و فدينـه بذبح عظيم

تنها تعداد انگشت شمارى از مفسران به تفسير ياد شده اشاره كرده اند .•
منشأ اين تفسير ، روايتى است كه مرحوم صدوق (ره) در كتاب خصال نقل مى كند كه پيش از بيان پاسخ آن را بيان مى كنيم :
«هنگامى كه خداوند ، گوسفندى را به جاى ذبح اسماعيل ، براى حضرت ابراهيم (علیه السلام ) فرستاد ، حضرت درخواست كرد كه فرزندش را ذبح كند ، تا با تحمل غم و اندوه دل پدرى كه به دست خويشتن ، فرزندش را ذبح كرده است درجاتش بالا رود . خداوند از او پرسيد: محبوب ترين مخلوقاتم نزد تو كيست ؟» پاسخ داد: «محبوب تر از حبيبت محمد(صلی الله علیه و آله ) نيافريدى .» فرمود: «نزد تو ، او محبوب تر است يا خودت ؟» گفت : او ، فرمود: «فرزند او نزد تو محبوت تر است يا فرزند خودت ؟» گفت : «فرزند او» فرمود: «اين كه فرزند او را دشمنانش از روى ستم ذبح كردند ، تو را بيشتر اندوهگين مى سازد يا اين كه فرزندت را به دست خود ذبح كنى ؟» گفت : «پروردگارا ! ذبح او به دست دشمنانش دلم را اندوهگين كرد .» فرمود: «اى ابراهيم ! شخصى از امت محمّد ، فرزندش حسين را بعد از او ، از روى ظلم همچون گوسفند ذبح مى كند و با اين كار گرفتار غضب من مى شود .» دل ابراهيم اندوهگين شد و ناله و گريه سر داد .
وحى آمد كه اى ابراهيم ! ناله ات را پذيرفتم و آن را جايگزين ناله و زارى براى فرزندت ـ اگر او را ذبح مى كردى ـ كردم و برايت درجات اهل ثواب بر مصيبت ها را واجب كردم و اين همان قول خداوند است كه فرمود:
با توجه به روايت فوق سه نكته را بيان مى كنيم :
1ـ روايت ياد شده ، ظاهراً از نظر سند مشكلى ندارد; زيرا راويان آن عبارتند از: 1ـ عبدالواحدبن محمدبن عبدوس نيشابورى العطّار (استاد مرحوم صدوق ) 2ـ على بن محمدبن قتيبة النيشابورى 3ـ فضل بن شاذان (از اصحاب ائمه (علیه السلامليهم السلام )) كه همه آنان يا مورد اعتماد و ستايش قرار گرفته اند و يا از اصحاب و بزرگان هستند .•
بر فرض چشم پوشى از سند روايت ، به نظر مى رسد ، روايت ياد شده اين مقام را فقط شايسته حضرت سيدالشهداء(علیه السلام ) مى داند . توضيح اين كه : در اين صورت عبارت «قديناه » ، به معناى «عوّضناه » است ; يعنى خداوند مصيبت شهادت امام حسين (علیه السلام ) را ـ كه به دست دشمنانش ذبح خواهد شد ـ ، به جاى مصيبتى كه بنا بود حضرت ابراهيم (علیه السلام ) متحمل شود ، قرار دارد; به اين معنا كه حضرت ابراهيم (علیه السلام ) براى بالا بردن درجات خويش مى تواند بر مصيبت امام حسين (علیه السلام ) بگريد; بنابراين ، از اين روايت ، هرگز استفاده نمى شود كه امام حسين (علیه السلام ) فدايى اسماعيل شد . اين برداشت از روايت ناصحيح است .•
2 . بر فرض كه بتوان امام حسين (علیه السلام ) را به جاى «ذبح عظيم » گذاشت ، با توجه به معناى «فديناه » مقصود اين خواهد بود: از آنجا كه مقام ذبح عظيم كه با گريستن بر آن ، درجات انسان بالا مى رود ، فقط شايسته امام حسين (علیه السلام ) بود ، ذبح عظيمى را جايگزين ذبح حضرت ابراهيم (علیه السلام ) كرديم .
3 . بر فرض پذيرفتن دلالت روايت لسان اين گونه از روايات ، تأويل آيات است نه تفسير ، و تأويل با ظاهر معناى آيات ارتباطى ندارد ، بلكه مربوط به بطون قرآن بوده ، از عهده قضاوت ما خارج است .

پي نوشت :

1 . ر .ك : تفسير كنزالدقائق ، محمدرضا قمى ، ج 11 ، ص 171 ـ 172 ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي.
2 . ر .ك : خصال ، شيخ صدوق ، ج 1 ، ص 58 ـ 59 ، مؤسسه نشر اسلامى ـ ترجمه آزاد .
3 . ر .ك : طبقات اعلام الشيعه تا شيخ آغا بزرگ تهرانى ، ج 1 ، ص 205 ، اسماعيليان
4 . ر .ك : خصال ، همان ، ص 59 ، حاشيه ، على اكبر غفارى .