آثار علمي پيشوايان معصوم ( ع )
آثار علمي پيشوايان معصوم ( ع )
آثار علمي پيشوايان معصوم ( ع )
شيوه ي امامان ، خصوصا پس از امام حسين ( ع ) ، تغيير جامعه به صورت آرام و با روشهاي غير انقلابي بود . اين شيوه ، هر چند براي تأثير گذاري ، نياز به زمان داشت ، اما اثري عميق را با خود به همراه داشت . در اين شيوه بيان انحرافات فکري و ناهنجارهاي فرهنگي و تبيين شريعت الهي ، اصلي ثابت بود . فعاليت ائمه ( ع ) پس از حادثه ي کربلا ، به طور عمده ، رنگ و بوي فرهنگي داشت . از اين پس ، ائمه ( ع ) ، به طور مستقيم در مسائل و درگيري هاي سياسي وارد نشده ، تلاش محسوسي براي کسب قدرت سياسي انجام ندادند . و ايفاي رسالت خود را در قالب نهضت فرهنگي به انجام مي رساندند . سياست ائمه ( ع ) از اين پس ، دوري ازحاکمان سياسي و پيمودن راه مسالمت آميز با آنان و پرداختن به مسائل فرهنگي امت اسلامي بود . آنان ، به هيچ وجه در شرايط عادي پيشنهادهاي حکومت براي همکاري را نپذيرفتند ؛ زيرا اين کار ، موجب مشروعيت بخشيدن به اعمال حاکمان بود .
از سوي ديگر ، علم ائمه ( ع) ، علم مخصوصي بود که از گونه ي علوم بشري نبود ؛ زيرا آنان نيز همچون پيامبر ( ص ) ، نه به مکتبي رفتند و نه نزد معلمي شاگردي کردند و نه از هيچ راوي اي روايتي نقل کردند . (1) آنان ، در ميان چهره هاي فرهنگي عصر خود ، چهره ي شاخص فرهنگي به حساب مي آمدند ، چنانکه مراجعات زهري ( از فقهاي مشهور ) به امام سجاد ( ع ) نشان از اهميت و موقعيت علمي امام مي کند . همچنين است وضعيت امام باقر ( ع ) و امام صادق ( ع ) ، که تعاريف بسياري از سطح دانش اين بزرگواران در زبان ديگر علما ، همچون ابوحنيفه ، آمده است .
مطالب اين گفتار ، در دو قسمت آثار ائمه و روايات آنان ، عرضه مي شود .
در کتب رجال ، گزارشهايي درباره ي آثاري که به يکي از ائمه ( ع ) مي رسد ، به چشم مي خورد که احتمالاً نوشته ي خود ائمه و يا املاي آنان بوده است . از اين آثار ، بيشتر با عنوان ((نسخه )) نام برده مي شود .( 2)البته بيشتر کتابهايي که از امامان دانسته شده و يا منسوب به آنان است ، توسط صحابيان ايشان ، گردآوري شده است و آنان به دست خود تأليف نکرده اند ؛ بلکه به عادت معهود آن عصر ، اين کتب ، غالبا املا و بازنوشت بعدي مجالس ايشان است ؛ همچنان که از تمام معصومان ( ع )، بدون استثنا ، جملات حکمت آميز ، خطبه ها و نامه ها ي بسياري باقي مانده است .
تعدادي از آثار منسوب به ائمه (ع)، به شرح زير است :
صحيفه ي علي . اين کتاب ، نخستين کتابي است که در زمينه ي روايت و حديث ، تدوين گرديد و کتابي بود که به املاي رسول خدا و به خط علي ( ع ) به رشته تحرير درآمد و به آن ، (( صحيفه )) و يا ((جامعه )) مي گفتند . درباره ي اين کتاب ، تعابيري همچون : جامعه ، جفر ، صحيفه و کتاب الفرائض ، توسط امامان ( ع ) به کار رفته است . در روايات آمده که امام باقر ( ع ) ، براي پاسخ دادن به مسئله اي ، به (( کتاب علي ( ع ) )) مراجعه کرده و از روي آن ، پاسخ گفته است .(3) در مورد ديگر ، زيد بن علي ، سبب توانايي علمي ائمه ( ع ) براي پاسخگويي به هر سؤالي را در اختيار داشتن کتاب علي ( ع ) مي داند ،(4) چنانکه امام صادق (ع ) ، اين کتاب را جامع تمام مسائل حلال و و حرام ، ذکر مي کند .(5) از روايات ديگري بر مي آيد که زراره و محمد بن مسلم ، اين کتا ب را ديده و بخش مر بوط به ارث آن را خوانده اند .(6)
در منابع حديثي اهل سنت نيز به صحيفه علي ( ع ) اشاره شده است . در صحيح البخاري ، در مواردي به اين کتاب ، اشاره شده و محتواي کتاب را مسائلي درباره ي ديات ، شرايط آزادي اسير و عدم قتل مسلمان دربرابر کافر ذکر کرده است . (7)
از روايات چنين برمي آ يد که امام علي ( ع ) ، دو کتاب داشته است : صحيفه ي کوچکي بوده که در دستگيره ي شمشير ، جاي مي گرفته و شامل مجموعه احکامي درباره ي مسائل ديات و احکام آزادي اسيران بوده است ، وکتاب حجيم ديگري نيز داشته که به توارث ، در اختيار ائمه بعدي بوده و از آن، استفاده مي کرده اند .(8)
نهج البلاغه . اين کتاب ، توسط شريف رضي ( م 406 ق ) گردآوري شده و مجموعه اي از خطبه ها ، نامه ها و سخنان کوتاه علي ( ع ) است . نهج البلاغه ، شامل 240 خطبه ، 79 نامه ، 480 کلام از سخنان کوتاه آن حضرت است که بيشتر موارد آن در ايام خلافت و زمامداري ، در مجامع گوناگون اجتماعي ، سياسي و نظامي ايراد گرديده است . خطبه هاي علي ( ع ) ، مورد توجه ياران حضرت قرار گر فته ودر ضبط اين سخنان ، گامهايي برداشتند ، به گونه اي که در همان قرن اول ، عده اي به عنوان گردآورندگان خطبه هاي علي ( ع ) شناخته شدند . شيخ طوسي ، در شرح حال زيد بن وهب ( م 96ق ) ، براي وي کتابي با عنوان خطبه هاي الميرالمؤمنين بر منابر و در اعياد ، نام مي برد .(9) نجاشي نيز در شرح حال مسعده بن صدقه ، از اصحاب امام صادق ( ع ) ، يادآور شده که او کتاب خطب أميرالمؤمنين را تأليف کرده است.(10)
پيش از سيد رضي ، بنا بر منا بع مکتوب ، همچون الفهرست طوسي و رجال النجاشي و الذريعه ، دست کم ، ده تن کتابهايي با عنوان (( خطب أميرالمؤمنين )) داشته اند . (11)
همچنين ، پيش از نهج البلاغه در بعضي منابع ، بخشهايي از سخنان ، خطبه ها ، نامه ها و سخنان کوتاه آن حضرت آمده است . از جمله اين کتب ، مي توان به موارد زير اشاره کرد : کتاب ( وقعه ) صفين نصر بن مزاحم ،کتاب الغارات ثقفي ، أخبار الطوال ، تاريخ اليعقوبي ، تاريخ الطبري ، أنساب الأشراف ، الطبقات الکبري ، مروج الذهب ..... ، الکافي کليني و الارشاد شيخ مفيد .
بعد از آن ، سيد رضي ( م 406 ق ) به گردآوري خطبه ها و نامه ها و سخنان کوتاه امام پرداخت . او در صدد جمع آوري همه ي سخنان آن حضرت نبود ؛ بلکه سخناني را که از حيث فصاحت و بلاغت ، ممتازتر از ساير سخنان وي تشخيص مي داد ، در مجموعه اي گرد آورد . اين مجموعه ، منتخباتي از بليغ ترين سخنان علي ( ع ) است . بدين سبب ، پس از سيد رضي ، دانشمندان ، در مقام تکميل کار او کتبي با عنوان متمم و يا مستدرک نهج البلاغه پرداختند . . هشت نمونه از اين تأليفات ، در مصادر نهج البلاغه و أسانيده آمده است . (12)
سيد رضي ، جز در شانزده مورد ، مآخذ خود را ذکر نکرده و کتاب ، برخلاف اکثر تصانيف حديثي از سند متصل از مؤلف کتاب تا معصوم برخوردار نيست . همين موضوع ، موجب تشکيک در صحت انتساب بعضي خطبه هاي نهج البلاغه به علي ( ع ) شده ا ست . اما از آنجا که بسياري از خطبه ها و رسائل نهج البلاغه درمنابع ، قبل از سيد رضي ، با سند متصل ، قابل شناسايي است ، مشکل چنداني ندارد . احتمالاً سيد رضي ، از آن جهت که محتواي نهج البلاغه ، مجموعه اي اخلاقي ، سياسي و اجتماعي بوده ، سعي در مستندنويسي نکرده است ؛ زيرا اهتمام علما در مستند نويسي ، عمدتا در حوزه ي احکام و تکاليف بوده است .
در نتيجه ، تلاشهايي که بعد از سيد رضي در مستند کردن نهج البلاغه شده است ، تاکنون براي 140 خطبه از 240 خطبه ، 62 نامه و فرمان از 79 نامه و 340 حکمت و سخن کوتاه از 489 مورد ، سند و مأخذي از مصادر شيعه و اهل سنت به دست آمده است . (13)
نهج البلاغه از زمان گردآوري ، همواره مورد توجه دانشمندان قرار گرفته ، به گونه اي که آقا بزرگ ، نزديک به يکصد و پنجاه کتاب به عنوان شرح نهج البلاغه معرفي کرده است .(14) از ميان اين شروح ، شرح ابن ابي الحديد معتزلي از علماي اهل سنت ، و شرح ابن ميثم بحراني ، از شيعيان ، از موقعيت ممتازتري برخوردارند .
تعداد ديگري از دانشمندان نيزبه جمع آوري سخنان کوتاه آن حضرت اقدام کرده اند . از جمله ي آنها جاحظ است که کتاب مئه کلمه ، جمع آوري اوست ( اين کتاب ، چاپ شده ا ست . )
همچنين ، غرر الحکم و درر الکلم نيز توسط عبدالواحد آمدي ( م 510ق )جمع آوري شده است که شرح فارسي آن ، توسط آقا جمال خوانساري انجام گرفته است ( اين کتاب نيز چاپ شده است . )
صحيفه ي سجاديه ، اين کتاب ، شامل دعاهايي است که امام براي فرزندان خود ، زيد و محمد باقر ( ع ) املاکرده و اسناد صحيفه نيز به آن دو منتهي مي شود . شيخ طوسي و نجاشي که متکفل بر شماري از مواريث شيعه بوده اند ، در کتب خود،از صحيفه ياد کرده اند .(15) آقا بزرگ ، از پنجاه شرح براي صحيفه ياد مي کند . که همه از قرن يازدهم به بعد ، نگاشته شده اند .(16)
فصاحت و بلاغت صحيفه ، به همراه مضامين عالي اخلاقي ، عرفاني و تربيتي آن موجب شده که از آن به (( زبور آل محمد ( ص ) )) ياد شود . اين کتاب ، شامل 54 دعاست که براي پالايش اخلاقي و روحي انسانها برنامه اي بسيار کارساز است . امام ، در ضمن اين ادعيه ، در سه قلمرو فرد ، خانواده و اجتماع ، به تبيين معارف اسلامي پرداخته و بهترين برنامه را براي مقابله با فساد اجتماعي و اخلاقي که در اثر حکومت امويان ، دامنگير جامعه ي مسلمانان شده بود ، عرضه کرده است . دعاها در موضوعاتي همچون : طلب توبه ، براي نگهبانان مرزها ، طلب روزي ، مکارم اخلاق ، وداع ماه رمضان ، روزه عرفه و مناسبتها و موضوعات ديگر است .
صحيفه سجاديه ، مورد عنايت امام باقر (ع) ، زيد بن علي و امام صادق ( ع) بوده و از آن ، نسخه اي داشته اند . مسعده ، يکي از ياران امام صادق ( ع ) ، از او مي خواهد به او دعايي آموزش دهد که در مواقع مهم ، آن را بخواند . امام صادق ( ع ) کتابي قديمي به او مي دهد که از آن نسخه بر دارد و مي فرمايد (( اين ، دعاي جدم علي بن حسين ( ع ) است )) .( 17)
صحيفه ي سجاديه ، شروح بسياري دارد که بهترين آنها رياض السالکين سيد عليخان شيرازي است . همچنين ، ترجمه هاي متعددي به زبان فارسي دارد که از جمله آنها ترجمه ي ابو الحسن شعراني ، جواد فاضل و فيض الاسلام و سيد جعفر شهيدي است .
رساله ي حقوق . متن اين رساله در تحف العقول ابن شعبه ( م 381 ق ) و الخصال شيخ صدوق ( م 382 ق ) آمده است . نجاشي ( م 450 ق ) ، از اين رساله در کتاب خود ، نام برده است .(18)
موضوع رساله ، بيان وظايف و تکاليف و حقوق انسان در عرصه هاي گوناگون زندگي است . در اين رساله ، 51 حق ذکر شده و به حقوقي همچون : حق خدا ، حق ا عضا وجوارح ، حق نماز و روزه ، حق معلم و رعيت ، حق پدر و مادر و همسر و فرزند ، حق همسايه و دوست ، حق همکيشان و اهل ذمه و ديگر حقوق ، پرداخته شده است .
اهليلجه . رساله اي است از امام صادق ( ع ) در رد ملحدان و احتجاج بر آنها . راوي اين کتاب نيز مفضل بن عمر جعفي است . (21)
رساله عبدالله نجاشي . نامه اي است از امام به حاکم اهواز . نجاشي فهرست نگار ، اين رساله را تنها تصنيف امام صادق ( ع ) ذکر مي کند .(22) مي توان نظر نجاشي را چنين توجيه کرد که اين رساله ، تنها اثري است که به دست خود امام صادق (ع ) ، تدوين شده است ؛ اما آثار ديگر ، املا و يا جمع آوري است .
کتاب الامامه . ابن نديم ، آن را در الفهرست خود ، ذکر کرده است .(23)
کتا ب الفضائل . ابن نديم آن در الفهرست خود ، ذکر کرده است .(24)
رساله اي در احکام و مسائل شرعي و رساله اي در غنا يم و خمس . در تحف العقول ، از آنها ياد شده است . (25)
رساله ي آن حضرت به يارانش . امام از اصحابش خواسته اين رساله را مباحثه و بدان ، عمل کنند . کليني ، اين رساله را در آغاز روضه ي الکافي آورده است . (26)
رساله هاي ديگري نيز از امام صادق ( ع ) موجود است که در تحف العقول ، الفهرست ابن نديم و کشف الظنون به آنها اشاره شده است . (27)
مصباح الشريعه . موضوع اين کتاب ، برر سي آداب و معارف و اخلاق و سنن مذهب شيعه ي جعفري است . اين کتاب ، منسوب به امام است و از سوي علماي شيعه ، به دليل اشکالات موجود در سند کتاب و محتواي آن ، مورد ترديد قرار گرفته است . عبارات کتاب با فرهنگ صوفيه تطابق دارد و در آن ، مصطلحات صوفيه و مشايخ آنان ( همچون ربيع بن خثيم ) ، يافت مي شود که نشان از تأليف کتاب توسط يکي از متصوفه دارد .
طب الرضا يا الرساله المذهبه . 29)امام رضا ( ع ) ، اين کتاب را که درباره ي صحت مزاج و راهنمايي او به غذاهاست ، براي مأمون نوشته و شامل اطلاعاتي درباره ي بدن انسان و دستورهايي در بهداشت فردي و عمومي است .
مجلسي در جلد چهارم بحارالانوار ، تمام اين رساله را آورده است . همچنين ، اين رساله که در حدود سي صفحه است ، در مجموعه آثار کنگره امام رضا ( ع ) به چاپ رسيده است .(30)
صحيفه الرضا ( ع ) . اين کتاب ، در بر دارنده ي تعداد 204 روايت از سخنان امام رضا ( ع ) است که چون در نقل احاديث ، امام ، اسناد آن را از طريق پدران خود تا پيامبر ( ص ) ادامه داده ، به السلسله الذهبيه نيز مشهور است . احاديث اين کتاب ، در موضوع توحيد ، عبادات ، احکام ، تفسير ، فضايل پيامبر ( ص ) و اهل بيت ( ع ) آن حضرت است . همچنين ، درباره اخلاق ، آداب خوردني ها و طب ، مطالبي در بردارد . اين کتاب ، که يکي از اصول چهارصدگانه اوليه و از منابع کتا بهايي همچون التوحيد صدوق و عيون أخبار الرضا ( ع ) شمرده مي شود ، از طريق هشتاد سند مختلف ، نقل شده و به دست ما رسيده است .(31)
فقه الرضا ( ع ) . درانتساب اين کتاب به امام ، ترديد شده است . محققان معتقدند اکثر عبارات کتاب با عبارات کتاب الشرائع علي بن بابويه ، تشابه و توافق دارد . سيد حسن صدر ، معتقد است اين کتاب ، همان التکليف شلمغاني است . علامه مجلسي در بحارالأنوار ، از اين کتاب استفاده کرده و به آن ، استناد کرده است . محققان ، مجهول بودن هزار ساله ي آن و يافت نشدن هيچ اشاره از آن ، حتي به صورت نام در ميان اصحاب ائمه رادليل بر عدم صحت انتساب آن به امام مي دانند .(32)
رساله اي در بيان مسائل حرام وحلال . ابن شهر آشوب ، اين رساله را در مناقب ، آورده است .(36)
از اميرمؤمنان ( ع ) ، 911 روايت
از امام مجتبي ( ع ) ، 48 روايت
از امام حسين ( ع ) ، 28 روايت
از امام سجاد ( ع ) ، 300 روايت .
از امام باقر( ع ) ، 7969 روايت
از امام صادق ( ع ) ، 31325 روايت
از امام کاظم ( ع ) ، 2958 روايت
از امام رضا ( ع ) ، 2312 روايت
از امام جواد ( ع ) ، 421 روايت
از امام هادي ( ع ) ، 473 روايت
از امام عسگري ( ع ) 204 روايت .(37)
از مقايسه آمار ياد شده ، به اين نتيجه مي رسيم که اولا ، در حديث شيعه ، روايات وارد شده از امام باقر ( ع ) و امام صادق ( ع ) ، درصد بيشتري را تشکيل مي دهد . ثانيا، پس از روايات آن دو بزرگوار ، بيشترين روايات ، متعلق به امام هفتم و امام هشتم است ؛ اما از دوران امام نهم به بعد ، علاوه برآنکه تعداد روايات صادر شده کاستي مي گيرد ، روايات به صورت مکاتبه و توقيع است ، نه سماع و شرفيابي و اين خود ، مي توان نموداري از شاخص تقيه و جو اختناق باشد .
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
از سوي ديگر ، علم ائمه ( ع) ، علم مخصوصي بود که از گونه ي علوم بشري نبود ؛ زيرا آنان نيز همچون پيامبر ( ص ) ، نه به مکتبي رفتند و نه نزد معلمي شاگردي کردند و نه از هيچ راوي اي روايتي نقل کردند . (1) آنان ، در ميان چهره هاي فرهنگي عصر خود ، چهره ي شاخص فرهنگي به حساب مي آمدند ، چنانکه مراجعات زهري ( از فقهاي مشهور ) به امام سجاد ( ع ) نشان از اهميت و موقعيت علمي امام مي کند . همچنين است وضعيت امام باقر ( ع ) و امام صادق ( ع ) ، که تعاريف بسياري از سطح دانش اين بزرگواران در زبان ديگر علما ، همچون ابوحنيفه ، آمده است .
مطالب اين گفتار ، در دو قسمت آثار ائمه و روايات آنان ، عرضه مي شود .
آثار ائمه ( ع)
در کتب رجال ، گزارشهايي درباره ي آثاري که به يکي از ائمه ( ع ) مي رسد ، به چشم مي خورد که احتمالاً نوشته ي خود ائمه و يا املاي آنان بوده است . از اين آثار ، بيشتر با عنوان ((نسخه )) نام برده مي شود .( 2)البته بيشتر کتابهايي که از امامان دانسته شده و يا منسوب به آنان است ، توسط صحابيان ايشان ، گردآوري شده است و آنان به دست خود تأليف نکرده اند ؛ بلکه به عادت معهود آن عصر ، اين کتب ، غالبا املا و بازنوشت بعدي مجالس ايشان است ؛ همچنان که از تمام معصومان ( ع )، بدون استثنا ، جملات حکمت آميز ، خطبه ها و نامه ها ي بسياري باقي مانده است .
تعدادي از آثار منسوب به ائمه (ع)، به شرح زير است :
الف ) آثار منسوب به امام علي ( ع )
صحيفه ي علي . اين کتاب ، نخستين کتابي است که در زمينه ي روايت و حديث ، تدوين گرديد و کتابي بود که به املاي رسول خدا و به خط علي ( ع ) به رشته تحرير درآمد و به آن ، (( صحيفه )) و يا ((جامعه )) مي گفتند . درباره ي اين کتاب ، تعابيري همچون : جامعه ، جفر ، صحيفه و کتاب الفرائض ، توسط امامان ( ع ) به کار رفته است . در روايات آمده که امام باقر ( ع ) ، براي پاسخ دادن به مسئله اي ، به (( کتاب علي ( ع ) )) مراجعه کرده و از روي آن ، پاسخ گفته است .(3) در مورد ديگر ، زيد بن علي ، سبب توانايي علمي ائمه ( ع ) براي پاسخگويي به هر سؤالي را در اختيار داشتن کتاب علي ( ع ) مي داند ،(4) چنانکه امام صادق (ع ) ، اين کتاب را جامع تمام مسائل حلال و و حرام ، ذکر مي کند .(5) از روايات ديگري بر مي آيد که زراره و محمد بن مسلم ، اين کتا ب را ديده و بخش مر بوط به ارث آن را خوانده اند .(6)
در منابع حديثي اهل سنت نيز به صحيفه علي ( ع ) اشاره شده است . در صحيح البخاري ، در مواردي به اين کتاب ، اشاره شده و محتواي کتاب را مسائلي درباره ي ديات ، شرايط آزادي اسير و عدم قتل مسلمان دربرابر کافر ذکر کرده است . (7)
از روايات چنين برمي آ يد که امام علي ( ع ) ، دو کتاب داشته است : صحيفه ي کوچکي بوده که در دستگيره ي شمشير ، جاي مي گرفته و شامل مجموعه احکامي درباره ي مسائل ديات و احکام آزادي اسيران بوده است ، وکتاب حجيم ديگري نيز داشته که به توارث ، در اختيار ائمه بعدي بوده و از آن، استفاده مي کرده اند .(8)
نهج البلاغه . اين کتاب ، توسط شريف رضي ( م 406 ق ) گردآوري شده و مجموعه اي از خطبه ها ، نامه ها و سخنان کوتاه علي ( ع ) است . نهج البلاغه ، شامل 240 خطبه ، 79 نامه ، 480 کلام از سخنان کوتاه آن حضرت است که بيشتر موارد آن در ايام خلافت و زمامداري ، در مجامع گوناگون اجتماعي ، سياسي و نظامي ايراد گرديده است . خطبه هاي علي ( ع ) ، مورد توجه ياران حضرت قرار گر فته ودر ضبط اين سخنان ، گامهايي برداشتند ، به گونه اي که در همان قرن اول ، عده اي به عنوان گردآورندگان خطبه هاي علي ( ع ) شناخته شدند . شيخ طوسي ، در شرح حال زيد بن وهب ( م 96ق ) ، براي وي کتابي با عنوان خطبه هاي الميرالمؤمنين بر منابر و در اعياد ، نام مي برد .(9) نجاشي نيز در شرح حال مسعده بن صدقه ، از اصحاب امام صادق ( ع ) ، يادآور شده که او کتاب خطب أميرالمؤمنين را تأليف کرده است.(10)
پيش از سيد رضي ، بنا بر منا بع مکتوب ، همچون الفهرست طوسي و رجال النجاشي و الذريعه ، دست کم ، ده تن کتابهايي با عنوان (( خطب أميرالمؤمنين )) داشته اند . (11)
همچنين ، پيش از نهج البلاغه در بعضي منابع ، بخشهايي از سخنان ، خطبه ها ، نامه ها و سخنان کوتاه آن حضرت آمده است . از جمله اين کتب ، مي توان به موارد زير اشاره کرد : کتاب ( وقعه ) صفين نصر بن مزاحم ،کتاب الغارات ثقفي ، أخبار الطوال ، تاريخ اليعقوبي ، تاريخ الطبري ، أنساب الأشراف ، الطبقات الکبري ، مروج الذهب ..... ، الکافي کليني و الارشاد شيخ مفيد .
بعد از آن ، سيد رضي ( م 406 ق ) به گردآوري خطبه ها و نامه ها و سخنان کوتاه امام پرداخت . او در صدد جمع آوري همه ي سخنان آن حضرت نبود ؛ بلکه سخناني را که از حيث فصاحت و بلاغت ، ممتازتر از ساير سخنان وي تشخيص مي داد ، در مجموعه اي گرد آورد . اين مجموعه ، منتخباتي از بليغ ترين سخنان علي ( ع ) است . بدين سبب ، پس از سيد رضي ، دانشمندان ، در مقام تکميل کار او کتبي با عنوان متمم و يا مستدرک نهج البلاغه پرداختند . . هشت نمونه از اين تأليفات ، در مصادر نهج البلاغه و أسانيده آمده است . (12)
سيد رضي ، جز در شانزده مورد ، مآخذ خود را ذکر نکرده و کتاب ، برخلاف اکثر تصانيف حديثي از سند متصل از مؤلف کتاب تا معصوم برخوردار نيست . همين موضوع ، موجب تشکيک در صحت انتساب بعضي خطبه هاي نهج البلاغه به علي ( ع ) شده ا ست . اما از آنجا که بسياري از خطبه ها و رسائل نهج البلاغه درمنابع ، قبل از سيد رضي ، با سند متصل ، قابل شناسايي است ، مشکل چنداني ندارد . احتمالاً سيد رضي ، از آن جهت که محتواي نهج البلاغه ، مجموعه اي اخلاقي ، سياسي و اجتماعي بوده ، سعي در مستندنويسي نکرده است ؛ زيرا اهتمام علما در مستند نويسي ، عمدتا در حوزه ي احکام و تکاليف بوده است .
در نتيجه ، تلاشهايي که بعد از سيد رضي در مستند کردن نهج البلاغه شده است ، تاکنون براي 140 خطبه از 240 خطبه ، 62 نامه و فرمان از 79 نامه و 340 حکمت و سخن کوتاه از 489 مورد ، سند و مأخذي از مصادر شيعه و اهل سنت به دست آمده است . (13)
نهج البلاغه از زمان گردآوري ، همواره مورد توجه دانشمندان قرار گرفته ، به گونه اي که آقا بزرگ ، نزديک به يکصد و پنجاه کتاب به عنوان شرح نهج البلاغه معرفي کرده است .(14) از ميان اين شروح ، شرح ابن ابي الحديد معتزلي از علماي اهل سنت ، و شرح ابن ميثم بحراني ، از شيعيان ، از موقعيت ممتازتري برخوردارند .
تعداد ديگري از دانشمندان نيزبه جمع آوري سخنان کوتاه آن حضرت اقدام کرده اند . از جمله ي آنها جاحظ است که کتاب مئه کلمه ، جمع آوري اوست ( اين کتاب ، چاپ شده ا ست . )
همچنين ، غرر الحکم و درر الکلم نيز توسط عبدالواحد آمدي ( م 510ق )جمع آوري شده است که شرح فارسي آن ، توسط آقا جمال خوانساري انجام گرفته است ( اين کتاب نيز چاپ شده است . )
ب ) آثار منسوب به امام سجاد ( ع )
صحيفه ي سجاديه ، اين کتاب ، شامل دعاهايي است که امام براي فرزندان خود ، زيد و محمد باقر ( ع ) املاکرده و اسناد صحيفه نيز به آن دو منتهي مي شود . شيخ طوسي و نجاشي که متکفل بر شماري از مواريث شيعه بوده اند ، در کتب خود،از صحيفه ياد کرده اند .(15) آقا بزرگ ، از پنجاه شرح براي صحيفه ياد مي کند . که همه از قرن يازدهم به بعد ، نگاشته شده اند .(16)
فصاحت و بلاغت صحيفه ، به همراه مضامين عالي اخلاقي ، عرفاني و تربيتي آن موجب شده که از آن به (( زبور آل محمد ( ص ) )) ياد شود . اين کتاب ، شامل 54 دعاست که براي پالايش اخلاقي و روحي انسانها برنامه اي بسيار کارساز است . امام ، در ضمن اين ادعيه ، در سه قلمرو فرد ، خانواده و اجتماع ، به تبيين معارف اسلامي پرداخته و بهترين برنامه را براي مقابله با فساد اجتماعي و اخلاقي که در اثر حکومت امويان ، دامنگير جامعه ي مسلمانان شده بود ، عرضه کرده است . دعاها در موضوعاتي همچون : طلب توبه ، براي نگهبانان مرزها ، طلب روزي ، مکارم اخلاق ، وداع ماه رمضان ، روزه عرفه و مناسبتها و موضوعات ديگر است .
صحيفه سجاديه ، مورد عنايت امام باقر (ع) ، زيد بن علي و امام صادق ( ع) بوده و از آن ، نسخه اي داشته اند . مسعده ، يکي از ياران امام صادق ( ع ) ، از او مي خواهد به او دعايي آموزش دهد که در مواقع مهم ، آن را بخواند . امام صادق ( ع ) کتابي قديمي به او مي دهد که از آن نسخه بر دارد و مي فرمايد (( اين ، دعاي جدم علي بن حسين ( ع ) است )) .( 17)
صحيفه ي سجاديه ، شروح بسياري دارد که بهترين آنها رياض السالکين سيد عليخان شيرازي است . همچنين ، ترجمه هاي متعددي به زبان فارسي دارد که از جمله آنها ترجمه ي ابو الحسن شعراني ، جواد فاضل و فيض الاسلام و سيد جعفر شهيدي است .
رساله ي حقوق . متن اين رساله در تحف العقول ابن شعبه ( م 381 ق ) و الخصال شيخ صدوق ( م 382 ق ) آمده است . نجاشي ( م 450 ق ) ، از اين رساله در کتاب خود ، نام برده است .(18)
موضوع رساله ، بيان وظايف و تکاليف و حقوق انسان در عرصه هاي گوناگون زندگي است . در اين رساله ، 51 حق ذکر شده و به حقوقي همچون : حق خدا ، حق ا عضا وجوارح ، حق نماز و روزه ، حق معلم و رعيت ، حق پدر و مادر و همسر و فرزند ، حق همسايه و دوست ، حق همکيشان و اهل ذمه و ديگر حقوق ، پرداخته شده است .
ج ) آثار منسوب به امام باقر ( ع )
د ) آثار منسوب به امام صادق ( ع)
اهليلجه . رساله اي است از امام صادق ( ع ) در رد ملحدان و احتجاج بر آنها . راوي اين کتاب نيز مفضل بن عمر جعفي است . (21)
رساله عبدالله نجاشي . نامه اي است از امام به حاکم اهواز . نجاشي فهرست نگار ، اين رساله را تنها تصنيف امام صادق ( ع ) ذکر مي کند .(22) مي توان نظر نجاشي را چنين توجيه کرد که اين رساله ، تنها اثري است که به دست خود امام صادق (ع ) ، تدوين شده است ؛ اما آثار ديگر ، املا و يا جمع آوري است .
کتاب الامامه . ابن نديم ، آن را در الفهرست خود ، ذکر کرده است .(23)
کتا ب الفضائل . ابن نديم آن در الفهرست خود ، ذکر کرده است .(24)
رساله اي در احکام و مسائل شرعي و رساله اي در غنا يم و خمس . در تحف العقول ، از آنها ياد شده است . (25)
رساله ي آن حضرت به يارانش . امام از اصحابش خواسته اين رساله را مباحثه و بدان ، عمل کنند . کليني ، اين رساله را در آغاز روضه ي الکافي آورده است . (26)
رساله هاي ديگري نيز از امام صادق ( ع ) موجود است که در تحف العقول ، الفهرست ابن نديم و کشف الظنون به آنها اشاره شده است . (27)
مصباح الشريعه . موضوع اين کتاب ، برر سي آداب و معارف و اخلاق و سنن مذهب شيعه ي جعفري است . اين کتاب ، منسوب به امام است و از سوي علماي شيعه ، به دليل اشکالات موجود در سند کتاب و محتواي آن ، مورد ترديد قرار گرفته است . عبارات کتاب با فرهنگ صوفيه تطابق دارد و در آن ، مصطلحات صوفيه و مشايخ آنان ( همچون ربيع بن خثيم ) ، يافت مي شود که نشان از تأليف کتاب توسط يکي از متصوفه دارد .
ه ) آثار منسوب به امام کاظم ( ع )
و ) آثار منسوب به امام رضا (ع )
طب الرضا يا الرساله المذهبه . 29)امام رضا ( ع ) ، اين کتاب را که درباره ي صحت مزاج و راهنمايي او به غذاهاست ، براي مأمون نوشته و شامل اطلاعاتي درباره ي بدن انسان و دستورهايي در بهداشت فردي و عمومي است .
مجلسي در جلد چهارم بحارالانوار ، تمام اين رساله را آورده است . همچنين ، اين رساله که در حدود سي صفحه است ، در مجموعه آثار کنگره امام رضا ( ع ) به چاپ رسيده است .(30)
صحيفه الرضا ( ع ) . اين کتاب ، در بر دارنده ي تعداد 204 روايت از سخنان امام رضا ( ع ) است که چون در نقل احاديث ، امام ، اسناد آن را از طريق پدران خود تا پيامبر ( ص ) ادامه داده ، به السلسله الذهبيه نيز مشهور است . احاديث اين کتاب ، در موضوع توحيد ، عبادات ، احکام ، تفسير ، فضايل پيامبر ( ص ) و اهل بيت ( ع ) آن حضرت است . همچنين ، درباره اخلاق ، آداب خوردني ها و طب ، مطالبي در بردارد . اين کتاب ، که يکي از اصول چهارصدگانه اوليه و از منابع کتا بهايي همچون التوحيد صدوق و عيون أخبار الرضا ( ع ) شمرده مي شود ، از طريق هشتاد سند مختلف ، نقل شده و به دست ما رسيده است .(31)
فقه الرضا ( ع ) . درانتساب اين کتاب به امام ، ترديد شده است . محققان معتقدند اکثر عبارات کتاب با عبارات کتاب الشرائع علي بن بابويه ، تشابه و توافق دارد . سيد حسن صدر ، معتقد است اين کتاب ، همان التکليف شلمغاني است . علامه مجلسي در بحارالأنوار ، از اين کتاب استفاده کرده و به آن ، استناد کرده است . محققان ، مجهول بودن هزار ساله ي آن و يافت نشدن هيچ اشاره از آن ، حتي به صورت نام در ميان اصحاب ائمه رادليل بر عدم صحت انتساب آن به امام مي دانند .(32)
ز ) آثار منسوب به امام هادي ( ع )
ح ) آثارمنسوب به امام حسن عسکري ( ع )
رساله اي در بيان مسائل حرام وحلال . ابن شهر آشوب ، اين رساله را در مناقب ، آورده است .(36)
روايات ائمه ( ع )
از اميرمؤمنان ( ع ) ، 911 روايت
از امام مجتبي ( ع ) ، 48 روايت
از امام حسين ( ع ) ، 28 روايت
از امام سجاد ( ع ) ، 300 روايت .
از امام باقر( ع ) ، 7969 روايت
از امام صادق ( ع ) ، 31325 روايت
از امام کاظم ( ع ) ، 2958 روايت
از امام رضا ( ع ) ، 2312 روايت
از امام جواد ( ع ) ، 421 روايت
از امام هادي ( ع ) ، 473 روايت
از امام عسگري ( ع ) 204 روايت .(37)
از مقايسه آمار ياد شده ، به اين نتيجه مي رسيم که اولا ، در حديث شيعه ، روايات وارد شده از امام باقر ( ع ) و امام صادق ( ع ) ، درصد بيشتري را تشکيل مي دهد . ثانيا، پس از روايات آن دو بزرگوار ، بيشترين روايات ، متعلق به امام هفتم و امام هشتم است ؛ اما از دوران امام نهم به بعد ، علاوه برآنکه تعداد روايات صادر شده کاستي مي گيرد ، روايات به صورت مکاتبه و توقيع است ، نه سماع و شرفيابي و اين خود ، مي توان نموداري از شاخص تقيه و جو اختناق باشد .
پی نوشت ها:
1-مناقب آل أبي طالب ، ج 1 ، ص 313
2-رجال النجاشي ، ص 224 ، 227 ، 228 ، 229 ، 282 ، 355 ، و.... ( ش 586 ؛ 599 ؛ 602 ، 606 ، 750 ، 950 و ..... )
3-همان ، ص 360 ( ش 966 )
4-اختيار معرفه الرجال ، ص 376 ( ش 706 )
5-الکافي ، ج 1 ، ص 242 .
6-همان ، ج 7 ، ص 94 .
7-بخاري ، محمد بن اسماعيل ، صحيح البخاري ، ج 1 ، ص 36 و ج 2 ، ص 221 و ج 4 ، ص 67 ، ج 8 ، ص 45 و 48 .
8-براي اطلاع بيشتر از اختلاف عناوين کتابهايي همچون جفر ، جامعه کتاب الفرائض با کتاب يا صحيفه علي (ع ) يا يکي بودن همه اين عناوين به کتاب حسين مدرسي مراجعه شود . منقولات و توضيحاتي که از صحيفه فاطمه ( س ) در منابع وجود دارد ، مطابق با توضيحاتي است که درباره کتاب علي ( ع ) به چشم مي خورد ، مدرسي ، حسين ، ميراث مکتوب شيعه ، ص 22 .
9- الفهرست ، طوسي ، ص 72 ، ( ش 291 )
10- رجال النجاشي ، ص 415 ( ش 1108 )
11- الذريعه الي تصانيف الشيعه ،ج 7 ، ص 187
12- حسيني ، عبدالزهراء ، مصادر نهج البلاغه و أسانيده ، ج 1 ، ص 202
13- تعدادي از کتابها که به همين منظور تدوين شده ، به شرح زير است :
مدارک نهج البلاغه ، اثر شيخ هادي آل کاشف الغطاء ؛ استناد نهج البلاغه ، اثر امتياز عليخان عرشي ؛ مصادر نهج البلاغه و أسانيده ، از عبدالزهراء خطيب حسيني ؛ پژوهشي در اسناد و مدارک نهج البلاغه ، از سيد محمد مهدي جعفري ؛ مدارک نهج البلاغه ، از رضا استادي ؛ نهج السعاده في مستدرک نهج البلاغه ، از محمد باقر محمودي .
14- مصادر نهج البلاغه و أسانيده ، ج 1 ، ص 267 .
15- رجال النجاشي ، ص 427 ( ش 1144) ؛ الفهرست ، طوسي ، ص 477 .
16- الذريعه الي تصانيف الشيعه ، ج 13 ، ص 345 .
17- الأمالي ، طوسي ، ص 15 .
18- رجال النجاشي ، ص 116 ( ش 296 )
19- الفهرست ، ابن نديم ، ج 36
20- رجال النجاشي ، ص 416 ( ش 1112 )
21- الذريعه الي تصلانيف الشيعه ، ج 2 ، ص 484 .
22- رجال النجاشي ، ص 101 ( ش 253 )
23- الفهرست ، ابن نديم ، ص 198 .
24- همان
25- تحف العقول ، ص 331
26- الکافي ، ج 8 ، ص 2 .
27- تحف العقول ، ص 383
28- معروف به الرساله الذهبيه
29- تحقيق نسخه را محمد مهدي نجف انجام داده است ( ر. ک: مجموعه ي آثار کنگره ي امام رضا ( ع ) ، ص 357 . )
30- ر.ک مقدمه ي کتاب صحيفه ي الامام الرضا ( ع ) ، تحقيق مدرسه ي الامام المهدي ( ع ) ، ص 43 .
31- تحقيقي پيرامون کتاب فقه الرضا ( ع ) ، ص 360 .
32- تحف العقول ، ص 458 .
33- منا قب آل أبي طالب ، ج 4 ، ص 435 .
34- تحف العقول ، ص 458 .
35- محمد جواد بلاغي ، رساله اي در رد انتساب کتاب به امام عسکري ( ع ) نوشته است . همچنين رضا استادي در مقاله اي اقوال مخالفان و موافقان را در اين باب جمع کرده است ( استادي ، رضا ، الرسائل الأربعه عشر ، ص 162 و 187 )
36- مناقب آل أبي طالب ، ج 4 ، ص 457 .
37-اين ارقام با استفاده ي از برنامه رايانه اي درايه النور ، استخراج شده است . شايان ذکر است .که اين ارقام ، تکراري است ، يعني اگر حديثي در هر چهار کتاب آمده ، چهار کتاب آمده ، چهار بار شماره شده است .
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
مقالات مرتبط
تازه های مقالات
ارسال نظر
در ارسال نظر شما خطایی رخ داده است
کاربر گرامی، ضمن تشکر از شما نظر شما با موفقیت ثبت گردید. و پس از تائید در فهرست نظرات نمایش داده می شود
نام :
ایمیل :
نظرات کاربران
{{Fullname}} {{Creationdate}}
{{Body}}