بدهد، پس از روزهای تشریق، روزه بگیرد.»(124) و می‏افزاید: «پس از این، سه روز در حرم و هفت روز بعد از بازگشت (به وطن) روزه بگیرد.»(125)

پس از اعمال منا، پنج عمل بر حاجی واجب است: طواف حج و دو رکعت نماز آن، سعی میان صفا و مروه، طواف نساء و دو رکعت نماز آن.
درباره طواف، احکام فقهی از امیر مؤمنان وارد شده که ضمن نکات آتی، ذکر می‏شود:
استحباب برگزیدن طواف مستحب، به جای نماز مستحب در کعبه:
«خداوند در بیت الحرام، صد و بیست رحمت دارد، که شصت رحمت از آنِ طواف کنندگان و چهل رحمت برای نماز گزاران و بیست رحمت برای ناظران است.»(126)

از امام صادق علیه‏السلام روایت است:
«عمربن خطاب از کنار حجرالاسود گذشت وگفت: به خدا قسم، ای سنگ! می‏دانیم تو سنگی بیش نیستی و نفع و ضرری نداری. فقط شاهد بودیم رسول‏اللّه‏ تو را دوست داشت. ازاین رو ما نیز تو را دوست داریم. امیر مؤمنان فرمود: ای پسر خطاب! چگونه چنین می‏گویی، به خدا سوگند! در روز قیامت، خداوند حجرالاسود را در حالی بر می‏انگیزاند که زبان و لب دارد و به سود آن که بدان احترام کرده، شهادت می‏دهد. با این سنگ، خداوند عزّ وجلّ زمینیان را قسم می‏دهد و با آفرینندگانش بیعت می‏کند.
عمر گفت: در شهری که علی‏بن ابی‏طالب در آن‏جا نباشد، خدا ما را عمر ندهد!»(127)
این حدیث از جمله روایاتی است که دلالت دارد مستحب است طواف کننده در اثنای طواف، مقابل حجرالأسود بایستد، دست ها را به دعا بالا ببرد و آن را لمس کند و ببوسد. صاحب جواهر این حدیث را به هنگام بحث در این مسأله آورده است.(128)
امام صادق علیه‏السلام روایت کرده است: از علی علیه‏السلام پرسیدند: چگونه دست بریده، حجر الأسود را لمس کند؟
فرمود: از موضع بریدگی سنگ را استلام کند. اگر از آرنج دستش بریده باشد، بادست چپش لمس کند(129). برای فتوا در این مسأله، فقها بر این روایت تکیه کرده‏اند.(130)
هفت دور در طواف واجب است و حدّی برای مستحب نیست. اگر در طواف واجب، یک دور بیافزاید، واجب است شش دور دیگر کند، تا دو بار طواف هفتگانه کرده باشد.(131)
دلایل عمده در این باب، روایاتی از امیرمؤمنان است؛ مانند صحیحه محمدبن مسلم از امام صادق یا امام باقر علیهماالسلام :
«در کتاب علی علیه‏السلام است، اگر آدمی یقین کند، در طواف واجب هشت دور گشته است، شش دور دیگر بدان می‏افزاید.»(132) و امام صادق علیه‏السلام فرمود: «علی هشت دور طواف کرد. ازاین‏رو شش دور افزود، سپس چهار رکعت نماز گزارد.»(133) مصادر امامیه درباره طواف، از ایشان علیه‏السلام همین احادیث را ذکر کرده‏اند و مصادر سنی احادیث دیگری از ایشان آورده‏اند؛ مانند: «هرکه طواف را فراموش کند، بر می‏گردد حتی اگر در خراسان باشد» و «هر که حج گزارد، آخرین عملش طواف بیت باشد، مگر زنانی که حائض باشند، که رسول‏اللّه‏ بدین سبب آنان را معاف کرد» و «حائض در عرفات وقوف می‏کند و تمامی اعمال را انجام می‏دهد و به مشعرالحرام می‏آید و رمی جمره می‏کند و سعی میان صفا و مروه می‏نماید، ولی بیت را طواف نمی‏کند، تا پاک شود.»(134) و «اگر طواف بیت کنی و ندانی کامل کرده‏ای یا نه، آنچه را شک داری، تمام کن، که خداوند بر زیادی عذاب نمی‏کند» و درباره کسی که فراموش کند و هشت دور طواف نماید، فرمود: «شش دور به آن می‏افزاید تا چهارده دور شود و بعد چهار رکعت نماز می‏خواند» وروایت کرده‏اند هرگاه ایشان علیه‏السلام حجرالأسود را استلام می‏کرد، می‏گفت: «اَللّهُمَّ اِیمانا بِکَ وَ تَصْدِیقا بِکِتابِکَ وَ وَفاءً بِعَهْدِکَ واتِّباعا لِسُنَّةِ نَبِیِّکَ مُحَمَّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله »(135)