بررسی جاذبه های گردشگری تخت فولاد اصفهان - 1

چکیده :
مجموعه تخت فولاد اصفهان، به عنوان دومین قبرستان بزرگ جهان تشیع از قداست و ویژگی های خاصی برخوردار است که یکی از این ویژگی ها وجود تکایای بسیار از دوران های مختلف تاریخی می باشد که این مکان را به موزه ای از ابنیه معماری آرامگاهی از دوران قبل از صفویه تا کنون تبدیل کرده است.معماری آرامگاهی از دوران ایلخانی و سپس صفوی و قاجار و پهلوی در وسعتی به محدوده هفتاد و پنج هکتار ویژگی خاصی به این مکان داده است و آن چیزی که علاوه بر ابنیه تاریخی موجب رونق گردشگری و قداست تخت فولاد شده، مزار علما و مشاهیر بزرگ در این تکایا می باشد.
تکیه کازرونی نیز یکی از تکایای تخت فولاد از اواخر دوران قاجار به شمار می رود که هم جاذبه های معماری و هم رجال مدفون در آن باعث شده که در شمار یکی از مهم ترین تکایای تخت فولاد به شمار آید که معرفی آن می تواند در رونق صنعت گردشگری مذهبی اصفهان تأثیر گذار باشد. در این مقاله لا استفاده از منابع کتابخانه ای و مشاهدات میدانی به بررسی جاذبه های گردشگری این تکیه پرداخته ایم.
کلید واژه: تخت فولاد، اصفهان، تکیه کازرونی، مدفن
مقدمه:
به طور کلی تکیه به محل برگزاری مراسم عزادرای و روضه خوانی ایام سوگواری محرم و صفر و همچنین محل تدفین اموات مسلمین شیعه در اندازه محدوده مشخص که غالبا با حصاری دیواری محدود شده گفته می شود که معمولا قبرستان ها تشکیل شده از چندین تکیه که هر کدام به نام بزرگ آن تکیه یا سازنده آن تکیه نامگذاری شده است. تخت فولاد اصفهان نیز از بیش از پنجاه تکیه تشکیل شده که معروف ترین آن ها تکیه بابا رکن الدین از دوران ایلخانی –صفوی، تکیه میر فندرسکی و خوانساری مربوط به دوران صفوی و تکیه صاحب روضات و کازرونی از دوران قاجاری را می توان نام برد.
معرفی و وجه تسمیه تکیه : تکیه کازرونی در قسمت جنوبی تخت فولاد واقع شده که از جنوب به تکیه زنجانی، از غرب به خیابان بابا رکن الدین و از شمال و شرق به تکیه مرحوم فیض محدود می شود. همچنین در کنار تکیه کازرونی تکیه ایزد گشسب در غرب و بقعه حاج محمد جعفر کازرونی در کنار ضلع شمالی آن و در شمال غرب آن آب انبار تکیه کازرونی قرار گرفته است.
تکیه کازرونی که به دلیل آن که بانی آن حاج محمد جعفر کازرونی اصفهانی می باشد بدین نام نامیده شده است، از کامل ترین و ارزشمند ترین تکایای زیبا و روحانی تخت فولاد اصفهان می باشد که در اواخر قاجاریه و به سال 1336 هجری قمری بنا شده است.
این تکیه که بر سر راه اصفهان، شیراز قرار داشته، علاوه بر مدفن اموات، به دلیل دارا بودن فضاهای متنوع نظیر مسجد، آب انبار، حوض خانه، مبال، حوائج خانه، وضو خانه، چله خانه، اتاق ها، حجره ها، تالار ارسی، ایوان و حیاط چون خانه ای امن و کاروان سرای خود بسنده ، پناه گاه مسافران بوده و همواره در طول زمان، همچون نهادی پویا مورد استفاده قرار گرفته و محل آمد و شد اقشار مختلف بوده، همچنین در ایام سختی زمستان و تهی دستی افراد این تکیه محل اسمان بی بضاعتان بوده که از نذورات این تکیه متنعم می شدند (ابراهیمی: 1392: 472)
تکیه کازرونی از جمله تکیه های محصور و درون گراست که با جداره هایی از فضای باز اطراف، جدا و متمایز شده است.دیوارهای بیرون تکیه با آن طاق نماها و نیم گنبد ها و ایوان و سکو های آجری، مأوای خنک و سایه دار برای لختی آسودن رهگذران خسته است . علاوه بر این ورودی که در قسمت غرب تکیه قرار دارد، رسیدن به درون تکیه از دو ورودی دیگر نیز ممکن می شود که یکی در شمال غرب و دیگری در جنوب قرار دارد.
معماری تکیه: بنای تکیه ساختمان حیاط مرکزی است که اطاق ها و حجرات متعدد ، دور تا دور آن را در بر گرفته و هر کدام از آن ها خود مدفن خانوادگی به شمار می روند.
الگوی حاکم معماری تکیه، تلفیقی است از باغ و خانه ایرانی، یعنی ساختار حیاط مرکزی با دورچین اتاق ها و حجره ها که کوشکی نیز در میان دارد که این همان الگوی کلی باغ مزار ایرانی است. بقعه جای گرفته در قلب حیاط تکیه که شاه بیت این بناست، به دلایل مختلف از جمله استقرار در مرکز هندسی مجموعه و تنوع زیبایی حجم، نقطه عطف تکیه شده به گونه ای که هر کس قدم به درون تکیه بگذارد نا خود آگاه به درون بقعه مرکزی خواهد رفت و این برتری و تفوق بقعه در حالی است که سادگی مصالح و طرح و ابعاد در اوج متانت و وقار، تناسب ملایم و دلنشینی با فضای پیرامون یافته و مجموعه را به یک کل واحد و یک دست تبدیل کرده است. (همان) بقعه شامل یک پلان هشت ضلعی است که بر روی سکویی به ارتفاع 55 سانتی متر در وسط تکیه قرار گرفته است. بنای بقعه به صورت هشت ضلعی متساوی با پنجره های مشبک آجری می باشد که عرض هر یک برابر با 25/3 سانتی متر است و اندازه هر یک از اضلاع هشت ضلعی ایوان بقعه20/5 سانتی متر و ارتفاع دیوار های بقعه از کف ایوان بقعه تا لب بام 55/4 سانتی متر است. در داخل بقعه هفت شاه نشین متساوی وجود دارد عرض شاه نشین ها 70/1 سانتی متر و ارتفاع آن ها 50/3 سانتی متر است.
دیوار های این شاه نشین وظیفه مهم تحمل بار گنبد را انجام می دهند. ارتباط دیوار ها با گنبد این بقعه توسط کار بندی ها صورت می گیرد که این نوع پوشش نیز به نوبه خود وظیفه تحمل بار سنگین گنبد را نیز بر عهده دارد. تنها تزیین روی گنبد و کاربندی ها چند ردیف کاشی فیروزه ای بر روی آن است که در یک ردیف از ابتدای گنبد شروع و تا نقطه مرکزی گنبد ادامه می یابد، عنصر اصلی تزیین گنبد آجرهای سنتی با ملاط گچ است. ارتفاع بقعه از کف تا زیر شش متر است.
همانطور که بیان شد، این تکیه علاوه بر مدفن مسلمانان مکان اسکان نیز بوده است به همین دلیل در سمت شمال تکیه، حوض خانه ای برای رفاه زائرین احداث شده که این عنصر در میان تکایای تخت فولاد منحصر به فرد است. همچنین این تکیه مانند خانه های قدیمی دارای حوائج خانه نیز می باشد.
ویژگی دیگر این تکیه وجود مسجدی در این تکیه است که همانند تکیه خاتون آبادی ویژگی مسجد نیز به این مکان داده است به گونه ای که این مسجد را جزء مکان های خاص تخت فولاد بر شمرده اند که سالیان متمادی در آن دعای کمیل قرائت شده است
از جاذبه های معماری دیگر این تکیه آب انبار آن است که در بیرون از تکیه احداث شده که مقاله ای مجزا به آن اختصاص خواهیم داد.
برخی مشاهیر مدفون در تکیه کازرونی :
حکیم ملا محمد صادق اردستانی : وی فرزند مولا محمد قاسم بن حاج محمد مهدی بن مولا پیر کمال الدین معروف به پیر جمال اردستانی می باشد که از حکما و عرفای اواخر دوران صفوی به شمار می رود (مهدوی: 1348:383_382 ؛ مهرآبادی: 1342: ج2: 315).وی پس از طی مراحل مقدماتی تحصیلش در اردستان به اصفهان آمد و در آن جا از محضر اساتیدی همچون میر فندرسکی، ملا رجبعلی تبریزی ، ملا محسن فیض کاشانی، محقق لاهیجی و شیخ حسین تنکابنی استفاده برد (صدوقی سها: 1359: 27). وی پس از کسب علوم در محضر این اساتید، خود در علوم عقلی و نقلی سرآمد زمان خود شد و علاوه بر آن در زهد عبادت نیز زبانزد خاص و عام گردید به گونه ای که در مورد وی نوشته اند : « التزام اردستانی به سنن و آداب شرع به حدی بود که جمعی او را سلمان و اباذر دوران نامیده اند و در آثارس کوچکترین لغزش ( به زعم اهل ظاهر) دیده نمی شود » . (آشتیانی : 1378: ج4: 2-3) ملا صادق اردستانی را می توان از فلاسفه بزرگ دوران صفوی برشمرد که با توجه به محتویات آثارش می توان به خوبی دریافت که وی طرفدار فلسفه فلسفه مشاء بوده است که در این زمینه بر استاد خود ملا رجبعلی تبریزی اقتدا کرده است. هرچند برخی خلاف این نظر را دارند و وی را صدرایی می دانند. (رجالی : 1383: 19)
از ملا محمد صادقی اردستانی تألیفاتی به جا مانده است که از آن جمله می توان به رساله حکمت صادقیه، رساله در وحدت وجود، رساله در تفسیر آیه نور، اختیارات الایام والساعه بالفارسیه، حواشی بر شفای ابو علی سینا و کلید بهشت اشاره کرد (برای اطلاع بیشتر ر.ک. ریاحی: 1389: ذیل مدخل اردستانی، ملا محمد صادق).
ملا محد صادق اردستانی در طول حیات حیات شاگردان بسیاری تربیت نمودند که از آن جمله میر محمد علی تجرید، ملا حمزه گیلانی، آقا محمد صادق تفرشی، محمد صالح بن سعید خلخالی، شیخ محمد علی حزین لاهیجی، میرزا محمد تقی الماسی، ملا اسماعیل خواجویی، سید قطب الدین محمد حسین نیریزی، ملا محمد نعیم طالقانی و عبدالرحیم بن یونس دماوندی را می توان برشمرد (رفیعی مهر آبادی : 1342: ج2: 314-317 ؛ ریاحی: 1385: 72)
از ملا محمد صادق اردستانی فرزندانی به نام های حاج محمد ابراهیم، ملا محمد طاهر و ملا محمد شفیع اردستانی در سلک روحانیت به جا ماندند ( گزی: 1371: 23)
در برخی از کتب تاریخی اصفهان چنین نقل شده که ملا محمد صادق اردستانی به دلیل برخی از اعتقاداتش در آخر عمر از اصفهان اخراج شد و وی رهسپار دیار دیگری شد و در این سفر نیز فرزندش به دلیل سرما جان سپرد. هر چند این داستان بسیار نقل شده و به دلیل اینکه منبع معتبری ندارد نمی تواند صحت داشته باشد همچنین حزین لاهیجی که شاگرد ملا محمد صادق بوده در کتاب خود چنین چیزی را بیان نمی کند. در .واقع آن چه به حقیقت نزدیک تر است آن است که ملا محمد صادق در اوایل فتنه افاغنه در اصفهان (سال 1134 ه.ق)وفات یافت و در آبتدای تخت فولاد دفن گردید ( حزین لاهیجی: 1378: 192).
شیخ عبد الکریم گزی در تذکره القبور قبور درباره مدفن ملا صادق اردستانی می نویسد : « از طرف پل خواجو که بروی، /اخر پل دست چپ چند قبر هست، وسط آن معروف است به قبر «پلوی» که آخوند ملا محمد صادق اردستانی است و پلوی گفتن برای آن است که چون پهلوی پل واقع است، از کثرت استعمال یا به سبب قرب لفط پل به پلو عمدا و یا سهوا به پلی یا پلوی گفته اند و الحال که زمان ماست مشهور به پلوی شده...» (گزی : 1371 :23).
در تعمیراتی که در دوران پهلوی بر روی پل خواجو صورت گرفت متاسفانه مقبره ملا صادق تخریب گردید و بقایای چنازه وی به تکیه کازرونی انتقال داده شد. (مهدوی: 1382: 150-152) متن سنگ مزار می چنین است : « هو الباقی آرامگاه عارف معارف دین و عارج معارج بعین مرحوم ملا محمد صادق اردستانی الشهیر به پلی 1134 هجری .
شیخ غلامرضا پناهنده گزی: وی از علمی گز برخوار اصفهان به شمار می آید که به اصفهان مهاجرت کرده است.مرحوم سید سعید الدین سجادی گزی درکتاب فرهنگ و تاریخ گز برخوار درباره وی می نویسد : آن عالم فاضل کامل فرزند ملا علی گزی است که به سال 1271 در گز ( که در آن زمان روستایی بزرگ در منطقه برخوار اصفهان به شمار می رفت) به دنیا آمد و پس از تحصیلات مقدماتی برای کسب علوم مذهبی راهی اصفهان شد و در مدارس حوزوی این شهر دانش های حوزوی را فرا گرفت (سجادی گزی: 1383: 200) وی سر انجام در چهارم شعبان سال 1396 هجری وفات یافت و در صحن تکیه کازرونی دفن گردید. متن سنگ مزار وی چنین است : «مدفن مرحوم مغفور ثقه الاسلام و مروج الاحکام آیت الله شیخ غلامرضا پناهنده گزی فرزند مرحوم حاج علی که در چهارم شعبان یکهزار و سیصد و نود شش هجری قمری برحمت ایزدی پیوست.
هرکس در این جهان به کسی دل سپرد و رفت
من داغ مهر آل علی بر جبین زدم
عهد شباب و دوره تعلیم علم سر
بر آیتان پاک علی بر زمین زدم
با درس و بحث و منبر و محراب عمر خود
بردم به سر ولی به جهان آستین زدم
دارم امید مغفرت از حق چو جان خود
با دوستی آل علی من عجین زدم
بد یکهزار و سیصد و شش با نود که من
لبیک جان به دعوت جان آفرین زدم
سید مرتضی خراسانی:فرزند سید محمد رضا و نواده مرحوم سید یوسف خراسانی، عالم ثقه جلیل و فقیه مجتهد، از اجله علما و فقها و مدرسین و ائمه جماعات اصفهان بود. وی از شاگردان مبرز آخوند خراسانی و حاج آقا رضا همدانی و ملا علی نهاوندی بوده و شاگردان بسیاری همچون سید علی علامه فانی، شیخ علی مشکوه، سید محمد رضا خراسانی ، حیدر علی خان برومند و دیگران را نام برد (مهدوی: 1384: ج2: 637)
دکتر محمد باقر کتابی در مورد ایشان می نویسد : « عالم ثقه جلیل القدر و فقیه نبیل مرحوم حاج سید مرتضی خراسانی از اجله علما و فقهای معاصر اصفهان بود. عمری به زهد و عبادت و تدریس گذرانید. مدت هها در نجف اشرف از محضر بزرگان اعتاب مقدسه استفاده کرده بود. روز ها در یکی از حجره های مدرسه صدر اصفهان تدریس می نمود و در مسجد حاج میرزا عبد الغفار امامت می نمود. بسیاری از خواص به جماعت او حاضر می شدند و جمعی از فضلا از درس او استفاده می نمودند از جمله آیه الله میر سید علی علامه فانی که خود یکی از علمای بزرگ و مراجع فعلی می باشد » (کتابی :1375: 210)
وی در سال 1357 هجری قمری وفات نمود و در تکیه کازرونی مدفون گردید. سنگ مزار وی به مرور زمان از بین رفت و اخیرا سنگ مزار جدید توسط مجموعه فرهنگی تخت فولاد بر مزار وی قرار گرفته است. متن سنگ کزار ایشان چنین است :
مرقد فقیه محقق عالم زاهد متقی و مدرس ارجمند مرحوم آیه الله حاج سید مرتضی خراسانی فرزند عالم ربانی آیه الله سید محمد رضا فرزند عالم فاضل محقق صاحب کرامات مرحوم آیه الله سید یوسف خراسانی رحمه الله علیهم اجمعین وفات 1357 شمسی
عبد الجواد خطیب: فرزند مرحوم ملا عبد الله بن ملا محمد حسین بن حسن ریزی لنجانی ملقب به لسان الدین. وی در سال 1279 هجری قمری متولد گردید و نزد علمایی همچون آقا نجفی، حاج میرزا بدیع درب امامی ، آخوند گزی و میرزا محمد حسن نجفی تحصیل نمود و از طرف امام جمعه اصفهان منصب خطابت یافت. (مهدوی : 1384: ج2: 762) . میرزا عبد الجواد خطیب در مدارس ملی اصفهان سالیان زیادی به شغل دبیری مشغول بود و قرآن و خط تدریس می کرد و سر انجام در 21 ربیع الأول سال 1359 هجری قمری وفات یافت و در تکیه کازرونی مدفون گردید.
متن سنگ مزار وی چنین است :
کل شیء هالک. وفات مرحوم مغفور مبرور آقای ملا عبد الجواد خطیب لسان الدین ولد مرحمت و غفران پناه آقا ملا عبد الله حشرهما مع ائمه معصومین روز بیست و یکم ربیع الاول مطابق با دهم اردیبهشت 1319.
ملا حسینعلی صدیقین: عالم فاضل و زاهد متقی، ملا حسنعلی صدیقین فرزند محمد اسماعیل بن محمد رفیع ، از علمای زاهد و پرهیزکار اصفهان به شمار می رفت که مورد وثوق و اعتماد خاص و عام مردم اصفهان بود . دکتر محمد باقر کتابی که خود از ملازمان ایشان بوده درباره وی می نویسد : « نگارنده که حدود پانزده سال متوالی در خدمت او می رفتم و گاه و بیگاه از بیانات گرم و نافذ و جذبه های ملکوتی او فیض یاب می شدم براستی او را مصداق حدیث معروف عیسی بن مریم علیه السلام یافتم که حواریون از حضرتش پرسیدند: من نجالس؟ حضرت عیسی پاسخ دادند : من یذکرکم الله رؤیته و یرید عملکم منطقه و یرغبکم فی الآخره عمله » (کتابی: 1375: 429)
ملا حسنعلی صدیقین مراتب تحصیل خود را در اصفهان گذرانید و در ابتدا در خدمت جمعی از بزرگان اصفهان شروع به علم آموزی کرد و هم زمان مراتب عرفان و تزکیه و تطهیر دل را هم نزد حاج محمد جواد عارف سرجویی آموخت و پیوسته در این مسیر بود و در مسجد در کوشک اصفهان اقمه نماز می کرد به گونه ای که بسیاری از بزرگان اصفهان برای جماعت وی بدانجا می رفتند. وی همچنین علاوه بر اقامه نماز جلسه تفسیر قرآن نیز در همان مسجد یا مدرسه میرزا حسین بید آبادی که در همان نزدیکی بود برقزار می کرد و در هفته نیز شب های پنج شنبه و شنبه نیز منبر می رفت و با بیانی گیرنده و نفسی گرم به ارشاد مردم می پرداخت و از طرف مرحوم آیت الله آقا ابو الحسن اصفهانی و آیت الله بروجردی اختیار تام داشت. (همان ؛ مهدوی: 1384: ج1: 574) « مجلس او تمام هدایت و ارشاد بود. با احساس پاک و مهر و الفتی عظیم و رویی گشاده، جوانان را رهبری می نمود و روشنی می بخشید. بیاناتش از دل بر می خواست و لاجرم بر دل می نشست. خاطره هایی بس والا و ارزشمند از او به یاد دارم و او بود که من و امثال مرا با مسائل واقعی اسلام آشنا ساخت جزاه الله عن الإسلام و اهله خیر الجزاء. » (کتابی: 1375: 430)
مرحوم حسینعلی صدیقین بیشتر به تزکیه و عرفان می پرداخت و در نماز و منبر به ارشاد مردم همت می گماشت، به همین دلیل در تألیف کتاب به جز حاشیه ای که بر تذکره القبور مرحوم گزی نوشته اثری دیگری ندارد و از شاگردان وی نیز می توان به فرزندش شیخ محمد باقر صدیقین و حاج شیخ علی مشکوه اشاره نمود ( ریاحی: 1385: 212)
ملا حسینعلی صدیقین در شب جمعه دوم ماه صفر سال 1368 ه.ق، در حالی که سن او متجاوز از هفتاد سالگی بود در شهر اصفهان اتفاق افتاد و در اتاقی در تکیه کازرونی پس از تشییع با شکوه مردم اصفهان به خاک سپرده شد.
متن سنگ مزار وی چنین است:
الناس موتی و اهل العلم احیاء
هذا مرقد المنور بنور اهل البیت (ع). حضرت آیت الله آقای حاج ملا حسینعلی صدیقین نور الله مضجعه شب جمعه 22 صفر المظفر سنه 1368.
بالجنان استبشروا طوبی لقوم یتقون
یغفر الله الخطایا ایها المستغفرون
حجه الإسلام یستاوی بجنان النعیم
فادخلوها سالمین القوم انتم خالدون
روح صدیقین راحت عند مولاه السمی
یا حسین اشفع له فالان لاقاه المنون
انقض الاثنان و العشرون من شهر الصفر
قد جزی یا لهف من فقدانه دمع العیون
والستفاد النیر التعیین فی عام الوفات
من کلام ملهم للغرق فی بحر الشجون
هاتف املی لعباس المزین فی المنام
اقرء التاریخ ( فی جنات عدن یدخلون)
شب جمعه 22 صفر سنه 1368 قمری.

پی‌نوشت‌ها:

1.دانشجوی تاریخ اسلام دانشگاه اصفهان