بهره‏وري موقوفات، موانع، راهکارها

«مسأله‏ي تعاون و کمک به همنوع و افراد بي‏بضاعت و قرار دادن اموال در امور خيريه، يکي از مبرزترين و جالب‏ترين مسائل اخلاقي اديان و مذاهب گوناگون جهان انساني است. زيرا اساس زندگي اجتماعي بر تعاون و اساس مذاهب و اديان آسماني بر تأمين سعادت و ايجاد همبستگي‏هاي اجتماعي است (1)». اسلام براي اجراي عدالت اجتماعي و توزيع ثروت و برانداختن فقر که خود عامل اصلي بسياري از انحرافات اخلاقي و فساد اجتماعي است، قوانين عادي چون خمس و زکوه وضع کرده و در عين حال اغنيا را تشويق به خيرات و مبرات کرد تا به فقرا کمک و ياري شود و حتي مالداران را از جمع و نگهداري ثروت و به کار نيانداختن آن بر حذر داشت. در اين مورد آنقدر تأکيد شد که يکي از علائم ايمان صحيح را انفاق به فقرا و تهي‏دستان و دستگيري از بينوايان و زيردستان دانسته است (2).
امکان دارد عده‏اي با وقف مخالف باشند، ولي بايد دانست بر اثر جنگ، زلزله، و... و نيز اوضاع بيمار اقتصادي بعضا عده‏اي ثروتمندتر شده‏اند. و حتي امکان دارد، شخصي با اختراع و يا ارايه‏ي يک خدمت سرمايه‏دار بزرگي شده باشد. بلکه نکته مهم آن است که چگونه از اين ثروت استفاده مي‏کند. بايد دانست تجمع ثروت در دست عده‏اي محدود و محروميت قشر وسيع‏تري از جامعه، باعث ناراحتي‏هاي رواني در جامعه خواهد شد. وقتي اهداف واقفان را مطالعه مي‏کنيم، متوجه مي‏شويم که آنها چقدر حتي به اصول جامعه‏شناسي و روان‏شناسي آشنا بوده‏اند.
«عموما وقف‏نامه‏ها بر حسب احتياجات اجتماعي هر عصر و زمان تنظيم شده است و ما در بين آنها همه گونه خدمات اجتماعي را مي‏توانيم پيدا کنيم»(3).
«مسجد، پل، مدرسه، ازدواج، اطعام فقرا توأم با مهرباني، ايجاد مرکز تحقيقاتي آموزشي، امور طبي و بهداشتي»(4) تفريحات و...
قبل از پرداختن به بحث اصلي ابتدا لازم مي‏دانيم معاني اصطلاح چند واژه را تبيين کنيم:
کلمات کليدي
1- وقف: متوقف ساختن عين مال از هر گونه خريد و فروش، رهن يا ارث به طوري که عين مال هميشه باقي بماند و منافع حاصل از آن در راه خدا مصرف شود. وقف به معني عام از لحاظ زماني به دو گونه تقسيم مي‏شود:
1- زمان نامحدود (وقف اصطلاحي)
2- مدت‏دار (حبس) که براي مدتي معين وقف مي‏شود.
مثلا به مدت 5 سال و... اما از جهت افرادي که اثر وقف
شامل آنها مي‏شود بر دو گونه است: 1- خاص (جهت افراد خاصي قابل استفاده است مثلا فرزندان، دوستان و...)؛ 2- عام (پل ها، مساجد و... که منافع آن اقشار وسيع‏تري را دربر مي‏گيرد.)
اما انواع موقوفه به دو دسته تقسيم مي‏شوند: 1- غير متصرفي (آن دسته از موقوفاتي که توليت آن بر عهده‏ي اداره‏ي اوقاف است).
2- بهره‏وري: «(طبق تعريف سازمان بهره‏وري اروپا) از جنبه‏ي تکنيکي يعني درجه‏ي استفاده مؤثر از هر يک از عوامل تکنيکي از جنبه‏ي عمومي، ديدگاهي فکري است که سعي دارد همواره آنچه را که در حال حاضر موجود است، بهبود بخشد. و مبتني بر اين عقيده است که کارها و وظايف را هر روز بهتر از ديروز مي‏توان انجام داد. اين دو تعريف بايد به موازات هم باشند، زيرا اگر فقط با ديدگاه عمومي بنگريم، شعارگونه بوده و به عمل نمي‏رسد و اگر فقط تعريف تکنيکي را بنگريم، فقط مديريت و کارشناسان درگير خواهند شد»(5).
- 3- کايزن: «افراد جدا از عنوان و پستي که دارند، اشتباهات و نواقص خود را با روي خوش بپذيرند و دايم تلاش کنند تا وظايف و مسؤوليت‏هاي خود را به نحو احسن انجام دهند، زيرا پيشرفت در کارها بدون قبول اشتباهاتمان هرگز ممکن نيست» (6).
- 4- کارآيي و اثر بخشي: «خروجي / ورودي، 1 باشد. و در سمت هدف حرکت کنيم» (7).
- 5- تکنولوژي: «مجموعه‏اي از ابزارها، روش‏ها، مهارت‏ها و دانش فني است که براي توليد و عرضه‏ي محصولات و يا خدمات خاصي مورد استفاده قرار مي‏گيرد» (8).
-6- کيفيت کنترل و کنترل کيفيت: «کيفيت يک محصول يا خدمت، ميزان تطابق آن با نيازهاي مشتري است. و کنترل يعني بررسي عوامل مؤثر دخيل در کيفيت. کنترل کيفيت يعني فنون و فعاليت‏هايي که براي نظارت و رفع عوامل غير اثر بخش است»(9).
-7- ارتباط کيفيت و بهره‏وري: «تلاش به منظور افزايش کيفيت محصولات و نيل به حداکثر رضايت مشتريان، به نوبه‏ي خود منجر به افزايش بهره‏وري خواهد شد»(10) در کيفيت پايين ميزان قابل توجهي از منابع يک سازمان، به رفع نواقص و کنترل ضايعات اختصاص مي‏يابد، تا به توليد کالاها و خدمات. پس با بهبود کيفيت، منابع لازم جهت توليد ميزان مشخصي خروجي، کاهش مي‏يابد و اين امر به بهبود بهره‏وري منجر خواهد شد (11) اکنون به جاي بهره‏وري، کيفيت را به عنوان نقطه‏ي نيروبخش براي بهبود در نظر مي‏گيرند. اين تصميم، تا حدي به خاطر مزاياي متعدد بهبود کيفيت اتخاذ مي‏شود (12).
-8- ارزش افزوده: «مقدار ثروتي که واحد اقتصادي در جامعه خلق مي‏کند».(13).
- 9- خط مشي کيفيت (Quality Policy): «مقاصد و جهت‏گيري کلي يک سازمان در رابطه با کيفيت که رسما به وسيله‏ي مديريت رده بالا و ارشد اعلام مي‏شود»(14).
- 10- ارتباطات: «انتقال اطلاعات از سوي فرستنده به گيرنده و برقراري تفاهم بين دو نفر يا بيشتر است. انتقال فقط شامل وقايع و نظرات نيست، بلکه احساسات، عواطف، معاني مفاهيم و انتقال عقايد را نيز شامل مي‏شود»(15).
- 11- ايمپروشر(Improshere): «طرح سهيم کردن کارکنان در سود حاصله‏ي ناشي از افزايش بهره‏وري است. هدفش ترغيب کارکنان به همکاري با مديريت جهت افزايش بهره‏وري و تقسيم سود آن از اقرار 50% سهم کارکنان و 50% سهم شرکت مي‏باشد. اين طرح را مي‏توان براي هر نوع عمليات به کار برد، خواه افراد تحت پوشش طرح يک نفر باشند، يا هزار نفر، خواه گروهي کوچک باشد، يا تمامي افراد يک تشکيلات».(16).
-12- اقتصاد: «مطالعه و بيان چگونگي بهترين استفاده‏ي مردم و جامعه از منابع کمياب و محدود براي توليد و توزيع کالا و خدمات» (17).
- 13- مسايل مستحدثه: «(مسايلي که جديد پيش مي‏آيد مثل بيمه» (18).
- 41- s5: «بيشتر بر تميزي تکيه دارد. و در پنج مرحله انجام مي‏شود: 1- اقلام غير ضروري را جدا کن و دور بريز. 2- اقلام ضروري را مرتب کن. 3- همه چيز را تميز و پاکيزه کن. 4- استاندارد s3 قبل را حفظ کن. 5- افراد را براي پيروي از مقررات هدايت کن»(19).

1- کاهش بهره‏وري منجر به مسايلي نظير تورم، بيکاري، سود کم و غيره مي‏شود (20).
2- افراد مختلفي از افزايش بهره‏وري منتفع خواهند شد: 1- سهامدار، از پول سرمايه‏گذاري شده‏ي خود، سود بيشتري خواهد برد. 2- مديران، امتيازات ارزنده‏تري به دست خواهند آورد. 3- کارکنان، از حقوق و مزاياي بالاتري برخوردار خواهند شد. 4- دولت که تأسيسات زير بنايي ايجاد کرده، ماليات بيشتري مي‏گيرد. 5- مؤسسات مالي، بهره‏ي بيشتري به خاطر وام‏هاي اعطايي مي‏گيرند. 6- مصرف‏کنندگان، محصولات و خدمات را با کيفيت بالاتر و قيمت‏هاي معقول‏تر، تهيه خواهند کرد. 7- کسانيکه زمين، ماشين‏آلات، انبار کالا، وسايل نقليه و... اجاره مي‏دهند، اجاره‏ي مناسب‏تري مي‏گيرند (21).
3- خوشبختي، سعادت و بهروزي هر ملتي، وابسته به کار و تلاش همه‏ي اقشار جامعه بوده و بهره‏وري معياري براي ارزيابي عملکرد اين فعاليت‏ها و تلاش‏ها در
بخش‏هاي مختلف اجتماعي - اقتصادي است.
4- براي دولت‏ها، بهبود و ارتقاي بهره‏وري در فعاليت‏ها، تنها شق جايگزين افزايش ماليات‏ها و يا ارايه‏ي خدمات کمتر مي‏باشد (22).

1- جمع‏آوري اطلاعات؛
2- تجزيه و تحليل وضعيت موجود (امکانات موجود، سود، هزينه‏ها، پرسنل و مديريت و نظرات آنها، مشتريان و شکايات آنها و...)؛
3- طراحي برنامه‏ي بهبود بهره‏وري (با در نظر داشتن مسايل و حوادث)؛
4- ايجاد آگاهي لازم نسبت به بهره‏وري؛
5- اجراي برنامه؛
6- ارزيابي برنامه (23).
يادآوري مهم: در مرحله‏ي اول از يک بخش کوچک شروع گردد و پس از طي مراحل ياد شده، به کليه‏ي بخش‏هاي مربوطه مورد بررسي تسري يابد. (جهت انتخاب بخش کوچکي که مي‏خواهيم شروع کنيم، مسايل بحراني را که اکثرا همه را ناراضي کرده است انتخاب کنيم. مثلا بخشي که ضايعات بيشتري دارد و يا موجب کاهش ظرفيت استفاده مي‏شود، انتخاب شود فرض کنيم ساختمان‏هاي وقفي زيادي داريم و همه‏ي آنها زير نظر اداره‏ي اوقاف مي‏باشند، در اين حالت اگر مورد بررسي ما باغ باشد، مورد بررسي مي‏تواند اين مسأله باشد که چرا درختان باغ سيب وقفي، ميوه‏ي کمتري نسبت به باغ‏هاي مجاور مي‏دهند.)

هدف آني از اندازه‏گيري، بهبود عملکرد و سوددهي مي‏باشد (24) ضمنا مديري که کار اندازه‏گيري بهره‏وري را انجام مي‏دهد ابتدا بايد ببيند که خودش بهره‏وري دارد. جهت اندازه‏گيري روش‏هاي مختلفي وجود دارد، بهترين راه حل اين است که هر اداره، شرکت، شخص و... پس از مطالعات و آشنايي با مفاهيم بهره‏وري و کيفيت بررسي کند که چه شاخص‏هايي مي‏تواند روند فعاليت‏هايش را بهتر نشان دهد، بي‏آنکه تکيه‏ي محض بر تئوري کند و به علاوه کاربردي باشد. روش‏هايي که در اين جا آورده مي‏شوند جهت آشنايي است. در اين جا دو روش اندازه‏گيري که بيشتر جهت صنايع بزرگ و يا بخش‏هايي چون اداره‏ي اوقاف که مي‏خواهد وضعيت چند بخش را با هم مقايسه کند، ارايه مي‏شود.

مجموعه‏ي مقالات و سخنراني‏هاي اولين کنگره‏ي ملي بهره‏وري ايران، ناشر: سازمان بهره‏وري ملي ايران، تهران، 1373، ص 242.
روش اندازه‏گيري بهره‏وري کندريک (1):TFP = bLt+Vt / aKt
روش اندازه‏گيري بهره‏وري سولو (2):(Vt=(F(Lt,Kt) + A (t
TFP بهره‏وري کل عوامل توليد به تفکيک بخش‏هاي مختلف صنعتي؛
Vt ارزش افزوده‏ي صنايع به تفکيک بخش‏هاي مختلف صنعتي؛
Kt ارزش پولي دارايي‏ها و ماشين‏آلات سرمايه‏اي کارگاه‏هاي بزرگ صنعتي کشور به تفکيک نوع فعاليت؛
Lt تعداد نيروي انساني کارگاه‏هاي بزرگ صنعتي کشور به تفکيک نوع فعاليت؛
a سهم سرمايه در ارزش افزوده؛
b سهم نيروي کار در ارزش افزوده؛
(A (t برآوري از بهره‏وري کل عوامل توليد است.

تغييرات حاصل از شاخص‏ها در طي زمان، وسيله‏ي خوبي براي نشان دادن فعاليت‏هاست (25).
چون هدف ما اندازه‏گيري عملي بهره‏وري است، ابتدا شاخص‏هاي مهم و ساده را در نظر مي‏گيريم (ذکر اين نکته فراموش نشود که نيروي کار مهمترين داده و بهره‏وري آن مرکز توجه اندازه‏گيري مي‏باشد) (26).
» 1- شاخص‏هاي توليد (متوسط توليد روزانه يا ماهانه کل و نيز متوسط توليد ماهانه يا سالانه هر شخص)؛
2- شاخص‏هاي کيفيت (شکايات مشتريان، نسبت ضايعات، نسبت دوباره کاري، نسبت قراضه‏ها و دورريزها، نسبت فروش به هزينه‏ي ضايعات، نسبت فروش به هزينه دوباره‏کاري و...)؛
3- شاخص‏هاي زمان تحويل (شکايات مشتريان، زمان سررسيد توليد، زمان سررسيد سفارشات)؛
4- شاخص‏هاي ايمني (نسبت حادثه، تعداد روزهايي که به طور پيوسته حادثه‏اي نبوده است)؛
5- شاخص‏هاي انگيزه و روحيه (تعداد پيشنهادات بهبود، ميزان غيبت، ميزان استعفا و...)؛
6- شاخص‏هاي طرحي (ارزش افزوده هر طرح، نسبت ارزش افزوده به طراحان و...)»(27).
يادآوري مهم: اندازه‏گيري بهره‏وري ابزاري است که نهايتا يک تعداد ارقام و نسبت ارايه مي‏دهد که بدون تحليل، بي‏معني خواهد بود. تحليل بهره‏وري، علل افزايش يا کاهش بهره‏وري را مشخص و ما را به سمت بهبود آن با تخصيص بهتر منابع، روش‏هاي کار پيشرفته‏تر و استفاده کاراتر داده‏ها براي توليد خروجي (ستاده) بيشتر با کيفيت بالاتر هدايت مي‏کند (28).

1- «تعيين اهداف تا منابع آزاد شده به صورت صحيح، در جهت اهداف مورد استفاده قرار گيرد»(29).
مثلا اگر در جايي ما به اين نتيجه رسيديم که مي‏توان با تغيير
روش درو در تعداد تراکتور صرفه جويي کرد، بايد براي تراکتورهاي باقيمانده برنامه‏اي داشته باشيم.
2- تعيين اهداف واقع‏بينانه باشد. مثلا «اگر همه چيز يک درصد بهتر شود، بسيار خوب‏تر است از اينکه يک چيز صد در صد بهتر شود»(30).
3- استفاده‏ي کاربردي از ابزارهاي بهبود «ابزارهاي بهبود چون سيستم پيشنهادات، کايزن s5... به طريقي که در سمينارها، دوره‏هاي آموزشي و... مورد توجه قرار مي‏گيرند از نظر ما معمولي هستند. اما اگر اين ابزارها مجهز به مجموعه‏اي از راهنماي ساده و مؤثر شوند، ابزارهاي عملي مي‏شوند»(31).
4- تکنيک m4، p2 يعني مديريت کاربردي مواد، محصول، روش (کنترل کيفيت، کنترل هزينه، کنترل سررسيد)، منابع انساني، ماشين‏آلات و... (32).
5- استفاده از مديريت زمان «مديريت بر مبناي هزينه جاي خود را به مديريت بر مبناي زمان داده است»(33).
لذا «سعي شود تلاش‏هايي که صرف فعاليت‏هايي مي‏شود که فعاليت‏هاي واقعي کار نيستند، کاهش يابد و حذف شوند. با اين کار بعضا ظرفيت توليد به دو برابر افزايش مي‏يابد»(34).
در اينجا چند عامل مهم اتلاف وقت ارايه مي‏شود:
«1- برنامه ريزي (نداشتن اهداف و اولويت و...)؛
2- سازماندهي (تکرار فعاليت‏ها، تداخل مسؤوليت و اختيار و...)؛
3- نيروي انساني (آموزش ناکافي، غيبت، خستگي و...)؛
4- هدايت و رهبري (تفويض ناکافي اختيارات، درگير شدن در کارهاي روزمره و...)؛
6- کنترل (تلفن‏هاي زياد، عدم توانايي در نه نگفتن و...)؛
7- ارتباطات (جلسات مکرر و...)؛
8- تصميم‏گيري (دفع الوقت کردن، بي‏تصميمي و...)»(35).
6- استفاده از ارتباطات (زيرا ارتباطات با دسترس قرار دادن اطلاعات، از سرمايه‏ي موجود استفاده صحيح مي‏شود) (36).
7- اتوماسيون کردن فعاليت‏ها؛
8- رفع عوامل کاهش بهره‏وري مانند نداشتن انگيزه، تأخير در تحويل محصولات و خدمات، افزايش هزينه‏هاي توليد و بازاريابي، وجود ضايعات مثل ضايع کردن مواد، زمان، کار، پول، پاداش بي‏مورد و...
9- تقسيم سود حاصل از بهره‏وري بين اداره، مؤسسه، شرکت و... و پرسنل با استفاده از طرح‏هايي چون ايمپروشر؛
10- آگاهي به مديريت تغيير که بدانيم اگر افراد بدانند با تغيير (مثلا افزايش بهره‏وري) وضعيت بهتري يافته و اين وضعيت منجر به رضايت کاري شده و به علاوه استقلال آنها را افزايش مي‏دهد، همکاري خواهند نمود.
11- «تشريفات زايد اداري را از سر راه مردم برداريم، آن وقت مي‏بينيم که استعدادها چگونه شکوفا مي‏شوند و بهره‏وري افزايش مي‏يابد؟»؛(37).
12- «انتقال از مرکز هزينه بودن به مرکز سود شدن»؛(38).
13- در اختيار قرار دادن اطلاعات به موقع و صحيح به افراد لازم؛ اطلاعاتي که با تأخير در دسترس قرار گيرد، سرمايه و فرصت‏ها را از دست مي‏دهد (39).
14- جدي گرفتن تغيير تکنولوژي (فن‏آوري) (40).
15- عقلايي کردن سرمايه، زيرا هر چه سرمايه‏ي کمتري براي بازدهي معين هزينه شود، بهره‏وري سرمايه به همان اندازه ارتقا خواهد يافت (41).
16- در ساختمان‏هاي اداري مي‏توان با نصب تابلوي راهنما و نيز جزوه‏ي راهنما، وقت افراد را تلف نکنيم. به علاوه نحوه‏ي استقرار کارمندان به نحوي بايد باشد که مراجعه کننده کمتر مجبور به رفتن به بخش‏هاي مختلف و يا ساختمان‏هاي مختلف شود (42).
17- امضاي نامه‏ها معنادار باشد، برعکس روند فعلي که اگر نامه‏اي را چند نفر امضا مي‏کنند، نفرات بعدي به اتکاي نفر قبلي فقط امضا مي‏کنند، بي‏آنکه شايد متن را دقيق بخوانند. لذا توصيه مي‏شود که مديران به مقوله‏ي تفويض اختيار بيشتر توجه کنند (43).
18- «روابط بين مديريت و نيروي کار» (44)که بايد با احترام و اعتماد متقابل و در جوي صميمانه فعاليت کنند.
19- توجه مدير در جهت کاهش فشارهاي رواني (احترام به همديگر، انجام برنامه‏ريزي، توکل به خدا، افزايش دوستان، عدم نگراني نسبت به آينده، به دنبال شادي در آينده نبودن و... مي‏توانند از فشارهاي رواني بکاهند).
20- بعضا تکنيک‏هاي بهبود را دسته‏بندي‏هايي نيز مي‏کنند که در اين رابطه دسته‏بندي زير يکي از اين گونه موارد است (45):
1- تکنيک مبتي بر تکنولوژي (ربات، اتوماسيون، CAM، CAD)؛
2- تکنيک مبتي بر کارکنان (کايزن، عوامل انگيزشي فردي و گروهي و...)؛
3- تکنيک مبتني بر محصول (مهندسي ارزش، تنوع محصول، تحقيق و توسعه و...)؛
4- تکنيک مبتني بر هدف (مهندس روش، ارزيابي و طراحي شغل، ارگونومي و...)؛
5- تکنيک مبتني بر مواد (کنترل انبار، کنترل کيفيت، بهبود سيستم‏هاي حمل و نقل مواد، بازيابي و دوباره مصرف کردن مواد و...).

همان گونه که مي‏دانيم مهمترين عامل بهره‏وري، نيروي انساني مي‏باشد، زيرا داده‏هاي ديگر مثل سرمايه حيات ندارند (46) لذا به طور جداگانه نيز مواردي چند در افزايش بهره‏وري نيروي انساني ارايه مي‏گردد. «اگر شرکتي بتواند کارآيي و عملکرد نيروي انساني خود را به سطح کيفيتي مطلوب و قابل قبولي برساند، در واقع توانسته است، نيمي از راه دستيابي به توليد محصولات با کيفيت را طي کند» (47).
«افراد که در فعاليت‏هاي اصلاح و بهسازي شرکت مي‏کنند، کافي است که نتايج مفيد حاصل از کار را ببينند، در آن صورت حتي اگر تشويق مديريت هم نباشد، آنها به نوبه‏ي خود اين کار را انجام مي‏دهند» (48).
افکار و نظرات گروهي کارکنان، آن هنگام که در جهت بهبود عملکرد سوق داده شود، نمايان‏گر يک معدن طلاي واقعي از فرصتهاست (49) البته بايد دانست فنون مشارکت کارکنان در سه سطح پايين، متوسط و بالا تقسيم مي‏شود. از فنون سطح پايين سيستم پيشنهاد را مي‏توان نام برد. از فنون سطح متوسط مي‏توان به گروه‏هاي مشارکتي حل مشکل - متشکل از مديران و پرسنل مربوط به آن مشکل خاص - نام برد. از فنون سطح بالا مي توان به گروه‏هاي کار طبيعي نام برد که افراد جهت مشکل خود با علاقه دور هم جمع مي‏شوند (50).
نيروي انساني کارآمد چيزي نيست که بتوان به سرعت آن را از جايي ديگر تأمين کرد، استخدام، آموزش و سپس کارآموزي، آنگاه کسب و انباشت تجربه‏ي کافي، نياز به زمان و فرايند طولاني دارد. لذا به جاست که اگر نيروي انساني هر کشور را مايه‏ي بقا، بالندگي و پيشرفت آن و در عين حال، علت رکود، زوال و عقب‏ماندگي آن کشور بدانيم. شايسته است که در تربيت، آموزش، انگيزش و حفظ آن نهايت تلاش مبذول گردد (51) لذا بايد عوامل مؤثر بر افزايش بهره‏وري نيروي انساني را بشناسيم (آموزش، انگيزش، حقوق و مزاياي شايسته، عدالت نسبي بين کارکنان، وجود زمينه‏هاي مناسب به منظور بروز ابتکار و خلاقيت، انتخاب پرسنل بهره‏ور و...) (52) البته اين گونه نباشد که مثلا بگوييم چون آموزش مفيد است اثر بخشي آن را ارزيابي نکنيم. مثلا اگر دوره‏ي آموزشي برقرار شد و پس از دوره فرد آموزش ديده راضي بود و توانست آن را در عمل بکار برد، و نيز کارايي فرد پس از آموزش نسبت به قبل از آموزش بهبود يافته بود، دوره‏ي آموزشي مفيد بوده است، در غير اين صورت بايد ارزيابي از علل عدم کارايي دوره‏ي آموزشي بنماييم (53).
ضمنا بايد دانست که نگرش افراد ريشه‏ي عميقي در فرهنگ و سنن، اعتقادات و مذهب جامعه و شرايط اقتصادي و اجتماعي آن دارد، لذا توجه کنيم که ارتقاي نگرش مثبت به کار، آسان نيست.

براي جلب توجه مردم به وقف در ابتدا عوامل انگيزشي را مورد بررسي قرار مي‏دهيم. «در ميان تقسيم‏بندي‏هاي مختلفي که در مورد انگيزه‏ها شده است، مهمترين تقسيم‏بندي، تقسيم‏بندي انگيزه‏ها به سه گروه انگيزه‏هاي فيزيکي، اجتماعي و رواني است.
انگيزه‏هاي فيزيکي: هر عاملي که ميزان راحتي جسماني و تأمين افراد را براي فعاليت افزايش مي‏دهد (گرسنگي، نور، رطوبت و...).
انگيزه‏هاي اجتماعي: ارضاي آن بستگي به همکاري يا پذيرش فرد از طرف ساير افراد دارد (عضويت در يک گروه، دادن پست و شغل بالاتر و...).
انگيزه‏هاي رواني: اختصاص به رفتار انسان دارد و با ارش‏هاي شخصي فرد ارتباط پيدا مي‏کند. افراد خير که مال خود را وقف يک امر اجتماعي مي‏نمايند، و اين کار را بدون تبليغ و غير علني انجام مي‏دهند، تحت تأثير انگيزه‏هاي رواني قرار دارند» (54).
به نظر مي‏رسد حال که عده‏اي ثروت دارند و برخلاف زمان‏هاي گذشته کمتر به اين امر اقدام مي‏نمايند، بر مسؤولان اوقاف و... مي‏باشد که به صورت يک پروژه اين عوامل را بررسي و در جهت کاهش آنها اقدام نمايند. يکي از اين موارد مي‏تواند اين باشد که بهره‏وري از موقوفات فعلي کم است، و افراد احتمال مي‏دهند مالشان جاودانه اثرگذار نشود. نظريه‏ي انگيزش بر پايه‏ي انتظار و احتمال وروم نيز در اين جا مصداق پيدا مي‏کند. در اين نظريه مي‏گويد که «افراد در کار و رسيدن به يک هدف هنگامي از خود ميل و علاقه نشان مي‏دهند که اولا فکر کنند هدف مورد نظر ارزش‏مند است ثانيا ميان تلاش و کوششي که مي‏کنند و رسيدن به هدف رابطه‏اي بيابند» (55).
در اين جا چند توصيه جهت جلب توجه مردم به وقف ارايه مي‏گردد:
1- با توجه به نظريه‏ي وروم، افراد را آموزش دهيم و اين که بدانند، بخشش مفيد است. «افراد بايد بدانند که پول حالتي گردشي دارد و لازم است که به گردش درآيد. موفقيت‏هاي شما ربطي به عدم بخشش ندارد، راه برقرار کردن مجدد اين گردش، آغاز بخشندگي است. هر چيزي که مي‏بخشيد با بهره به شما بازخواهد گشت»(56).
در قرآن نيز جهت جلب توجه مردم خدواند فرموده: «کساني که طلا و نقره را ذخيره مي‏کنند و در راه خدا انفاق نمي‏کنند، آنان را به عذاب دردناک بشارت ده»(57).
2- تقويت بينش معنوي افراد، «زيرا چون دنيا و آخرت را پيوسته مي‏بيند، با احساس و بنا به باورها و اعتقادات ديني کار مي‏کند»(58).
3- بيان اثرات وقف - با توجه به اين که موقوفات کم
نيستند (مثلا کل شهرستان خدابنده وقف است، لذا افراد بدانند که اگر مالي را وقف کنند و در راه افزايش بهره‏وري موقوفات فعلي و يا موقوفه‏ي جديد سرمايه‏گذاري شود، چه اثراتي در رفع بيکاري، و بهبود اوضاع اقتصادي و فرهنگي خواهد داشت.) به عنوان نمونه اکنون که بحث تهاجم فرهنگي مطرح است، سخنوران و افراد مورد قبول مردم، لازم است افراد را سوق دهند که مراکز تفريحي و فرهنگي ايجاد کنند و با اين کار علاوه بر اجر اخروي باعث خواهد شد عمر افراد مملکت به بطالت نگذرد و احيانا مرتکب خلاف نشوند. و يا اگر افراد مالشان را در راه هزينه‏ي تحصيل افراد مستعد محروم قرار دهند، باعث خواهد شد که اين افراد بتوانند استعدادهاي خود را بروز دهند. با بروز اين استعدادها،موجب توليد و بعضا صادرات خواهيم شد. که خود موجب ادامه‏ي روند رشد کشور خواهد گرديد. و به علاوه ضمن ايجاد اشتغال و رفاه بيشتر جامعه از فرار مغزها جلوگيري خواهد شد.
4- دولت سالانه فهرستي از موارد مورد نياز که مردم مي‏توانند کمک کنند ارايه نماي و افراد را سوق دهيم که در اين زمينه‏ها وقف کنند. مثلا اکنون کارخانجات ما با مشکل نقدينگي مواجه هستند، جهت آن دسته از کارخانجاتي که مشکل سوء مديريت ندارند، مردم را تشويق کنيم که سرمايه‏شان را (با خريد سهام و...) وقف کنند. حتي مي‏شود سيستمي طراحي کرد که پس از رفع مشکل آن کارخانه، در محل ديگري از اين سرمايه بتوان استفاده کرد. با اين کار ضمن جلوگيري از بيکاري و ناراحتي‏هاي رواني حاصله، موجب رونق کارخانجات نيز مي‏شويم. البته اين نکته را نيز نبايد فراموش کنيم که لازم است مشکلات فعلي سازمان بورس و اوراق‏بهادار حل شود به نحوي که مثلا «حجم معاملات روزانه بورس ترکيه 3ر3 ميليارد ريال بوده در حالي که حجم هفتگي معاملات بورس ايران به سختي از مرز 5ر1 ميليارد ريال مي‏گذرد»(59).
5- بالاترين بودجه‏ي دولت در وزارت آموزش و پرورش است. در حالي که عنوان مي‏شود مثلا در آلمان سهم زيادي از آموزش را شرکت‏ها و افراد شخصي به عهده دارند. در اين زمينه نيز لازم است که تشويقات لازم صورت پذيرد. در حالي که در دنياي امروز از نيروي انساني به عنوان منبع ياد مي‏کنند و مثلا با وجود کمبود فضا در ژاپن، معذالک، حياطهاي منزل آنها کوچک (و بعضا بي‏حياط) است ولي مدارس آنها ضمن داشتن فضاي کافي، از امکانات آموزشي بالايي برخوردار هستند.
6- جنبه‏ي ديگر وقف در دنياي امروز که عصر اطلاعات نام گرفته است، کمک افراد در جهت تأمين هزينه‏ي افراد مستعد از امکانات اينترنت است که حتي چند برابر هزينه‏ي صورت گرفته برگشت خواهد شد.
اين موارد به عنوان گوشه‏اي از موارد و روش‏هاي جلب توجه ارايه شد.

حال که عده‏اي صادقانه مال خود را وقف نموده‏اند و جمعي از آنها در قيد حيات نيستند، وظيفه‏ي ما به عنوان امانتدار آن است که از آنها استفاده‏ي بهينه کنيم. «طلا از دست کسي مي‏لغزد که آن را در معاملات و منظورهايي به جريان مي‏اندازد که در آن زمينه آشنايي کافي ندارد»(60) لذا در افزايش بهره‏وري موقوفات نکته‏ي مهم آن است که از افراد به جا استفاده کنيم و مثلا يک زمين کشاورزي را به يک فرد نامطلع از امور مربوطه قرار ندهيم. جهت افزايش بهره‏وري موقوفات لازم است بسته به مورد، مطابق بخش روش‏هاي افزايش بهره‏وري و طبق بخش روند بهبود بهره‏وري، اقدام شود. جهت کاربري بودن مي‏توان از يکي از موقوفات (مثلا قزوين) شروع نموده و نتايج آن را کم‏کم گسترش داد. در اين جا چند نکته ذکر مي‏گردد:
1- افراد آموزش ببينند تا هم انگيزه داده شوند و هم به صورت وقف ثبت کنند، تا پس از آنها حفظ شود و از بين نرود.
2- در شناسايي موقوفات اهتمام بيشتري به عمل آيد.
3- راه‏هاي جايگزين و تبديل به احسن موقوفات توسط متخصصين اعلام و توسط مراجع تصويب شود. «زيرا مشکل بزرگي که در تمام موقوفات پيش مي‏آيد آن است که در مواقع خرابي ملک يا مستغلات موقوفه و از بين رفتن عايدي چه بايد کرد؟ چون اگر درآمد وقف نقصان يابد، در واقع به زيان موقوف عليهم است»(61).
4- اجاره‏ي مل، کارخانه، زمين وقفي و... از طريق مزايده و با نظارت افراد مورد قبول هر شهر و... باشد، تا هم از اجاره‏ي نازل جلوگيري گردد و هم بهره‏وري موقوفه، حدالامکان افزايش يابد.
5- زمين‏هاي مخروبه و... را در روزناه‏ها اعلام تا افراد نظرات و پيشنهادات خود را در جهت استفاده‏ي بهتر ارايه نمايند.
6- متوليان ضمن اين که از افراد متعهد و دلسوز باشند و در نگهداري موقوفات دقت کرده و مثل مال خودشان بدانند، بلکه متخصص نيز باشند تا شيوه‏هاي استفاده‏ي بهينه را بدانند و رعايت کنند و آموزش‏هاي لازم را ببينند.

1- گنجاندن مطالبي از وقف در کتب درسي؛
2- «تشکيل صندوق عمران موقوفات، که براي عمران و آبادي موقوفات وام دهد (62) «به نحوي که مردم نيز بتوانند در اين صندوق سرمايه‏هاي خود را پس‏انداز نمايند.
3- افراد آموزش ببينند و در وقف‏نامه‏ها نيز گنجانده شود که هر گاه موردي از موارد مصرف به علتي منتفي شد، صرف درآمد آن در موارد ديگر ميسر باشد. با اين روش برخلاف موقوفات گذشته، به جايي نخواهد رسيد که مصرف متعذر گردد.
4- جهت اولويت‏بندي فعاليت‏هاي عمراني از شاخص‏هاي مفيد و ساده استفاده شود. مثلا فرض کنيم چند راه حل براي استفاده از زمين وقفي داريم، با استفاده از شاخص‏ها، آنکه مقادير بالاتري را به دست دهد، اولويت بالاتري را خواهد داشت. خواننده‏ي علاقه‏مند جهت کسب اطلاعات بيشتر به کتب اقتصاد مهندسي مراجعه نمايند. در اين جا به عنوان الگو يک شاخص آوره مي‏شود:
IPP (شاخص اولويتي پارتو) مساوي با احتمال موفقيت ضربدر ميزان صرفه‏جويي تقسيم بر زمان اجرا (سال) ضربدر هزينه

پی نوشت:

1- مصطفوي رجالي، مينودخت، وقف در ايران، تهران، 1351، ص 3.
2- همان. ص 37.
3- همان، ص 128.
4- چشم انداز وقف، ويژه‏نامه‏ي هفته‏ي وقف، تهيه و تنظيم: معاونت فرهنگي سازمان اوقاف و امور خيريه، تهران، خرداد 1378 صص 65 - 38.
5- اقدسي، محمد علي، جزوه‏ي درسي مديريت کيفيت و بهره‏وري.
6- ايمايي، ماساکي، روش‏هاي بهبود مستمر (کايزن)، ترجمه‏ي اميران، حيدر، ناشر: مؤسسه‏ي مطالعات و برنامه‏ريزي آموزشي سازمان گسترش و نوسازي صنايع ايران، تهران، 1372، ص 116.
7- طوسي، محمدعلي، جزوء سمينار آموزشي پيوند مديريت و بهره‏وري، کتابخانه‏ي عارف، قزوين، 12 / 7 / 1372.
8- نشريه‏ي مديريت بهره‏وري، ش 25، صص 12 - 10.
9- کريمي، يحيي، پايان‏نامه‏ي کارشناسي ارشد با عنوان «طراحي مدل اجرايي‏مديريت کيفيت فراگير» قزوين، 1376، صص 111 - 107.
10- ايمايي، ماساکي، همان، ص 163.
11- راهنماي جامع مديريت بهره‏وري، ترجمه و نشر: معاونت اقتصادي و برنامه‏ريزي بنياد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامي، تهران، 1374، ص 206.
12- همان، ص 212.
13- شفيعا، محمدعلي، جزوه‏ي سمينار آموزشي نقش اتوماسيون در افزايش بهره‏وري.
14- اقدسي، محمدعلي، همان.
15- کريمي، يحيي، کتابچه‏ي آموزشي آشنايي با اصول ارتباطات، قزوين، 1375 ص 1.
16- مديريت بهره‏وري در سطح مؤسسات (طرح ايمپروشر)، ترجمه و نشر: معاونت اقتصادي و برنامه‏ريزي بنياد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامي، تهران، 1372، ص 9.
17- جزوه‏ي درسي دکتر اثني عشري، دانشگاه علوم و فنون مازندران، 1374.
18- همان.
19- اقدسي، محمدعلي، همان.
20- پوتي، ژوزف ام.، مديريت بهره‏وري و شيوه‏هاي بهبود آن، ترجمه‏ي علاء عين الله، ناشر: انتشارات زوار، تهران، 1373، ص 125.
21- همان.
22- اندازه‏گيري بهره‏وري ارزش افزوده و روش‏هاي تجربي براي بهبود مديريت، ترجمه و نشر: سازمان بهره‏وري ملي ايران، تهران، 1373، ص هفت.
23- پوتي، ژوزف ام.، همان، ص 56.
24- مديريت بهره‏وري در سطح مؤسسات (طرح ايمپروشر)، ص 79.
25- اندازه‏گيري و تحليل بهره‏وري، ترجمه و نشر: معاونت اقتصادي و برنامه‏ريزي بنياد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامي، تهران، 1372، ص 112.
26- همان، ص 61.
27- اقدسي، محمدعلي، همان.
28- اندازه‏گيري و تحليل بهره‏وري، ص 112.
29- مجموعه‏ي مقالات بهره‏وري، ناشر: مرکز انتشارات علمي دانشگاه آزاد اسلامي، تهران، 1371، ص 89.
30- همان، ص 83.
31- ايمايي، ماساکي، همان، ص 54.
32- ايمايي، ماساکي، همان، ص 59.
33- مجموعه‏ي مقالات و سخنراني‏هاي اولين کنگره‏ي ملي بهره‏وري ايران، ص 162.
34- همان.
35- همان.
36- سخنراني مهندس غرضي، وزير پست و تلگراف و تلفن وقت، در دومين کنگره‏ي ملي بهره‏وري، تهران، 2 - 1 خرداد 1375.
37- مجموعه‏ي مقالات و سخنراني‏هاي اولين کنگره‏ي ملي بهره‏وري ايران، ص 74.
38- اندازه‏گيري بهره‏وري ارزش افزوده و روش‏هاي تجربي براي بهبود مديريت، ترجمه و نشر: سازمان بهره وري ملي ايران، تهران، 1373، ص 162.
39- نشريه‏ي مديريت بهره‏وري، ش 63، آبان 1377، ص 10.
40- همان، ش 74، مهر 1378، ص 2.
41- همان، ص 5.
42- نشريه‏ي صنعت و توسعه، ش 39، خرداد، 1375، ص 2 ضميمه.
43- همان، ص 1 ضميمه.
44- اندازه‏گيري بهره‏وري ارزش افزوده و روش‏هاي تجربي براي بهبود مديريت، ترجمه و نشر: سازمان بهره‏وري ملي ايران، تهران، 1373، ص ده.
45- مجموعه‏ي مقالات و سخنراني‏هاي اولين کنگره‏ي ملي بهره‏وري ايران، صص 181 - 180.
46- مديريت بهره‏وري در سطح مؤسسات (طرح ايمپروشر)، ص 124.
47- ايمايي، ماساکي، همان، ص 90.
48- همان، ص 149.
49- راهنماي جامع مديريت بهره‏وري، ص 112.
50- همان، ص 118.
51- پوتي، ژوزف ام.، همان، ص 9.
52- کتاب مجموعه‏ي مقالات و سخنراني‏هاي اولين کنگره‏ي ملي بهره‏وري ايران، ص 64.
53- نشريه مديريت بهره‏وري، ش 25، صص 12 - 10.
54- جاسبي، عبدالله، اصول و مباني مديريت، ناشر: مرکز انتشارات علمي دانشگاه آزاد اسلامي، تهران، 1373، ص 221.
55- کونتز، هرولد و اودانل، سيريل و ويهريخ، هاينز، اصول مديريت، ترجمه‏ي طوسي، محمدعلي، و ديگران، ناشر: مرکز آموزش مديريت دولتي، تهران، 1372، ج 2، ص 268.
56- 100 کليد ثروتمند شدن، ترجمه‏ي موسوي رضوي، سهيلا و زکيه، ناشر: نسل نوانديش، تهران، 1378، صص 27 - 26.
57- مصطفوي رجالي، مينودخت، همان، ص 46.
58- دري نجف آبادي، قربانعلي، اسلام، انسان و بهره‏وري، ناشر: مؤسسه‏ي فرهنگي هنري ضريح، تهران، 1373، ص 50.
59- گزارش اولين سمينار سياست‏هاي پولي و ارزي، ناشر: مؤسسه‏ي تحقيقات پولي و بانکي، تهران، 1370، ص 231.
60- کلاسون، جرج، ثروتمندترين مرد بابل، ترجمه‏ي مجردزاده‏ي کرماني، مهدي، ناشر: مؤسسه‏ي فرهنگي راه بين، 1377، ص 87.
61- مصطفوي رجالي، مينودخت، همان، ص 167.
62- همان، ص 102.

منبع: ميراث جاويدان

---

تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله